PROZE SHQIPE

PASQYRA E LËNDËS

(nga fundi në fillim)

 

31-PROZË SHQIPTARE – DY TREGIME NGA PALI SHTËMBARI (DITA E FUNDIT E MBRETËRIMIT DHE QERSHIA PRANË PYLLIT)
30-DY TREGIME NGA HARALLAMB FANDI (“SA TË BUKUR, SA TË FRESKËT ISHIN TRËNDAFILAT!”, “DJALOSHI I PIRAMIDAVE”)
29-TREGIM NGA ISUF LUZI (KUR BIE SHI NË FSHATIN TIM)
28-TREGIME NGA PETRO MARKO (VAJZA E VALAVE, ZHGËNJIMI I MARISË)
27-TREGIME NGA FARUK MYRTAJ (BERMUDA, ROBËROHEMI PËR LIRI)
26-TREGIM NGA FATOS ARAPI (DIKUSH MË BUZËQESHTE)
25-TREGIME NGA SHEFQET TIGANI (është shtuar tregimi i ri PULËBARDHAT, FLAMURTARI) DHE ANDREA VARFI (GULÇONTE KAFSHA E SHKRETË).
24-TREGIME NGA ANDI MEÇAJ (UDHËKRYQI I ÇELËSIT, KOPSHTI I HIJEVE, MACJA KRIMINELE)
23-TREGIME NGA HIQMET MEÇAJ (KAPEDAN JANI DHE SHËN PJETRI, RRUGA PËR LUVËR, VJEDHËSI I RRUGËVE, BALADË PËR KËPUCËN QË S’ECI, ATJE DHE KËTU)
22-TREGIM NGA SHPËTIM GINA (SHIJA E VETMISË!)
21-TREGIM NGA VEDAT KOKONA (DUETTO-botuar më 1937)
20-TREGIME NGA AGRON TUFA (MINIATURA -mini-tregime- BANESA, CELULARI-për ty Elv!, PROVA BËRTHAMORE)
19-TREGIME NGA MID’HAT FRASHËRI (PIKA LOT, SI VDIQ SELMAN TODORUSHA, ZEMËR, PUSHO; MOT’I RI, AFËRDITA E MILO-S, PO E SHEH?, DRITA VENITET, EJA, MOTËR; RRËFIME DASHURIE-ASAJ)
18-PROZË KOSOVARE – TREGIME NGA DIN MEHMETI (NË THELLËSITË JOSHËSE, TANUSHA)
17-TREGIME NGA ANTON PASHKU (JETA DHE VDEKJA, KITARA, LËKURA E VERDHË E LIMONIT)
16-PROZË SHQIPTARE – TREGIME NGA NASI LERA (THONJTË E NATËS, ÇASTET E FUNDIT TË DIELLIT)
15-TREGIME DHE NOVELA NGA MITRUSH KUTELI (VJESHTA E XHELADIN BEUT – novelë, VENDOSA TË SHKOJ NË AMERIKË, PËRTEJ VALËVE TË KOHËS-NATË GUSHTI, ABC-JA E KRESHNIKËVE, GJONOMADHË E GJATOLLINJ, NATË MUAJI MAJ-I Vdekuri dhe i gjalli, NATË KOLLOZHEGU)
14-TREGIME NGA NONDA BULKA (LYPËSI, KËNGA E MONOTONISË, NËNA DHE I BIRI, DRENUSHA DHE PJERGULLA)
13-TREGIME NGA ERNEST KOLIQI (HANË GJAKU, ANMIKU NË SHTËPI)
12-TREGIM NGA MUSINE KOKALARI (DASMË… SA U TUNT JETA)
11-TREGIM NGA BILAL XHAFERRI (“PURPURANTI”)
10-TREGIME NGA ZIJA ÇELA (MIT GREK ME SHISHE TË MËDHA, TROKITJE, VENDLINDJA E PËRFOLUR)
9-TREGIME NGA ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU (VEGIMI I JETËS SË TYRE, NËNA, NA TË BIRTË E METAFORËS, TI)
8-PROZË KOSOVARE – TREGIME NGA MEHMET KRAJA (BURGU, LAJMËTARI, MBRETI, NË KËRKIM TË KOHËS SË HUMBUR)
7-TREGIM NGA AGIM GJAKOVA (E BUKURA)
6-PROZË SHQIPTARE – TREGIME NGA NAUM PRIFTI (ZYRA ME DY BUSTE, ZOGU PREJ DRURI)
5-TREGIME NGA TEODOR KEKO (SPEKTRI, PA EMËR, SHQIPËRIA, HOLLËSIRA FATALE, MARKO EVANGJELISTI)
4-TREGIME NGA BASHKIM SHEHU (AL MIRAJ MOGUT, PËRRALLA E VDEKJES)

PROZË SHQIPTARE

DY TREGIME NGA PALI SHTËMBARI

DITA E FUNDIT E MBRETËRIMIT

Mbreti zbriti shkallët i kapluar në vetvete, si rrallëherë nga një gjendje shpirtërore tejet e rënduar. Pas pak ai u gjend në hollin poshtë, ku zakonisht bëhej pritja e njerëzve të veçantë, sidomos e të huajve.
Kushdo që mund ta vërente në këto çaste, me pamjen që kishte marrë fytyra e tij, do të përftonte mendimin se ai ishte mbërthyer keqas nga një ndjesi frike, që mund të prishte?
Gjatë natës së shkuar ai bëri një gjumë të ngarkuar me ëndrra të pështira në ngjarje, kur duhej të përjetonte të kundërtën, pasi Magjarja i solli në jetë një djalë.
Magjarja nuk kishte qumësht në gjoksin e vet të rriste fëmijën, ndaj gjithë oborrtarëve iu desh të bridhnin krejt Tiranën, gjersa gjetën një mëndeshë që gëzonte shëndet të mirë.
Duhija, kështu quhej mëndesha, u nda nga i biri i vet dhe i shoqi, për të rritur trashëgimtarin e nesërm të mbretërisë?
Duke u hallakatur nëpër shkallë, mbreti mendoi se, Duhija merrej me të birin, dhe prej andej vinin dhe zhurmat që dëgjonte. Mirëpo shpejt kuptoi se ishte gabuar në hamendësimet e veta.
Tjetër zhurmë vinte në veshët e tij. Ai u ndje i befasuar, sepse kurrë më parë, pranë pallatit mbretëror nuk kishte dëgjuar zhurma të tilla.
Më shumë ishin klithje, se sa!…
Në këto çaste doli në pushim të shkallëve princesha Adile. Ajo rrinte atje si e ngrirë. Pak më parë ajo hapi derën e dhomës së gjumit me fërtymë. U befasua, tek pa të vëllanë diku para saj. Fytyra i mbante një pamje të përçudur.
“Një pamje e rrallë për të”, mendoi mbreti dhe hoqi vështrimin prej saj.
Natën e shkuar ata thuajse të gjithë e tepruan ca në të pirë, me mendimin e trishtë në vete, se pas pak kohe do të linin pas gjithçka nga gjeneza e tyre, aty dhe mbretërinë…
Mbreti nuk e qortoi të motrën, edhe pse hapur e teproi në të pirë, sepse kushdo, sipas mendimit të tij, në çaste të veçanta kërkon të shkëputet nga vetvetja… pa i dhënë shumë rëndësi etikës… Gjithçka në këtë drejtim, për të mbetej personale.
Mbreti vështroi nga e motra.
Megjithatë, ai i dëgjonte qartë hapat e saj nëpër shkallë.
Për të, shqetësuese mbeteshin zhurmat që vinin nga jashtë pallatit.
“Ndoshta më bahet mu se lypin armë?… Austria iu dorëzua Hitlerit, birit të vet!…”
Ai ndodhej pranë dritares.
I qetë në vetvete, lëvizi perden e rëndë që mbyllte atë me mendimin se mund të vërente turmën.
Rojat e shërbimit ishin në vendin e tyre dhe ai u ndje i qetë.
“Megjithatë diç më cek së brendshmi… Ndoshta ashtë efekti i këtyne arkave që kam përgatitë për udhë?…”
Ai thuajse e kishte harruar të motrën.
Ajo vazhdonte të rrinte në pushim të shkallëve.
Atij iu kujtua arratisja?
“Arratisja ime e dytë? Njikshtu po e quj? E para u organizu ndryshe?”
Fytyra e tij e imët, e rruar taze, me sytë e vegjël të picërruar, kurse flokët e shpupurisur, si rrallë tjetër herë… Dhe një gjendje e trazuar shpirtërore…
Kjo ishte pamja e tij.
Ai vazhdonte t’i shkonte më tej arsyetimit të vet.
“Arratisja ime e parë… askush nuk mësoi në kohë për të, as prefekti i Durrësit… edhe kur veturat mbërritën në Durrës, kur prej tyre zbrita unë dhe magjarja, motrat Maxhide… veç Sanijes që ndodhej në Paris me të shoqin… edhe pse nuk shkonte me magjarjen për do fjalë… Edhe kur i hypëm jahtit dhuru nga vet Musolini dhe morëm udhë drejt brigjeve italike… askush nuk mësoi për atë arratisje…
Magjarja, me barkun e kërcy gjer ke gryka më lutej me shku në Venecia, mirëpo deti ishte i ngarku me dallgë dhe unë urdhënova me u kthy mbrapsht.
Magjares nuk i mbaheshin të vjellnat.
Mbreti ngriti vështrimin.
Për një kohë ndoqi me vështrim secilën arkë.
Vallë ishte karfosur gjithçka brenda tyre, gjithçka e vyer, siç kishte lënë porosi.
Ari verbon këdo?”.
Papritmas u dëgjuan zhurma të forta, të përzgjatura sa dhe kobndjellëse.
– Përse miqtë italianë fluturojnë kaq ulët? – tha princesha Adile.
Mbreti u kthye nga ajo.
Iu duk tepër e gjatë në kurmin e vet, ndoshta ngaqë kishte veshur një rrobdëshambër që i zbriste gjer poshtë tek këmbët e veta.
“Një fuqi ushtarake e papërballueshme, si përherë për këtë vend!… Një vend mik(!)?”
Mbreti shtrëngonte mjekrën me njërën dorë.
U kthye nga e motra.
– Ik, ik Adile!…
– Ndigjova armë dhe… Tjetër herë miqtë italianë nuk kanë fluturuar kaq ulët?!… Si me kenë…
– Je trembë?
– Jo besa, jo.
Ajo bëri një rrotullim rreth vetes, si të ishte në një sallë vallëzimi.
– Nuk ndihesh mirë?
Mbreti e ndiqte në heshtje.
– Po, mbramë u argëtuam ca… Kur ndjen… mundohesh me e zhbë… të ndihesh i qetë, apo jo?
Princesha Adile përqendroi hetueshëm vështrimin nga i vëllai.
– Ahmet!… përse miqtë italianë kanë nis me fluturu kaq ulët?! Ma parë nuk e kanë ba kët?
Ahmet!… Ahmet!…
I bëhej se e motra e shprehu emrin e tij me një ton nanuritës, si dikur kur ishin fëmijë.
Për çastin u ndje shpirtërisht tepër i plogët. Gjatë viteve të mbretërimit askush nuk kishte guxuar t?i fliste në emër, edhe brenda pallatit mbretëror.
Ahmet!…
Hodhi vështrimin gjithë përbuzje në drejtim të së motrës, mirëpo shpejt u qetua.
– Unë?!…
– Po, tashmë je zhbë si mbret!
Ai u largua prej saj.
Sërishmi iu gjend pranë dritares. Turma jashtë vazhdonte të këlthiste?
– Unë… isha mbret!… Jo, unë jam ende mbret… Kjo luftë ka mbërthy krejt Evropën…
Mbreti bëri të largohej nga dritarja. Eci dy-tre hapa larg saj dhe u kthye shpejt atje ku ishte pak më parë.
“Një mbret që vegjetova në saj të Musolinit, dhe aq!… Sepse vedi…
Populli jashtë pallatit lyp armë, me poshtë Musolinin(!)? Ikja, ikja nga ky vend ashtë zgjidhja hë për hë!… “
Ndërmend i erdhi Aburahmani, tutori i vet, një njeri i afërm për të, edhe pse gjithandej përflitej se ishte i pashkollë dhe i paskrupullt në vetvete. Dikush i kishte çuçurritur tek veshi se ishte ai që ndikoi i pari në vrasjen e të vëllait. Mirëpo, mbretit, gjithçka dëgjonte i dukej e stisur.
Mbreti, mbreti di se ç’ban, shprehej Abdurahmani gjithandej.
Princesha Adile i kujtoi të vëllait një ide të tij të hershme që, krejt familja mbretërore të kthehej në fenë katolike, të dikurshme sipas tij, por të zhbërë nga turqit gjatë pushtimit që i bënë Shqipërisë dhe vendeve të tjera përreth. Kështu ai mund të merrte për grua një bijë nga familja Savoja. Mirëpo, ideja e tij mbeti ide, si dhe shumë gjëra të tjera që ai fantazonte me vetvete. E ëma i lutej të martohej, kurrsesi me një të krishterë…
Dikush nëpër Evropë e kishte njëzuar atë nëpër shtyp se i përngjasonte shumë me Ivanin e Tmerrshëm rus. Fillimisht ai ndjeu në vetvete një ndjesi të mirë, mirëpo më vonë kuptoi se gjithçka përflitej gjithandej ishte thjeshtë një përdhosje e personalitetit se sa në të mirë…
“Ç`do mbret gëzon prestigjin e vet të pakundërshtueshëm, ndryshe… pse i thonë monark?!…
Mbreti zbriti shkallët.
Sytë i mbetën tek e motra.
– Më thirre Adile dhe jo princesha…
– ?
Mirë e thatë: Tash e tutje nuk kemi me kenë princesha?, por thjesht motrat e tuja. Senije? Nafije? Zogu!… Ish motrat e mbretit Zog të Parë të Shqipnisë, që?
Mbreti bëri një hap në drejtim të saj, me mendimin që t’i thoshte të mos çaprashiste më. Por më kot. E motra nuk po e ndiqte. Ai thuajse ishte ngjitur në faqen e murit, përballë tij. Atje ekspozoheshin flamuri kombëtar, portreti i Viktor Emanuelit të Tretë ?
– Flamuri i Skënderbegut!… Skënderbegu kërrkund nuk lejoi me i mbërthy për anash shqiponjës “sopatat e Liktorit”, siç bane ti!…
Të kanë mbërthy vëlla dhe nuk ke nga lun!
Një skuadrilje avionësh vazhdonte të zhurmonte rëndshëm mbi qytet.
– I dëgjon?… Aeroplanë të markës SAVOJA? CAPRON? të markës? që vijnë papritmas në këtë ditë të mallkume prilli me të rrëmby mbretërinë(!)?
Sytë e saj, të hapur jashtë mase mbanin një bardhëzi të çuditshme.
– Mjaft!…
Princesha Adile u ndje e trembur nga toni me të cilin foli i vëllai ndaj, duke zgjatur njërën dorë në parmak të shkallëve, të mbahej, thuajse u rrëzua përtokë, pasi veprimi që bëri i shkoi huq.

Mbreti u bind në vetvete se, alkooli që ajo kishte konsumuar e kishte bërë punën e vet, ndaj edhe duhej të tregohej më i përmbajtur kur hynte në bisedë me të.
Papritmas, princesha Adile ia dha një të qeshure që jehoi gjatë në sallën bosh. Si të ishte pjellë e një afeksioni astenie?
– Oh, mbretëria!. . .
Mbreti e kishte hequr vështrimin prej saj.
Ai ndiqte zhurmat që vinin nga jashtë pallatit.
– Ata këlthasin apo më bajnë veshët?
Ai më shumë foli me vete, sepse e motra vështronte diku në fund të sallës, atje ku dhe ishin radhitë arkat që do të merrnin me vete, gjatë largimit nga Shqipëria.
– Jo, jo, ata nuk kanë ardhë me të uru për trashëgimtarin e?edhe pse kryetari i bashkisë u dha sihariqin mbramë?
“Alkoli nuk ia ka marrë krejt mendtë?”
Princesha Adile e ndiqte me ngulm.
– Mbreti i vetëm!… Ku i ke ministrat?… Ikën, ikën dhe u fshehën në strofkullën e Jakomonit… Me komunistët nuk jamë përzje… Nesër… Një tjetër qeveri i përmbledhë. . .
– Ikni, ikni Adile!…
– Me ik?
– Nxitoni me ndihmu magjaren, me u përgatitë për rrugën që kemi me marrë…
– Pse, ç?kujton se jam: shërbëtorja e saj?!
– A…
– Që kur se ajo shkeli në këtë pallat erdhën edhe prapësitë… Fajtor je ti, që nuk pranove me marrë një gru nga familja Savoja… Njëtash strukena si urithi nën zhurmat e…
Ajo kishte shkuar më tej hollit. Thuajse ishte puthitë me arkën e parë.
– Lufta nuk ka mbaru?
Mbreti eci më tej, me një hap të rëndë, në drejtim të arkave që kishte përgatitë një ditë më parë për udhë. Nga pas, në heshtje e ndiqte e motra.
Ajo thuajse u puthitë me njërën arkë.
– Njëkëtu duhet të jetë karfosë rroga mujore e mbretit: 1000 napolona flori? Ish mbretëresha: 500 napolona flori? Princeshat: 250? Byzylykë? gurë të çmuar? Shih: paska dhe gjak!…
– Mjaft!
– Të vrihet filani? Paska kundështu një misionar italian? në SIMSA? VENAXETI? AIPA? KIAA? SVEA? AMMI? e të tjera. Dikush vjen dhe më zhëzhitë ke veshët: mbreti ka harxhu paret e shtetit, duke bredhë nëpër Evropë me vjenezen?
– Jo, jo Adile, nuk duhej me pi kaq shumë, sa me!. . .
Ajo bëri të ulej në kolltukun pranë, mirëpo gati u rrëzua përtokë.
Mbreti qortoi veten që nuk iu gjend pranë, në kohë.
– Eh!…
Çuditërisht, krejt kurmin e vet e ndjeu të pushtuar nga një farë ngrirjeje, si kurrë tjetër herë, ndaj dhe ndiqte të motrën i shpërbërë shpirtërisht.
“Përse ime motër, në këto çaste ikjeje më bie pranë vjenezen, tashmë të harruar, të cilën?!…
Përse brenda dhe jashtë oborrit u muarnë shumë më të, kur kushdo në moshën teme bëhet pre e “djallit”, njikshtu po e quj!…

Gjithçka që përjetova me të, mbetet e pranueshme, sepse erdhi në “pranverë”, dhe. . . Ç`farë nuk u bëza atëherë, kur unë isha robëru krejt prej saj, gati dhe mbretëria mund të ikte ka durtë(!). . .
Gjindja rreth pallatit mbretëror nuk bëzante, sikur të mos shifshin asgjë në drejtimin tem dhe të vjenezes. . .
Ajo kohë për mu mbeti diçka fluturore, e falshme për dikë dhe e dënueshme për atë që fshihej pas hijes teme edhe nuk bëzante dot, se… Gjithçka me vjenezen mbeti një ëndërr, një ëndërr që kushdo mund të bëhet për, kur ia be…
Ne dimë ç?ka kemi ba, por nuk dimë ç?ka do të vijë ma vonë…”
Të shumtë ishin ata oborrtarë që, fare hapur i ishin shprehur se vjenezja e kishte rrjepur atë, si të kishte qenë një hipnotizante e mirëfilltë, duke u shkuar përfund zdërhalljeve të veta.
Mbreti bëri të shkundej nga gjithçka e shkuar, e mbyllur tashmë, për të ecur më tej.
Princesha Adile kishte zënë vend mirë në kolltuk dhe ai u ndje i qetë shpirtërisht.
Dikur, pranë kishte pasur Senijen, motrën tjetër, e cila për të kishte qenë më shumë se një konsulente, gjë që kurrsesi nuk e kishin bërë motrat e tjera të tij.
Vite më parë, ai desh bëri një gabim të rëndë kur kërkonte të dëbonte nga Voskopoja vllehët… Motra Senije atëherë bënte pushimet atje, dhe një grup pleqsh iu drejtuan asaj se ata, kurrsesi nuk njihnin vend tjetër për atdhe, që nga stërgjyshërit e vet…
Princesha Sanije i tha të vëllait, nëse do të dëbonte vllehët nga Voskopoja, po kështu duhej të bënte me malazezët dhe serbët në Shkodër të ardhur hershëm… apo të dëbonte argatët dropullitë, me origjinë greke…
Mbreti atëherë nuk ia zgjati të motrës.
Ajo dinte disa gjuhë të huaja dhe kohëve të fundit, ishte martuar me një princ turk, Abidin, për të cilin ai ushqente një farë konsiderate. Gjithnjë për të princesha Sanije kishte mbetur një udhërrëfyese. Ai e ndjente përherë mungesën e saj.
– Ma tej, ma tej ç?mundet me ba, motër?
Princesha heshtte.
– Ikja, ikja sa më parë nga ky vend është zgjidhja, hë për hë!…
E motra u çua në këmbë.
Zhurma e avionëve dëgjohej fare pranë, si dhe klithmat e njerëzve, që lypnin armë.
– Dikush duhet me u marrë me ta!…
Mbretit i pëlqeu thënia e së motrës. Iu duk më shumë se një maksimë.
Ai i buzëqeshi ngrohtë.
– Po, motër, njashtu duhet ba?
Në çast, nëpër holl u dëgjua e qara e një fëmije.
Ishte trashëgimtari i ardhshëm i fronit mbretëror…

QERSHIA PRANË PYLLIT

Vajza ngriti dorën dhe i tregoi djalit pemën, disi e veçuar nga të tjerat dhe në afërsi të pyllit të dendur me pisha. Pranë saj, ndoshta të harruar nga njerëzia e fshatit dhe makinat që shkëmbeheshin hera-herës pak më tej, ata menduan se do të ishin të qetë.
Djali e dinte shumë mirë që ajo pemë e veçuar në anë të pyllit ishte një qershi, e cila çuditërisht piqej vonë dhe nuk ishte prekur gjer tashti nga askush, edhe pse traktoristave u duhej të bënin disa rrotullime përreth saj.
Këto djali ia tha vajzës, mirëpo për të pak rëndësi kishte nëse dikush interesohej për të, të mos e shkulnin me gjithë rrënjë, ajo ndihej e kënaqur që qershia jeshilonte, jeshilonte në një kohë paralel me dashurinë e saj, gjë që i ndillte një kënaqësi të veçantë në vetvete.
Vajza e kishte zënë djalin nga dora dhe ecte përpara tij.
Sikur e tërhiqte atë. Mbërritën pranë qershisë. Djali vështronte përreth, sepse pak më parë iu bë se diku u shfaq një zhurmë… si një rrëshqitje.
-Ç’është? -tha vajza me sytë ngulur tek djali.
-Asgjë, -tha ai ftohtë.
Qershia mbi kokat e tyre jeshilonte. Kishte rrëzuar lulet. Kishte lidhur kokrra. Ato ishin fare të vogla dhe ata të dy humbën për një kohë me vështrim midis tyre.
Vajzës i pëlqenin ato kokrra të sapoformuara, sepse i mendonte të pjekura. Të varura nëpër degë: të kuqe, vishnje…
Sa bukur do të ishte atëherë të uleshe nën qershi… Nën këmbët e tyre harlisej bari.
Ata u ulën.
Djali i kishte kaluar dorën vajzës nën gushë, ndërsa ajo heshtte, me vështrim në tokë.
U dëgjua sërishmi e njëjta rrëshqitje.
-Ç’të jetë?! -tha vajza disi e trembur dhe bëri të largohej prej tij.
-S’ka gjë, -tha djali pa i dhënë rëndësi dhe ia shkoi më thellë dorën.
Çuditërisht po heshtnin të dy, pa ia ndarë njëri-tjetrit sytë.
Një det për vajzën sytë e djalit.
Ndërsa ai mbytur në sytë e saj.
-Babai do më qëllonte, por nuk e la mami…
-…
-I kishin thënë se jot bijë është harbuar…
Djali heshtte.
-Përse mendon? – i tha ajo.
E njëjta rrëshqitje… Por ata nuk po i jepnin rëndësi.
Vajzën e shqetësonte heshtja e tij.
-Përse mendon? -përsëriti vajza.
-Për ty, për babanë tënd…
-Sa të dua!
U përqafuan duke u rrobolitur mbi barin e gjatë, të pashkelur.
Rrëshqitja u ndje më afër.
-Ç’të jetë! -tha vajza dhe bëri të ngrihej në këmbë.
Të dy kthyhen kokën nga pas.
Vajza klithi me të madhe.
Djali e tërhoqi atë pranë vetes. E ngjeshi pranë gjoksit të vet. Pastaj i tha të largohej. Vajza iu bind atij në heshtje dhe bëri të largohej, larg qershisë.
Ata kthyhen kokën pas.

Në trungun e qershisë ishte lidhur një gjarpër. Ata nuk e vështronin kokën e tij, si dhe pjesën e prasme të trungut.
Vajza kishte gjetur një gur. Nuk mund të qëllonte. Ia dha gurin djalit. Djali u tendos dhe qëlloi me gur gjarpërin. Bëri një hap më pas me vështrim në trungun e pemës.
Ajo ishte çvoshkur në një pjesë të saj, ndërsa gjarpëri ishte larguar.
Vajza dalloi gjurma gjaku në pjesën e çvoshkur të trungut të pemës.
-Gjak! -tha ajo.
-Na iku…
-Ai do të ngordhë, -tha vajza.
-Një gjarpër nuk mund të ngordhë kaq lehtë, -tha djali dhe ngriti supet.
-Edhe qershia u çvoshk…
Vajzës i vinte keq për qershinë. Djali mendonte për gjarpërin. Duhej ta kishte qëlluar mirë që ai të ngordhte. Ta kishte vrarë. Vajza ndiqte pjesën e çvoshkur të trungut të qershisë; njollat e gjakut…
-Ne s’duhej të ishim ulur këtu…
-Pse? -tha vajza.
-Gjarpëri mund të na kishte ngrënë…
-Si mund ta dinim ne, se këtu qëndronte një gjarpër apo jo?!
-Po, ke të drejtë. Mirëpo ne fillimisht e ndjemë rrëshqitjen e tij…
-Gabim që nuk i dhamë rëndësi.
-Pse vrenjtesh?
-Jo, më vjen keq për qershinë… Erdhëm me shumë dëshirë të pushonim këtu…
-Qershia është afër pyllit. Kushdo e di që në një pyll ka gjarpërinj, apo jo?
Djali ndiqte vajzën.
-Më vjen inat me vetveten, -tha djali.
-Pse?
-Gjarpërin duhej ta kisha vrarë.
-Ah sikur na përgjonte neve… Dhe kokën ia pamë, edhe pse u largua shpejtë, apo jo?
Djali ndihej i nervozuar.
-Përpara se të uleshin nën qershi duhej të kishim hedhur një vështrim përreth, apo jo?
-Si mund ta bënim ne këtë kur ne erdhëm këtu shumë dëshirë?!… Të mendonim se këtu fshihej një gjarpër për…
-Po ke të drejtë.
Ata kapën njëri-tjetrin përdore, të largoheshin. Vajza ktheu edhe njëherë kokën pas. Sytë i mbetën në pjesën e çvoshkur të qershisë.
Atje dalloheshim mirë njollat e gjakut…

(Përgatiti për botim në “ADMET”, korrik 2020, Andi Meçaj)

DY TREGIME NGA HARALLAMB FANDI

Harallamb Fandi u lind në Vlorë. Po në Vlorë kreu studimet e mesme të përgjithshme. U diplomua për mjek farmacist në fakultetin mjekësor të Tiranës. Në profesionin e tij ka patur gjithnjë nivel shumë të lartë profesional. Veç ushtrimit të profesionit ka dhënë mësim në shkollës e mesme mjekësore të Vlorës. Harallamb Fandi qysh herët ka qenë i apasionuar pas pikturës, letërsisë, teatrit dhe kritikës letrare e artistike. Ka qenë për shumë vite anëtar aktiv i këshillit artistik të teatrit të Vlorës. Në këtë periudhë iu nxit dëshira për të shkruar në fushën e teatrit duke krijuar disa drama. Për këto cilësi u emërua drejtor i “Pallatit të Kulturës” të këtij qyteti. Duke qenë njohës i mirë i disa gjuhëve ka përkthyer poezi nga autorë të njohur botërorë. Këto ai i përmblodhi në vëllimin interesant e plot vlerë: “E kam ende midis buzëve…”.

“SA TË BUKUR, SA TË FRESKËT ISHIN TRËNDAFILAT!”

“Diku…dikur…shumë vjet më parë, mbaj mend të kem lexuar një vjershë. Vjersha ka kohë që është harruar, po vargu i saj i parë ka mbetur i pashlyer në kujtesën time: Sa të bukur, sa të freskët ishin trëndafilat !”.

E gjithë kjo nuk është veçse fillimi i një proze poetike të Turgenjevit. Kur isha nxënës në vitin e tretë të gjimnazit, unë atë e kisha mësuar përmendësh në origjinal, sepse rusishtja ishte e vetmja gjuhë e huaj që mësonim në shkollë. Por ja që më pas, ashtu si Turgenjevi, që e harroi vjershën dhe ruajti në kujtesë vetëm vargun e parë, edhe unë vetëm rreshtat e parë, me vargun për trëndafilat, mbajta mend. Shumëkush do të çuditej se si mund të harrohej aq lehtë një bukuri ndër më mbresëlënëset dhe, për më tepër, diçka e lidhur me një kujtim që të ka përkëdhelur sedrën për një kohë të gjatë. Se për mua kujtimi ka qenë vërtetë i këndshëm, ndonëse u shoqërua me shijen paksa të hidhur të një zhgënjimi që iu ngjit nga pas. Dhe sikur të mos ishte ky i fundit, nuk do të guxoja ta tregoja, thjesht ngaqë do të rrezikoja të kaloja kufijtë e modestisë. Ishte profesori i rusishtes, M.Sh., që në një mëngjes të bukur, në oborrin e shkollës plot dritë dhe zhurmë nxënësish, më ndaloi dhe më tha: “Kam diçka interesante për ty”. Sipas tij, duhej të recitoja rusisht në një mbrëmje miqësie në sallën e teatrit të qytetit, mbushur me spektatorë rusë, prozën poetike të shkrimtarit të tyre të dashur. Profesori s’mbaroi me kaq. Në skenë do të isha vetëm unë, i veshur me frak e papijon (veshje që, “për të qenë brenda”, censorët e quanin me përçmim “borgjeze”, po që nuk ua mbante ta pengonin, sepse u ishte thënë që kështu do ta pëlqenin “vëllezërit sovjetikë”). Në errësirën e skenës së ndriçuar vetëm nga një qiri, do të shquhej paksa një pianiste (profesorja N.), e cila do ta shoqëronte recitimin me melodinë e njohur “Liqeni i Komo-s”. Gjithçka i kushtohej kujtimit të një dashurie pa një puthje, që sot, për shumë të rinj, do të tingëllonte humbje kohe . (“Dashuri koti”, do të vinte i menjëhershëm reagimi i tyre). Po atëherë qe kohë tjetër. Tjetër ishte dhe për ne, kur shumë nga mësuesit herë pas here gjenin rast dhe i mëshonin fort shprehjes: “S’ka ç‘ju duhen dashuriçkat. Shikoni mësimet!”. Ne, domosdo, mësimet shikonim, por, kur e binte rasti dhe, në ndonjë film apo në disa rreshta të ndonjë libri, gjenim atë që na e ndalonin, fillonte festa. Këtë festë prisnin të gjithë dhe nga unë. Po nuk paskësh qenë aq e lehtë. Provat që filluan mirë, ngaqë s’kisha vështirësi me gjuhën, një ditë prej ditësh ngecën. Të gjithë prisnin më shumë, po ku ta gjeje atë më shumë?
“Djalosh, ke dashuruar ndonjëherë ti?”, thuajse më bërtiti në një pasdite provash profesor T. E dija që më donte dhe ngacmimi ishte më shumë intim, po “e haja” unë të thosha “Po”?… Sa të merrej vesh do të tundej gjithë gjimnazi! “Jo”, i thashë me gjysmë zëri dhe me fytyrën flakë. “Pse s’thua ti që ne po lodhemi kot” tha ai, duke vërvitur me inat një shkumës, që mbante në dorën e zbardhur nga fërkimi i tij tërë nevrik. “Profesor…”, nxitova të flas pas pak, për ta rregulluar disi situatën. “Ç‘profesor, profesor!…”, më ndërpreu ai, “pjesa është me dashuri. Këtu mungon ndjenja. Si mund të shprehesh ti kur nuk ke dashuruar asnjëherë ?”. “Po unë kam dashuruar”, thashë, i penduar që e lëshova me nxitim atë bombë. Fytyra e profesorit ndryshoi dhe, nga gjithë nuancat e shprehjes, unë kapa vetëm ngrohtësinë e vështrimit, që u përforcua me një goditje dashamirëse grushti në gjoksin tim. Që prej atij çasti ndryshova “kursin”, u hapa, natyrisht jo menjëherë, se kisha frikë mos fillonin romuzet. Po kaq mjaftoi që provat dhe shfaqja të pëlqeheshin aq sa, pas skenës, shokët më përqafonin dhe nga salla nuk vonoi të vinte shprehja: “të gjitha gratë ruse, duke të dëgjuar, kanë qarë”. Po njëra, ama, nuk qau,
…Çefranova. Ajo s’ishte në sallë dhe më dëgjoi më pas, në hollin e Shtëpisë së Kulturës, ku zhvillohej konkursi për Shkollën e Lartë për Aktorë. Unë nuk shkova kot atje. Besoj se kryesorja që më shtyu ishte dëshira e papërmbajtur për të mos u ndarë nga arti. Deri atëhere pikturoja, shkruaja, bile kisha botuar dhe prozën e parë poetike, por s’desha të isha amator. Dhe ja, papritur, u shfaq mundësia e artë: konkursi. Konkuruesit nuk ishin shumë dhe as që isha interesuar për përgatitjen e tyre, sepse… naiviteti më bënte të fluturoja: unë që kisha bërë të qanin të gjitha gratë ruse, me recitimin tim do t’i a nxirrja dy lotë dhe Çefranovës. Ajo ishte kryetarja e komisionit dhe vendimet i merrte vetë, atypëraty. Më dëgjoi me vemendje. Kur mbarova, me shumë takt dhe me gjuhë të ëmbël, më tha: “Nuk fiton”. M’u desh një kohë e gjatë për ta marrë veten dhe të bindesha që kishte të drejtë. E vërteta qe që s’kisha zë për aktor, pa le që më pas nisa ta kruaja shpeshherë laringun për ta pastruar, duke bezdisur dhe të tjerët.
Gjithsesi, arti jo vetëm që nuk më la të mërzitem, po më ka dhënë për vite të tëra kënaqësi të pafund. Sidomos nga ato që s’i mbaj dot për vete. Më është bërë zakon që kur gjej diçka të bukur apo interesante, ashtu si fëmijët, dua me domosdo t’ua tregoj të tjerëve. Nuk tërhiqem edhe sikur dikujt mund të mos i duket e tillë. Ja, edhe në këtë rast, me Turgenjevin. E kam pyetur shpeshherë veten: Si ka mundësi që, si Atij dhe mua, të na ketë mbetur në kujtesë vetëm fillimi i të njëjtit shkrim?… E çfarë,
mund të thoshte dikush, me këtë fakt rastësor kërkon të na mbushësh mendjen se qëndron pranë e pranë me shkrimtarin e madh?
Unë nuk do të ndruhesha për të thënë: “Po”. Sepse, si shumë të tjerë, jam i bindur që sa më i madh të jetë shkrimtari, aq më shumë të bën të ndjehesh a të shohësh deri në hollësi dhe si ai, gjëra që s’do t’i kishe parë kurrë. Një hollësi e tillë, krijuar si me filigranë shkumëzimesh të bardha në trajta trëndafilash që hapeshin në ujë, më erdhi përpara syve në një mëngjes, e shoqëruar me shushurimëllokoçitjen e valëve të detit në bregun shkëmbor të qytetit tim. Dhe nga trëndafilat…
“Kujtesa të çoi drejt e te Turgenjevi?…” mund të vijonte pyetja e shoqëruar, ndoshta, edhe nga një buzëqeshje ngacmuese për “qasjen e guximshme”. Po unë nuk do të mërzitesha nga ajo buzëqeshje. Përkundrazi. Do të vazhdoja, pa u tërhequr, ta bëja bashkëbiseduesin të besonte në sinqeritetin tim. Sepse, duke më besuar, do ta shihja edhe atë të hynte lehtësisht në të njëjtën lëkundje të ëndërrt trëndafilash, krahas me jo të pak njerëzve, të cilët arti i ka bërë të lidhen qoftë dhe me një varg të vetëm poetik, të thjeshtë në dukje, po që në kujtesën e të gjithëve është shfaqur dhe do të shfaqet përherë si mrekulli:
“ Sa të bukur, sa të freskët ishin trëndafilat!”

31 korrik 2013 – 3 tetor 2019

DJALOSHI I PIRAMIDAVE

Pothuajse të gjithë të dashuruarit, jo vetëm ne vitet e para, por edhe shumë më pas, (kur janë bërë me fëmijë që, pasi janë rritur, janë dashuruar dhe ata), i drejtojnë shpeshherë njëri-tjetrit, me ton lozonjar, të njëjtën pyetje me formulime nga më të ndryshmet:” Vërtet, cila ka qënë dashuria jote e parë?…”
Nuk po flas për përgjigjet, se ato janë të shumëllojshme dhe, ngaqë zakonisht askush s’i merr seriozisht, koha i fshin nga kujtesa. Gjithsesi pyetjet bëhen dhe, s’ka pse të mos jem i sinqertë, një pyetje të tillë mund ta kisha bërë dhe unë gruas sime, bile në një moshë që do më bënte qesharak, sidomos po të shoqërohej me sadopak xhelozi. Rasti u krijua kur ne nuk po flisnim fare për dashurinë e as po shihnim ndonjë film, ku zakonisht flirtet bëhen flakëza pyetjendezëse. Shkurt, unë kisha nisur t’i tregoja asaj diçka që kishte lidhje vetëm me muzikën dhe, ndonëse asnjë prej nesh nuk është muzikant, biseda u bë thjesht për të. Dhe ja se si…
…Në një prej pasditeve te vitit të kaluar, Biblioteka “Gambalunga”, në Rimini, më dërgoi on-line një ftesë për të marrë pjesë në një takim me lexuesit, që do të bëhej në Institutin e Lartë të Studimeve Muzikore ”G.Lettini”. Ishte hera e parë që shkoja atje dhe, meqë kisha kohë, nisa të kundroj gjithçka në korridoret, ku mbizotëronin citime të artistëve të mëdhenj. I pari, që më ra në sy, fliste për marrëdhëniet e muzikës me heshtjen . Për mua kjo ishte diçka krejt e re dhe kurrë nuk do ta besoja që kishte muzikantë të famshëm, të cilët kanë pohuar se heshtja shpeshherë është më e bukur se muzika. Po ja që diku vura re se citimet nuk ishin trille çasti, po shprehje të nxjerra nga një diskutim i gjerë studimesh dhe s’ishin vendosur në një vend dokudo, por në një shkollë të lartë, të një vendi që muzikën e ka sinonim. I thashë këto për të më besuar se sa u mrekullova atje që me citimin e parë, i cili u bë shkak për të lexuar gjithçka në korridorin që, ndonëse ishte mjaft i gjatë, do të doja të mos mbaronte. “Ç’thuhej në të?”, më pyeti jo pa kërshëri ime shoqe. “Pak a shumë kjo”, i thashë, “Moxarti nuk është vetëm muzika e tij, por edhe heshtja që vjen pas saj… deri te shpërthimi i duartrokitjeve”. Befas ndjeva se dy fjalët e fundit mund të mos ishin saktësisht ashtu, po më pëlqeu t’i theksoja për të bërë përshtypje, si për një të papritur të bukur, apo për një çudi. Rezultati qe edhe më i papritur. Se ajo nuk u çudit aspak dhe e mori shprehjen si një të vërtetë të njohur prej kohësh, apo sikur të kish qenë e pranishme në diskutimin që përmenda pak më sipër. “E fortë je”, i thashë, duke menduar që po më bënte ndonjë nga ato lojërat e zakonshme, për t’u treguar se është për çdo gjë më e zonja .“Ti gjithnjë më keqkupton, -nguli këmbë ajo, -po unë nuk po bëj shaka. Dhe, që të më besosh, po të tregoj diçka, që s’më ka rënë rasti ta them më parë. Është një kujtim nga koha kur isha ende e vogël, në prag të adoleshencës”. Ndërkaq një nur i veçantë i ndriçoi fytyrën dhe mua m’u duk sikur i pashë në sy atë dritë, që më bëri për vete shumë vite më parë, kur nisa ta dashuroj.
“Në një mbrëmje maji, -filloi të tregojë ajo -erdhi për të dhënë koncert në qytetin tonë një ansambël egjiptian. Shtëpia e Kulturës, ku do të jepej shfaqja, ishte përballë shtëpisë sonë dhe, ndonëse për të gjithë të tjerët hyrja ishte e vështirë, se s’gjendeshin kollaj bileta, (ngaqë salla ish e vogël dhe ngaqë për grupe të huaja, që vinin rrallë, dyndja e njerëzve për të hyrë ishte shfaqje më vete), ne fëmijëve “të rritur”, që ishim “si të shtëpisë” me punonjësit e kulturës, na bënin ndonjë lëshim dhe na lejonin të uleshim në çimento, midis radhës së parë dhe skenës. Gëzimi ynë ishte i patregueshëm. Pa le pritja. Nga çapkënë të pandreqshëm jashtë salle, ku dhe ne vajzat luanim e bërtisnim si djemtë, në sallë rrinim të gjithë “Sus!”. Ndryshe, rrezikoheshim të “na fluturonin” jashtë. Dhe hajd’ ta duroje sëmbimin në zemër, kur nga brënda sallës do të dëgjoje ovacionet dhe duartrokitjet e zjarrta për shfaqjen e humbur kotsëkoti.
Atë mbrëmje kam parë shumë gjëra të bukura, sidomos valltaret me lëvizje të hijshme e kostume që të gëzonin sytë. Për mua, që isha në grupin e valleve të Shtëpisë së Pionierëve, ato u bënë menjëherë pjesë e vetes, njëherësh dhe shembuj të paarritshëm, aq sa mburrjen, si valltarja më e mirë e grupit nuk e ndjeja më, bile u skuqa për ndonjë shfaqje mendjemadhësie me shoqet. Po të gjitha përshtypjet e përsiatjet e mia nuk zgjatën shumë dhe, më pas, shumë prej tyre i harrova, me përjashtim të diçkaje të mrekullueshme, që erdhi aty nga fundi i koncertit me një djalë të ri, të dobët, të zeshkët, me sy të mëdhenj dhe të errët.
Bukuria, apo veçantia e kësaj që do të tregoj, nuk qëndron te interpretimi me ndonjë vegël të panjohur ose vetëm te aftësitë e rralla të djalit, që hyri në skenë me hapa të ndrojtur, thuajse si fillestar. Veglën që solli me vete ne e quajtëm thjesht “Daulle”. Natyrisht, “ia këputnim kot”, se, në të vërtetë, “Daullja” ishte nje tambur i përbërë nga dy pjesë, që të kujtonin dy piramida të lidhura pikërisht në majat e tyre. E sipërmja ishte disi më e madhe dhe lëkura ku binin goditjet s’ishte më e gjerë se dy pëllëmbë. Ja, kaq. Po ç’tinguj nxorri prej saj ai djalë! Herë të shpejtë e herë të ngadaltë, shpesh të fortë për duart e tij delikate, pataj mahnitës në kalimin prej tyre në prekje të buta deri në përkëdhelje. Veç, edhe gjatë kësaj, ne arrinim të kapnin tinguj, që s’besohej se mund të dilnin nga ato prekje të lehta si prej ajri. Nuk e di se në ç’pjesë të lojës unë harrova që aty ishte vetëm një tambur, sepse isha zhytur e tëra në një det, ku ritmi dukej sikur kishte gjetur, s’di se ku, një burim melodie, e kishte thithur dhe ishte shkrirë me të, si në një orkestër. Nuk po dëgjoja më goditje. Po dëgjoja muzikë. Patjetër që edhe të tjerët, pavarësisht nga mendimi që po dëgjonin “Daullen”, u magjepsën dhe, në këtë magjepsje, kishin pësuar pak a shumë atë që pësova dhe unë. Më në fund pëllëmbët e djalit zeshkan i pushuan goditjet dhe, pasi u ndalën, qëndruan mbi tambur të hapura, sikur donin ta mbanin edhe pak, për të mos e lënë të largohej, mrekullinë që kishin krijuar. Në sallë sundoi heshtja. Po në atë heshtje, mrekullia ndihej të ishte ende atje, midis lëkurës së tamburit dhe atyre duarve. Njerëzit vazhdonin t’i mbanin sytë ngulur te duart e djalit. Edhe ai vetë atje e kish mbërthyer vështrimin. Pasi kaluan pak çaste, në të cilat muzika ishte ende në zotërim të shpirtrave, djali ngriti ngadalë kokën dhe pa nga salla. Heshtja përsëri vazhdonte. Edhe për pak çaste e bukur, pastaj e frikëshme, se askush nuk po duartrokiste. Papritur, unë u hodha përpjetë si me sustë për t’u ngritur në këmbë dhe, duke harruar se kush isha (një çupëlinë e futur “ofsajt” në sallë), përplasa pëllëmbët dhe duartrokita. Përplasja e pëllëmbëve më trembi, njëlloj si të kisha bërë ndonjë gabim, sepse m’u duk sikur krisi e u thye diçka prej kristali në çimenton e ftohtë, ku isha ulur pa biletë. Po vala e duartrokitjeve dhe e brohorimave të spektatorëve që, pas meje, ishin ngritur gjithashtu në këmbë, më bëri të fluturoj nga gëzimi. Kuptohet që vazhdova të duartrokisja edhe më fort, duke dashur të tërhiqja vëmendjen e djaloshit, po s’ishte nevoja, se ai ndërkaq kishte filluar të duartrokiste dhe vetë, duke parë në drejtimin tim. Heshtja, e mbushur me muzikë të pashkruar në pentagram, që u thye padashur nga përplasja e pëllëmbëve të mia, vërtetë që në fillim më frikësoi, po më pas më bëri paharrueshmërisht të lumtur. Ndërsa tani që më fole për heshtjen në muzikë, përsëri m’u kujtua thyerja e saj nga ajo përplasje dhe, papritur, më përshkoi edhe një herë ndjenja e frikës: mos vallë ia prisha magjinë e heshtjes atij djali, duke dashur ta ndihmoja me duartrokitje?…
Ajo pushoi dhe po më shihte drejt në sy. Edhe unë, të njëjtën gjë po bëja. Të dy në heshtje. Po pas një tjetër muzike. Kësaj here të interpretuar nga shoqja ime e jetës, ku dashuria e viteve të tëra vinte si një simfoni e padëgjuar. Në ato çaste nuk kishte vend për duartrokitje, pa le për t’i bërë ndonjë pyetje idiote, si përshëmbull: “Pra, kjo paska qënë dashuria jote e parë?”. Nuk fola, jo ngaqë e dija se do të më thoshte “Po”, (me apo pa shaka), po sepse do të ishte vërtet idiotësi ta prishja atë heshtje, që ishte e mbushur me muzikë. Dhe ç’muzikë !… Pa asnjë dyshim, më e bukura.

Dhjetor, 2013 – Tetor, 2019

(Përgatiti për botim në “ADMET”, tetor 2019, Andi Meçaj)

ISUF LUZI

Isuf Luzi ka lindur në vitin 1913 në Kaninë të Vlorës, ai ka mbaruar Universitetin e Sorbonës dhe është zotërues i mëse tetë gjuhëve të huaja. Një nga eksponentët kryesorë të Ballit Kombëtar, njeriu që me idealin e atdhedashurisë mbrojti tezën e Kosovës në konferencën e Mukjës. Është emër i respektueshëm në auditorët e universitetit të Buenos-Airesit, gjë që i shpërblehet me medaljen e artë të akorduar nga autoritetet qeveritare. Profesori që dha leksione në mëse 60% të universiteteve amerikane ku dhe sot emrin e tij do ta gjesh me gërma të arta në podiumet e nderit. I vetmi shqiptar që arrin gradën më të lartë PROFESOR EMERITUS, titull që ia dorëzon në dorë vetë presidenti Regan. Antikomunist i vendosur dhe pjesëmarrës në shumë kongrese ndërkombëtare të demokracisë. Autor i më se 120 veprave letrare, artistike, në prozë e poezi, të botuara dhe të pabotuara, një promete i harruar nga koha, dhe kjo një borxh për historinë shqiptare. Jeta e tij është e mbushur me peripeci, por dhe me atdhedashuri për atë tokë të pashkelur që prej 55-vjetësh. Profesor Doktor Isuf Luzi ishte ai që ndërmjetësoi takimin e Perez De Kuelar, koleg dhe shok i tij me pushtetarët në Shqipëri.

KUR BIE SHI NË FSHATIN TIM

Kur erret dita në drekë, mbi Karaburun, Sazan, Protonovë, shfaqen disa rè të holla si deve shkretije, ngarkuar me lesh të krehur, duke shëtitur mbi Pashaliman.
Llogoraja, Shashica dhe Kanina mbulohen nga një mjegull e dendur përtace si mërzi pleqërije.
Nga Shashica zbresin tatëpjetë rè të zeza që mbulojnë diellin dhe menjëherë zë të bjerë një shi i dendur, si me inat e mëri, sikur janë shkëputur rrënjët e qiellit. Çuditet bujku, që shiu në vend që të bier mbi fusha dhe ara të mbjella, hapur dheu goja-goja, i etur si udhëtari i shkretisë, ai bie mbi liman e prapa Sazanit. që i ngjan një vigani të krrusur, dënuar nga Dodona të qëndrojë gjysmë brenda-gjysmë sipër detit. Pas pak çastesh sqarohet qielli, del triumfator dielli që përshëndet jetën. Menjëherë zogj, mëllenja, xhikomale e dallëndyshe dalin nga çerdhet, duke kënduar një simfoni që i ngjan një lutjeje në një tempull Feje.
Nga nxehtësia vesa fillon të teret nga lulet, të cilat largojnë mërzinë, bashkë dhe mërzinë e plakut që del për shëtitje.
Tani dita është më e bukur. Mbi portokalle, limona, pjeshkë dhe qershi fluturojnë me ngjyra të papërshkueshme, më të bukura se ato të Ticianit që pikturoi llëret e femrave si gjalp dylbeku, mbi pjata farfuri të kuqe, me buzëqeshje ironie dhe provokacioni, si gazi i vashave të fshatit tim, që ecin duke folur e qeshur, duke u hedhur si sorkadhe.
Venë në gezdare për të mbledhur manushaqe dhe tallen me vështrimet e djemve që u bien në qafë. Dhe aq të bukura janë, sa ta bëjnë borxh t’i urresh dhe t’i vështrosh me mëri.
Ky është tjetër lloj shiu me mjegull në sy e stuhi në zemër, që është e pamundur t’i gjesh emër, veçse dashuri.

TREGIME NGA PETRO MARKO

U lind në Dhërmi, Vlorë. Pak kohë studioi në Athinë. Që kur ishte nxënës i shkollës tregtare në Vlorë (të cilën e kreu në vitin 1932) filloi të shkruajë poezi dhe proza të shkurtra. Deri në vitin 1936 ai punoi në Tiranë si gazetar dhe po atë vit, në moshën 23 vjeçare u nis vullnetar në Luftën e Spanjës, si luftëtar në brigadat internacionale. Pas kthimit në Shqipëri në vitin 1940 do të burgoset nga italianët, që aso kohe e kishin pushtuar Shqipërinë dhe do të përfundojë në kampin e ishullit Ustika afër Palermos. Në përfundim të Luftës Antifashiste në vitin ’44, Petro Marko do të marrë pjesë në radhët e partizanëve italianë, duke i rënë kryq e tërthor Italisë, si luftëtar dhe si komandant me përvojë luftarake. Kur kthehet në Shqipërinë e çliruar, ftohet që të qëndrojë në krye të gazetës “Bashkimi” në Tiranë, por shpejt do të përjetojë disa nga vitet më të rënda nëpër burgjet e shtetit shqiptar komunist, për të cilin Petro Markoja kishte luftuar nëpër Evropë dhe Shqipëri më se 10 vjet rresht. Të gjitha këto përvoja jetësore i përfshin në romanet: “Hasta la vista” dhe “Qyteti i fundit”. Në vitet ’70 ai do të shkruajë romanin “Një emër në katër rrugë”, ndërsa periudhën e vështirë të jetës së tij në ishullin e Ustikës do ta përjetësojë në romanin e tij të rëndësishëm “Nata e Ustikës”.
Faqet më të fuqishme të prozës së Petro Markos reflektojnë triumfin e dashurisë dhe të humanizmit njerëzor. Pas tërë atij ferri nëpër të cilin kalon njeriu në rrëfimin e Petro Markos, ai arrin të mbetet i pamposhtur nga mizoritë e botës. Këtë bërthamë të brendshme e rrezatojnë personazhet nga romanet e tij, këtë shkëlqim biblik reflekton Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar në tërë veprat e tij.
Nuk ka shembull në letërsinë shqiptare, ku të jetë gërshetuar dhe njehsuar aq shumë mes vetes njeriu dhe krijuesi – Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar. Tek vepra e tij rrezaton bindja dhe besimi i lindur për dashurinë dhe humanizmin njerëzor, ndonëse sa rrojti ishte ndër personalitetet më të persekutuara dhe më të munduara. Qyteti i Vlorës e nderoi duke i dhënë emrin “Petro Marko”, teatrit të tij. Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2003 dekoroi Petro Markon me Urdhrin “Nderi i Kombit”.
Këto ditë ish dega e lidhjes së shkrimtarëve të Vlorës mori emrin “Petro Marko”.

VAJZA E VALAVE

Valët e tërbuara të detit që pëlcisnin të shkumëzuara mbi shkëmbinjtë e thepisur të bregut, bënin që të humbiste kënga e zakonshme e djemve të lagjes, që ia kishin shtruar rrëzë Shën Mitrit. Melodia, megjithatë, arrinte gjer te veshët e Lolës, e cila plaste nga marazi dhe, fshehurazi, qante e qante me dënesa që të këputnin shpirtin. Atje poshtë, në fund të horizontit, mbi det, disa re të kuqe silleshin vërdallë nga fryma e fundit e tramundanës. Këtej lart minaret blegërinin. Ktheheshin nga mali. Mu në mes të fshatit kënga lëvonte, kurse fashatarët, që gjithë ditën kishin punuar, tani, të lodhur, i drejtoheshin vatrës së tyre. Dita po perëndonte…
-Bijo, mos qaj më. Bëj durim, se Neçoja do të kthehet!-kështu i përsëriste gjithnjë Lolës vjehrra e saj,-Ta dije se sa vjet më iku edhe mua, ndjesë pastë, plaku im! Iku, more, iku edhe ane kur të kthehej! Ti do të thuash se mua më la Neçon në bark, dhe shpresoja! Eh, mirë! Ka Perëndia edhe për ty. Por bëhu trime dhe duro të durojmë…
Nga njëra anë këto fjalë dhe nga ana tjetër kënga e mallkuar që oshëtinte në sheshin e Shën Mitrit, ia copëtonin zemrën nuses së gjorë, e cila kishte humbur çdo shpresë. Se kishin kaluar tetë vjet dhe Neçoja nuk dukej. Neçoja levend, këngëtari i fshatit, që me këngën e tij e kishte çmendur fare Lolën e ëmbël, kishte marrë gjurmët e mërgimit. Kishte ikur për të fituar para. Kishte vajtur shumë larg, atje ku perëndon dielli, në Argjentinën e pasur.
-Do të kthehet plot flori dhe i ngarkuar me peshqeshe. Ai thoshte se do binte pesë baule të mbushura…Tërë lagjen do të kënaqë..
-Po pse nuk na shkruan, moj nënë? Ka Perëndia edhe për ne. Mos u merakos, se Neçoja s’është nga ata që humbet kollaj në mërgim…Vetëm lutu gjithnjë e mos ua vër veshin shoqeve. Ashtu e ka ky kurbet i zi…
Dhe, duke mbaruar fjalët me një psherëtimë të thellë, plaka e regjur nga vujatjet lidhte duart, ulte kokën dhe largohej në majë të këmbëve. Ajo e gjora e dinte se ç’i ziente brenda shpirtit të saj. Neçon e shtrenjtë, djalin e vetëm, e martoi të vogël, vetëm e vetëm që të zinte gojët e këqija. Se qe ditën kur Neçoja këndoi këngën “Vajza e Valave” në dritaren e Lolës së ëmbël, tërë fshati nisi të pëshpëriste. Dhe kështu, një ditë vendosi dhe e martoi, se i vinte keq edhe për vashën që i dolën fjalë…Dhe bëri një dasmë të madhe, ku u dehën që të gjithë me verën që kishte mbledhur për të pritur burrëzinë, që s’kthehej kurrë. Në dasmë u këndua pa pushim edhe kënga e të martuarve, “Vajza e Valave”, kënga që Neçoja kishte ngritur për Lolën.
Djemtë e lagjes, të mahnitur dhe gati të shkalluar nga bukuria që dita-ditës i shtohej Lolës, e kishin ndryshuar këngën në disa vargje dhe përsëritnin:
…Gjithë bota ven’ e vijnë,
por ai nuk vjen, a e mjera,
por ai nuk vjen….
Dhe, me gjithë këto nxitje e shkrepëse për t’i ndezur ndjenjat, Lola duronte e duronte. Priste me besim Neçon e saj. Shpresonte në fjalët e tij të fundit që i tha kur iku: Sado që të vonoj, do të kthehem një ditë…Edhe i vdekur, unë do të kthehem….”
Atje poshtë, te shkëmbi i madh, shikonte varkat që lundronin. Vërente vendin ku punonte bashkë me Neçon, edhe qante. Dhe matanë djemtë, që kurrë nuk e linin të qetë, këndonin:
Vajz’e Valave,
je një vajz’ e re,
un martohem n’atë jetë,
ti martohu atje, a e mjera,
ti martohu atje…
Sa e sa djem të pasur dhe levendë e kishin kërkuar Lolën engjëllore. Por kjo, besnike gjer në vdekje, askujt s’i kthente sytë. Priste Neçon e saj.
Dhe vitet kalonin.
Asnjë lajm. Asnjë të re nga Neçoja. Shtatëmbëdhjetë vjeç u martua Lola. Vetëm dy muaj ndenji me Neçon e saj. Dhe pastaj ai i iku. Tani, grua tridhjetë vjeçe, dukej më e bukur dhe më e re se ditën që u martua. E shkreta! Qante e qante dhe hera-herës mërzitej aq shumë, sa mendonte të mbytej atje pishtë, tek ai shkëmbi i madh, ku valët e shqetësuara pëlcisnin, duke mbuluar këngën që dita-ditës dëgjohej në mes të fshatit. Ishte kënga që e çmendi, që e bënte të dashuronte gjer në vdekje Neçon e humbur. Ishte kënga e saj që mbante gjallë në zemër kohën e parë, ku shtrihej me Neçon atje poshtë nën portokallet dhe qitrot, ku Neçoja i thoshte se ajo ishte “Vajza e Valave” dhe ah, atje, të pandarë, të përqafuar, kujtuan se vetëm në Argjentinë ka shumë flori për të ngritur një pallat mu në mes të fshatit, sa të pataksej bota…Ajo ishte kënga që i sillte ndër mend çastet më të lumtura, dhe prapë ajo ishte kënga që i copëtonte zemrën, që e dëshpëronte dhe që nuk e linte të qetë…Por ajo shpresonte. Priste Neçon e saj….

***
Dhe një mbrëmje vjeshte, kur Lola kthehej e lodhur nga puna, u ndalua mu në hyrje të fshatit nga një vajzë e vogël.
-Sihariq! Sihariq!
-Ç’është? Ndonjë lajm…ndonjë letër?
-Erdhi? Gjallë… apo?
Dhe me shpirt të ndezur e me gjunjë të prerë deshi të vraponte, por nuk mundi… Përqafoi vashëzën:
-Do të të jap… do të të jap…, -por nuk fliste dot… Lotët nuk i mbajti dot… i rridhnin çurkë në faqet e saj të djegura nga dielli i Himarës.
Si në furtunë, kokulur, çantë njerëzit që kishte mbuluar oborrin e shtëpisë së saj. As dëgjonte se ç’i thoshin… Për çudi, nuk e vuri re as heshtjen që kishte pllakosur tërë ata fshatarë, që e shikonin Lolën me dhembje, sikur i qanin hallin. Shkarkoi barrën, dhe ashtu, si nëpër gjemba, kokulur, u ngjit shkallëve. Para i doli plaka. E përqafoi dhe me lot në ndër sy i tha:
-Erdhi, bijo… Erdhi… po…
-Po… si?
Si e shkalluar, si e zgjuar nga një gjumë i trubullt, hyri brenda. Dhe e pa Neçon e saj të shtrirë në shtrat. Me sy të përlotur, pa e dalluar mirë fytyrën e zverdhur dhe sytë e thelluar të burrit të saj, u gjunjëzua për ta përqafuar…
-Mos… mos më puth o “Vajza e Valave” -i tha, dhe kthehu kokën matanë, pa i përmbajtur lotët…
E mjera! E kuptoi se Neçoja i saj ishte verem! Heshti. Pastaj iu bë sikur dëgjoi këngën e saj të këndohej përjashta, në sheshin e Shën Mitrit, nga djemtë e lagjes… U trondit aq thellë, sa i ra në prehër Neços së saj duke thënë:
-Mirë se erdhe!- dhe e puthi fort mu në buzë…

1937

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

ZHGËNJIMI I MARISË

– Mos fol kështu, mor bir, për uratën!
– Më vjen keq për ty.
– Po të të vijë keq për mua, mos e shaj para meje, se më lëndon këtu – dhe i tregonte zemrën.
Maria, që kur ishte fëmijë, besonte këto: Urata është mëkëmbësi i Zotit mbi dhè, urata shëron gjithë sëmundjet dhe, urata që të pagëzon, që të vë kurorë, që të kungon para se të vdesësh, të ka në dorë edhe në këtë botë, edhe në atë botë. Këto Maria i kishte të ngulitura në tru, në gjak, në frymëmarrjen e saj.
Te personi i uratës shikonte njerinë e shenjtë. Njerinë me tru dhe zemër të mirë. Njerinë që qante hallet e të gjithëve. Lekët që ajo kish dhënë gjithë jetën për trisaitë, për meshët, për përshpirtjet, për shënjtorët, për ujët e bekuar, për ditën e Shën Vasilit, për bekimet e shtëpisë dhe të arës dhe të gjësë së gjallë… as që i qante kurrë.
Meshët, grurin e zier, verën, vajin që ajo kishte shpenzuar gjithë jetën e saj sa u bë pesëdhjetë e pesë vjeçe, as që i qante kurrë, as që i zinte fare në gojë. Përkundrazi, ajo ankohej se s ‘kish qen në gjendje të jepte më shumë për shpirtin dhe mëkatet e saj – se edhe ajo njeri është dhe mëkate patjetër ka bërë, me dashje ose pa dashje – për shpirtin dhe mëkatet e prindërve dhe gjyshërve të saj, e sidomos të vjehrit dhe të vjehrës.
E krishterë fanatike, Maria. Dhe me priftin kurrë nuk ishte prishur. Edhe kur nuk kishte patur mundësi që ta paguante menjëherë, ai e kishte pritur… Shpirt njeriu urata!
Dhe do të vdiste me këtë përshtypje për uratën, po të mos kishte ndodhur kjo:
E lajmëruan se vëllai ishte sëmurë rëndë.
Dhe kjo duhej të shkonte natën. Ndezi një fener nga ata që nuk i shuan era. Binte shi. Natë dimri.
Dhe natën sidomos në dimër, ato vende nga do kalonte Maria, janë shumë të rrezikshme. Thonë se natën atje dalin shejtanët në forma të ndryshme: kaçupe të fryra që hidhen, gjarpërinj të gjatë, skelete që kërcejnë, dhe lugetër që hedhin valle ….
Maria para se të nisej, bëri kryqin në konizmë dhe doli. U pështoll në një xhaketë të vjetër të djalit dhe u nis. Edhe gjatë rrugës, duke lëvizur buzët, ajo përsëriste disa fjalë nga ato të meshës që kish dëgjuar gjithë jetën e saj, po që kuptimin nuk ua dinte fare. Era frynte dhe shiu i hollë i përplasej në fytyrë. “Kohë e keqe, si s’më lajmëruan më parë? Meqë e kanë kunguar, ka mbaruar…”
Kaloi monopatin e lagjes së parë dhe i afrohej vendit nga ku kalohej aq lehtë natën. Ajo nuk shihte asgjë përveç dy ose tri metrave të rrugicës që ndriçonte feneri. Po e dinte fare mirë se ku gjendej. Prandaj edhe pa fener sikur të ishte nuk do të rrëzohej në asnjë gropë, në asnjë shkallë.
“Hyra në tokën e djajve. Po ku ka sot djaj. I ka larguar urata. Urata… Po pse im bir e urren. Ç’ka që e shan? Ai është njeri i Perëndisë, që i di të gjitha, të gjitha…”
Frika që i kish mbirë në gjak dhe që i ish rritur gjithë jetën e saj, e tmerronte dhe e mundonte, sidomos në këtë moshë. “Po prëmë u takova me uratën dhe ai më dha temjan, më bekoi”. Sytë e saj nuk i lëvizte as djathtas e as majtas. E dinte që tani ishte po në atë zonë ku shejtanët dalin si kaçupe të fryra. “Urata më bekoi dhe më dha temjan. Temjani i largon shejtanët. Po ku e kam temjanin? Më mirë ta nxjerr”, Fut duart në xhepat e palltos së vjetër. E kërkon atë thërrime temjan. E gjen. E afron në hundë. Era e temjanit i pëlqeu shumë. “Tani sikur të ketë shejtanë, do të largohen”. Me të hedhur një çap, pa përpara saj një gjë shumë të zezë.
– O Shën Mëri, ç’është kjo?
Një gjë e zezë, shumë e zezë. Më e zezë se nata. Më e zezë se korbi. Feneri i mbeti ashtu lart. Me sy të tmerruar shikonte atë gjë të zezë pak metro larg.
– O Shën Mëri… Më duket si kamillaf.

Mbi atë gjënë e zezë, ishte me të vërtetë një kamillaf. E fërkoi pakëz temjanin që t’i dilte era… dhe të largohej shejtani. Po asgjë nuk lëvizi.
Maria thirri me të madhe: “Piso mu satana…”, Këtë shprehje e dinte përmenç. E kishte dëgjuar me mijëra herë nga urata. “Piso mu satana” – thirri përsëri me të madhe Maria. Po ajo gjë e zezë me kamillaf në majë nuk lëvizi fare…. Prifti nuk ishte. Se ajo gjë e zezë ishte sa një ka, sa dy qe së bashku… “Piso mu satana”, “Piso mu satana”, përsëriste këto fjalë. Ajo nuk e dinte kuptimin e këtyre dy fjalëve.
Ajo e dinte vetëm qëllimin e këtyre dy fjalëve. Kur thoshje këto dy fjalë, satanai ikte, zhdukej. Po ja që satanai aty po qëndronte. Nuk lëvizte. Dhe sa i madh që i dukej Marisë. Ai ishte sa katër qe, po Marisë i dukej më i madh se tërë madhësia e errësirës së natës.
Ç’të bënte? Të kthehej prapa? Po ai mund ta ndiqte pas. Temjani nuk e bëri punën e tij. Satanai nuk u largua. As fjalët “piso mu satana” nuk patën sukses. Maria u ul e mori një gur dhe e vërviti mu te djalli i zi. Guri lëshoi një tingull të thatë.
Maria u tremb nga ky tingull i thatë i gurit dhe… do të ulërinte po dëgjoi ja aty, pak metro mbi atë gjënë e zezë dikë që psallte. Mbajti frymën dhe të rrahurat e zemrës.
“Hoj… hoj… me sytë e zinj… me sytë e zinj… Mos ki frikë nga mjekra ime… mjekra ime… mjekra ime…”
Këto fjalë të kënduara po me atë ritëm që urata këndon ungjillin në kishë dhe që psalleshin ja aty, përmbi atë gjë të zezë, e tmerruan më shumë Marinë e gjorë.
“O Shën Mëri, shpëtomë, shpëtomë!” – tha me zë Maria… 
“…Mos kij frikë nga mjekra ime… mjekra ime….” – dëgjoi përsëri Maria.
Psallmi erotik dilte i shtruar, i ngjirur, i lodhur, po me afsh, me pasion dhe i dredhur.
“O Zot, si zëri i papa Dhimitrit! O Shën Mëri, o papa Dhimitër shpëtomëni”! – tha me zë Maria. Dhe filloi të dridhej, të dridhej. Dhe sytë nuk i hiqte nga ajo gjë e zezë. Po psallmi nuk dilte nga ajo gjë e zezë me kamillaf në majë.
“Mjekra ime… mjekra ime… ”
Maria nuk priti po ulëriti. Dhe ulërima e saj u zgjat shumë sa u zbraz gjithë era e mushkërive të saj. Përsëri ulëriti. Dhe do të binte pa ndjenja aty në shesh, po të mos kish dëgjuar një zë burri:
– Ç’është?
– Ndihmë!
Zëri afrohej.
– Ç’është moj? Pse ulërin?
– Ndihmë! Ndihmë!
Zëra të tjerë u dëgjuan. Zëra burrash dhe zëra grash:
– Ç’ka ngjarë?
– Kush ka vdekur?
– Kush ra?
U afruan dhe… kur panë atë gjë të zezë, u drodhën nga tmerri. Burra të tjerë dhe gra të tjerë me fenerë, me pisha të ndezura në duar, ishin bërë si barrikadë. Shikonin vetëm atë gjë të zezë të frikësuar.

Maria erdhi në vete kur pa gjithë ata fshatarë me fenerë dhe pisha të ndezura në duar. Disa burra të guximshëm u afruan më shumë te ajo gjë e zezë. E goditën me shkop, me këmbë, po asgjë, fshatarët panë njëri-tjetrin në sy.
– Shumë i fortë, si prej guri.
– Si prej hekuri. Theva këmbën.
Kjo i tmerroi më shumë. Ajo ishte rasa, hedhur mbi një gur të madh.
Më lart u dëgjua psallmi:
“Pse ma mbylle derën, moj syzezë, moj syzezë.”
Burrat shikuan andej nga vinte ky psallm erotik.
Disa ngritën fenerët dhe thanë:
– Po ai atje?
Të gjithë fenerët dhe të gjitha pishat u ngritën dhe e ndriçuan atë që ishte shtrirë në përrua, brenda në ujë.
– Lugati, lugati, – tha një grua dhe bëri kryqin.
– Ç’lugat more, është papa Dhimitri – tha një burrë dhe ju afrua uratës së shtrirë në përrua, në mes të ujit. Ishte me benevrekët e gjata dhe me një xhaketë të shkurtër. Mjekrën e kishte futur në ujë. I dukej gërsheti i trashë i flokëve.
Burrat u afruan dhe ngritën fenerët. Gratë të pataksura bënin kryqin.
-Ç’bën këtu, more djall? – i tha një burrë dhe e qëlloi me shkelm.
Papa Dhimitri filloi të psallte tropare erotike të sajuara prej tij. Me këto tropare ai shprehte hidhërimin e tij, se ajo e la përjashta dhe nuk ja çeli derën.
– Është bërë thumb.
– Si gjithnjë.
Merreni dreqin ta shpiem në shtëpi. E ngritën. Ai akoma psallte tropare erotike dhe shumë të ndyra. Kallëzonte për kofshët e Dhoksisë dhe për gjinjtë e saj të mëdhenj. Gratë u turpëruan. Ulën kokën dhe mezi e mbanin të qeshurit.
Maria nuk bënte më kryqin. Shikonte burrat se si e ngritën papa Dhimitrin, se si e hiqnin zvarë, se si i hodhën rason në krahë dhe se si i ngjeshën në kokë kamillafin. Dëgjoi dhe gratë të pëshpërisnin:
– Për cilën Dhoksi këndon?
– Ehu, sa Dhoksi ka fshati!
Maria nuk donte të dëgjonte më. Ato fjalë, ajo pamje që pa, ishte më rëndë për të se vdekja e vëllait… Vëllanë e qau ashtu siç e qan motra vëllanë, po duke qarë vëllanë, ajo qante dhe për diçka tjetër, qante për atë që humbi: për besimin dhe adhurimin ndaj uratës. Nuk deshi t’i dëgjonte më as emrin.
I dha të drejtë djalit të saj, i cili shumë herë ja kujtonte atë ngjarje të llahtarshme që zhgënjeu Marinë.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, shkurt 2010)

TREGIME NGA FARUK MYRTAJ – I FTUAR TE “GAZETA E ATHINËS”

Faruk Myrtaj është njeri prej shkrimtarëve të sotëm shqiptarë që veçohet për frymën e re që solli, sidomos në prozën e viteve pas nëntëdhjetës. E kam njohur herët, qysh kur punonte në Selenicë, ku banonte së bashku me prindërit. Një djalë biond, i ndrojtur, tepër i sjellshëm. Më priste deri sa mbaroja mësimin në shkollën tetëvjeçare, ku punoja, më tregonte ç’kishte shkruar. Dukej një djalë i talentuar, i shqetësuar, jo vetëm në ato që shkruante, por edhe sepse donte të studionte dhe e pengonin. Shfrytëzova të gjitha njohjet e mia të atëhershme. Arritëm ta çonim për inginieri-miniera. Faruku, i apasionuar pas letërsisë, u gëzua që më në fund u shporr përkohësisht djalli që e pengonte, por edhe u mërzit tej mase. Më në fund e vendosi, shkoi për t’u bërë inginier miniere.
Më pas e gjeti rrugën e tij duke më gëzuar edhe mua për faktin se nuk isha gabuar kur mendova se talente të tillë duheshin ndihmuar. Tani Faruku jeton në Kanada, zgjodhi edhe ai rrugën e hidhur të mërgimit, por jam i bindur se pena e tij do të sjellë në letërsinë shqipe vepra të nivelit të lartë.
Në mesazhin e tij “ti solla eshtrat, gjeneral”, më drejtohet kështu, për të më kujtuar gjithë ç’hoqëm dikur për ta nisur student:
“Së shpejti do të të nis edhe ndonjë fotografi prej ish-bjondit që nise për tek Viron Kona duke më thënë: -Se mos i drejtohesh me “shoku Viron”, se e para e kemi shok, dhe e dyta i çmon krijuesit!
Dhe unë, i gjori provincial, edhe sot e kësaj dite, shkova dhe pasi trokita një copë herë (e s’po merrja përgjigje – se dera e sekretarit ishte e veshur me pambuk a kush e di) hyra dhe iu drejtova pikërisht me “shoku Viron…”!

(nga Hiqmet Meçaj, shkurt 2005)

Bibliografi:

Poezi:

1. “Dielli i nëntokës”, 1985, Tiranë, Shqipëri.
2. “Rroba e fjalëve gjithnjë ngushtë më rri”, 1991, Tiranë, Shqipëri.

Tregime:

1. “Njerëz që kam njohur”, 1987, Tiranë, Shqipëri.
2. “Marrëveshje për të jetuar”, tregime-novele, 1989, Tiranë, Shqipëri.
3. “Nudo Zyrtare”, 1996, Tiranë, Shqipëri.
4. “Njerëzit janë tepër”, 2000, Shkup, Maqedoni.
5. “Luftëtarët vriten në paqe”, 2003, Prishtinë, Kosovë.

Novela:

1. “Qyteti i Ministrave”, 1998, Tiranë, Shqipëri.

Essé:

1. “Përse druhemi nga nacionalizmi”, 1995, Tiranë, Shqipëri.
2. “Markezë shqiptarë”, 2002, Tiranë, Shqipëri.

Çmime:

“Nudo Zyrtare”, ka fituar Çmimin “Libri më i mirë me tregime për vitin 1996”, dhënë nga Ministria e Kulturës dhe Sporteve, në vitin 1997.

Përkthime prej anglishtes:

“Toleranca, pragu i Paqes”, Betty Reardon (UNESCO).
“Pushteti i G. G. Marquez”, Jon Lee Anderson.
“Tregime dhe novela të Zgjedhura”, William Saroyan.
“Stina e Mallit”, roman, Alistair MacLeod.
“Harpa e barit”, roman, Truman Capote.

NË VEND TË NJË AUTOBIOGRAFIE

Im-gjysh ishte lindur nga stërgjyshja ime kur ajo ishte tek të 60-at. I kërkuan gjithë jetën të lindtte një djalë dhe ajo, zonjë e madhe, ia arriti, përtej rregullave të natyrës. Im at gjithashtu ishte djalë i vetëm, arsye e mjaftueshme kjo për ta martuar shpejt. Pati fat në martesën me nënën tonë: iu bë krahë në jetë të vështirë, dhe ia mbushi shtëpinë: 6 djem dhe 2 vajza.
Jam i treti i djemve, por i katërti i fëmijëve, pra ardhja ime në jetë s’përbënte dot lajm, e, megjithatë, oxhaku i pallatit ku u linda atë ditë mori flakë. Rastisi të digjeshin blozat atje, jo gjë tjetër, por mamaja ma kujtonte kur bëja ndonjë gjë të mirë!
Fëmijë i urtë, i sjellshëm, i bindur, gjithë Myrtajt kanë mësuar. I mbyllur, pa shumë shokë. Kam pasur tmerr lëndën e fiskulturës, i mirë edhe në shkencat, por priresha nga lëndët sociale. Letërsia, nga më të dashurat, por mbase s’do isha marrë kurrë me të shkruara, sikur të mos më ishte privuar shkuarja në universitet në një kohë me moshatarët e mi. Koha politike absurde që rëndoi jetët e tërë shqiptarëve, ma vonoi për 9 vjet nisjen për atje.
Pa asnjë dyshim i jam mirënjohës vjetëve të minierës, minatorëve. Hynin e dilnin çdo ditë nga nëndheu, truall i të vdekurve. Kam qenë gjithnjë i thatë, shpirt-dobët, i ndjeshëm. Në minierë mësova të shaja dhe të mendoja; plotësova veten e përhershëm: njeriun e drejtë, të heshtur e të dhimbshur, që përpiqet të mos bëj kurrë keq dhe përpiqet të kuptoj e të justifikojë sjelljen e çdollojshme të të tjerëve. Një fotografi e fillimvitit 1978, mes njerëzve të nëntokës, më është bërë kambanë që bje papushim: disa prej tyre u aksidentuan me vdekje qysh sa isha unë atje, të tjerët sëmureshin të djelave të pushimit ose kur gjatën lejeve të zakonshme; ata që dilnin në pension vdisnin shpejt. Nuk e donin nëntokën, por u ishin shndërruar jetët funksion i saj.
Tërë kohën pas pune lexoja, shkruaja. “Shkruaja”, nuk thashë “shkruaja poezi, a tregime…” Tërë jeta është sfidë. Sfidë ndaj vetes. Kjo është bërja. Të tjerët do të vërejnë kur ti krijon arësye për ta. Në të gjitha kohët më janë gjendur njerëz të mirë, për të më ndihmuar. Mirënjohja ndaj tyre më është kthyer në ves!
Në minierë është edhe një rregull i tillë: askush nuk duhet lënë i vetëm nëntokë. Njeriu i gjendet njeriut, sidosi. Por jo vetëm njeriu. Natyra, e krijuar si shtëpi e tij, gjithashtu. Përpara se të ndodhin shembje, nëntoka rrëzon ca thërmija, pastaj ca copra dheu e shkëmbi, pastaj ndodhin shembjet, gjëmat në njerëz. Duhet të kesh ndjesi e sy për t’i vënë re këto paralajmërime. Por se mos vetëm nëntoka është e tillë…!
Libri i parë me vjersha, “Dielli i Nëntokës”, 1985, nuk është tjetër veçse një llagëm ku ndjehem ngushtë, por edhe i paralajmëruar, bashkë me ta. Qytetërimi kurrë s’ka për ta respektuar Njeriun, përderisa e shtynë atë të rrezikohet në dhè. E çfarë pastaj se këtë, më duket, e ka shkruar ideatori i komunizmit antinjerëzor, V.I.Lenini?!
Zjarri i oxhakut paskej qenë paralajmërim për një jetë të ashpër. Universitetin e kryeva 9 vjet pas gjimnazit. Jo për ç’ka kërkova, letërsi. Më dërguan për inxhinier miniere! Shkova se duhej një shkollë e lartë, duheshin disa vite Tirane. Më vonë do të merrnin vlerën e viteve pranë “tiranisë së Tiranës”. Ditën që na dhanë diplomat, nuk provova asnjë gëzim. Ndonse edhe për shkrimtarët, asokohe, thuhej se ishin “inxhinierë të shpirtrave njerëzorë”!
Vështirësitë sikur u lodhën me mua, në fund të viteve ’80. Letrat Anonime ishin zbehur bashkë me kujtimet për luftën, lufta e klasave po bëhej e tepërt, si profesioni i munxëdhënsve në një tregim të Kadaresë. Ndodhi ajo që s’kisha pasur energji ta ëndërroja: Më ofruan punë tek gazeta “Rinia”.
Një sy i vëmendshëm do të vërente tek faqet e kësaj gazete atë që thuhej se “paralajmërohej” në teatrin e operës kineze: shembëllimin e asaj që po përgatitet të ndodhte. Kadare bëri rishikimet e para, politke e letrare pikërisht aty. Ishte fat që u ndodha në Tiranë në vitin ’90, “kur plasi demokracia”. Në disa zona të vendit, për vitin 1944 thuhej, nën zë, se ishte “viti kur hynë komunistët”. Ngaqë të burgosurit politikë ishin ende brenda, u mbeti komunistëve ta përuronin edhe pluralizmin. Por s’kishte ngè për hollësira! Pjesa dërmuese e njerëzve ndjeheshin të lirë…“Rroba e Fjalëve Gjithnjë Ngushtë Më Rri”, u botua në këtë kohë.
Tek unë, gjithnjë, kanë plotësuar njeri tjetrin krijuesi me gazetarin. Nuk kam asnjë drojtje prej mungesës së kufirit midis tyre. Kështu ka qenë jeta ime. Kështu është. Në shtatë strehëza lëviza në Tiranë, në vitet 1989-1995 dhe, kudo ku shkonim, mbartnim vetëm ca libra!
Të shkruarat janë natyra e sinqertë e krijuesit: Kurrë nuk jam shquar për inisiativë, pragmatizmi im është pothuaj Zero…Sikur të mos mjaftonin këto, më 3 nëntor 2003 u nisa për mërgim të largët. Ngaqë u binda se nuk i ndihmoja dot në Atdheun tim, u ofrova fëmijëve një Atdhe tjetër. Së paku, këtu ku jemi, në Kanada, shpresoj të mos i pengojnë, siç u ndodhi prindërve të tyre…

BERMUDA

 

Deri atë mbrëmje Ajo ishte njëra nga ne.
Ngaqë ishte nja dy-tri gishtërinjtë më e gjatë, apo ngaqë e shfaqnin të veçantë këmbët e saj, as sot nuk betohem dot se po them të vërtetën e vetëm të vërtetën që është një, por jam gati të dëshmoj deri në Gjyqin e Fundit që s’ishte kjo shtysa pse filluan ta përflisnin në qytet.
Mbase nuk e teproj të them nja dy fjalë për qytetin tone, jo thjesht si vendngjarje, por se vetëm aty mund të ndodhin pikërisht këto gjëra. Aty jetët janë si të karaktereve teatrorë. Ngjizen, ngrihen e rrëzohen brenda asaj hapësire, kohe dhe mjedisi të zgjedhur nga regjisori e skenografi.
Qyteti ndodhet midis tri kodrash. Në njërën prej tyre ngrihet spitali dhe materniteti, në tjetrën kisha dhe xhamia, teksa në të tretën janë vendosur burgu i qytetit dhe varrezat. Të tri kodrat lidhen nëpërmjet së njëjtës rrugë, e cila kalon në qendrën e qytetit. Nuk mund të dalësh nga shtëpia jote apo të nisesh për diku e të kthehesh, pa kaluar në qendër.
Të gjitha dritaret e ndërtesave dhe zyrave përqark sheshit sikur përgjojnë qendrën, vendin ku takohen tri rrugët që ngjiten dhe zbresin për në të tri kodrat. Në të gjitha orët e ditës dhe të natës shkallët e jashtme të atyre pak pallateve, dyqaneve, njësive tregtare, këpucarisë, berberanës, orëndreqësit, bulmetores, bankës së kursimeve, magazinës ushqimore, postë-telegraf-telefonit, dentistit, zyrës së të plotfuqishmit, janë plot me njerëz. Ulen aty dhe rijnë e vështrojnë gjithçka që lëviz nëpër qytet.
Atë mbrëmje Ajo nuk doli në rrugë si herët e tjera. Ishte po Ajo, po ai trup, po ato rroba. Vetëm se fustani pranveror, i shkurtuar vetëm dy-tri gishtërinj, shfaqte njërën nga pjesët më të brishta të trupit të femrës: gjunjët. Secila prej nesh, femrave të tjera në qytet do ta dëshironim këtë fat, por asnjëra prej nesh nuk do ta merrte përsipër të vepronte si Ajo. Mbase pikërisht ky shkak, pra që asnjëra nga ne nuk do të mund të guxonte të dilte si Ajo, e pati shtyrë drejt atij veprimi të guximshëm dhe kryeneç. Në të vërtetë ishte një ndryshim fare i vogël, aq i vogël, sa tani, pas disa vitesh nga ajo mbrëmje, tingëllon si diçka për të qeshur përmendja e tij.
Unë, si gjithë femrat e tjera në qytet, e dija se ç’do të ndodhte në sheshin qendror pas kësaj, siç e dinte edhe ajo vetë. Siç e dinë tërë lundërtarët, madje tërë lexuesit e librave me lundrime, rrezikimin e anijeve që lundrojnë në ujërat e Bermudës.
Megjithatë, Ajo kapërceu rrugicën e shtëpisë dhe bëri për nga qendra. Unë i shkova pas me të njëjtin hap, me të njëjtën qetësi e mënyrë të mbajtjes së kokës pa shprehur asgjë të veçantë, sikur s’kisha të bëja fare me të dhe me ç’kishte ndryshuar Ajo në veshjen e saj. As ajo nuk e pa të udhës të shfaqte ndopak vëmendje se ç’njerëz ndodheshin në rrugicë atë orë kur po dilte ajo. Nuk di pse më besohej se, për syrin e saj, unë isha shndërruar në njeri të padukshëm. Mbase thjesht për arsyen që përmenda më sipër: në vendin tim, ashtu si në vend të saj, do të dëshironte të ishte secila prej femrave të tjera të qytetit.
Syri im gjithsesi, ma qartësoi konturin e trupit të saj dhe pas kësaj fitova qetësinë e mjaftueshme për të vënë re se ç’kishte ndryshuar në veshjen e asaj nate. Më erdhën në ndihmë edhe duart e saj që herë pas here shkonin atje ku i ishte zbuluar gjuri. Nuk e di përse, donte të bindej se e kishte bërë vërtetë atë ndryshim, a vuante mëdyshjen e vazhdimit apo të kthimit? Nga mënyra se si e hidhte hapin, ndjehej vendosmëria. Deri në lëvizjet më të vogla. Me një gëzim trishtak, u sigurova se ajo nuk do të kthehej prapa.
Ndryshimi u vu re nga gjithë ata që u gjendën jashtë atë orë dhe menjëherë sapo Ajo hodhi hapat e parë në rrugicën që nxirrte në rrugën kryesore prej lagjes së saj. Gjithçka frymore e asaj mbrëmjeje ishte kthyer me vështrim nga ajo. Tërë ai ngulim njerëzor atë mbrëmje ngjante si një qytet i populluar vetëm me lule dielli. Me lule nate, do të ishte më mirë të thosha.
Nuk di pse, por ndjeja dëshirën e papërballueshme për tu gjendur atje ku duhej, herë diku përpara, herë diku pas saj. Po e përsëris, nuk jam unë që e pëshpërita dhe e bëra lajm ndryshimin në gjunjët e saj. Nuk di se me ç’krah fërfërima e fustanit të saj arriti të fluturonte dhe të arrinte tek të ulurit e shkallëve përpara se Ajo vetë të arrinte atje. Më besoni për këtë që them. Dëshmoj sot dhe kurrë më.
Njerëzit e ndenjur të shkallëve prisnin që Ajo të shfaqej. Midis tyre spikaste e qeshura e Votimes, torollakes së post-telegrafës, vajzë e të zgjedhurit të përhershëm në Kuvendin e Qytetit, në seancat e të cilit ai flinte i lumtur. Kukurisja e saj si e pulave herë-herë bëhej si e gjelave, kur mburrej se ishte kandisur të dilte nga zyra për të parë atë që do të ndodhte. Aty ishte edhe Neti, postieri i urtë dhe i pafjalë i qytetit, që dukej sikur nuk prekej as nga gëzimet e as nga hidhërimet e telegrameve që shpërndante. Tek shkallët e berberanës ishte afruar Olja, e para femër për të cilën thuhej se po mësonte fshehurazi të bëhej berbere. Olja do të kishte pasur qejf të merrej me mjekrën e ndonjë burri, por kur në shesh u ndje frymëmarrja e nxituar e sehirxhinjve, tërë klientët e berberhanes, me mjekra gjysmë të rruara, kishin dalë tek shkallët dhe Olja i ndoqi pas. Tek stoli përpara zyrës së pushtetit, përbri Arkës së Kursimeve ku qytetarët paguanin faturat e dritës e të ujit, rrinte dhe priste edhe Dinia, korrieri i pushtetit.
Ajo e la pas rrugicën e lagjes së saj dhe pa u nxituar, po bënte për nga qendra. Vazhdoja ta ndiqja nga pas. Në sigurinë e hapit të saj mu duk se për herë të parë shprehej kënaqësia që rruga kalonte pikërisht atje, në qendër. Kur po i afrohej frymëmarrjeve të shpeshtuara që e prisnin, vura re se Ajo preku edhe një herë fundin e fustanit, si për tu bindur se ia vlente ta çonte punën e nisur deri në fund. Siguria e saj përcillej gjer tej rrugicave dhe rrugëve, tek vështrimet në ankth të vajzave dhe grave pas perdeve të dritareve. Sigurisht e dinte me mijëpërqind përgjimin tonë, që Ajo nuk harroi pa shkelur asnjërën prej rrugëve të qytetit. Kështu që iu desh të kalonte disa herë në qendër, për t’i ngjitur, e pastaj për t’i zbritur, të tria rrugët që çonin në të Tri Kodrat që qarkonin qytetin.
Papushim kujtoja atë bisedën e shkurtër me të, gjatë orës së fizkulturës:
“E di ti që ke këmbët më të bukura të klasës?!”
“Vetëm të klasës?!”
“I ke vërtetë…”
“E di, e di se këmbët e mia janë!”
“Të tuat, por të tjerët t’i shohin!”
“Eh, kush na i sheh… Na shohin fustanet, fundet, pantallonat, po!”
“Vjen një ditë…”, i pata thënë unë kot së koti, sikur të kisha ndonjë përvojë.
“Vjen një natë thuaj!” pati shtuar ajo e vendosur.
Mbase prej atij çasti do t’i kishte lindur mendimi ta shkurtonte me dy-tre gishtërinj gjatësinë e fundit apo të fustanit që do të vishte asaj mbrëmjeje pranvere. Isha e sigurt se nuk e kishte prerë. Vetëm sa e kishte palosur e pastaj e kishte hekurosur palën. Sigurisht që e kishte menduar se, sidoqë të shkonte puna, mbase do t’i duhej ta zgjaste përsëri.
E la për herë të tretë qendrën e qytetit, teksa në ajër ndjehej një si kundërmim qerpikësh dhe vetullash të djegura prej vështrimeve të pazakonta të njerëzve që bënin sehir aty. Bëri për nga rruga që çonte në spital, e fundit kjo në të vërtetë, tashmë paksa e lodhur dhe disi e trishtuar për atë që kishte marrë përsipër. Është ai çasti kur vetëm një fije e hollë e ndan fitoren nga humbja. Pikërisht aty, teksa ngjitej kodrës së tretë, mbase edhe Ajo, si unë dhe femrat e tjera të qytetit, u kujtua se pranë spitalit ndodhej edhe materniteti.
U kthye. Me vërtik. Por pikërisht kthimi, mbase edhe më shumë se shkuarja deri në fund në rrugën e maternitetit do të ishte rrënues. Shkelja në atë rrugë e bënte të motivuar dhe njëherësh të pafalshëm atë fustan të shkurtuar mbi gju.
Por ishte e qartë se vendosmërisht do të kalonte përsëri në qendër. Edhe pse tanimë dukej me të vërtetë e lodhur, e lodhur dhe e dëshpëruar. E pashë të nxitonte hapin, të mbyllte veshët, pastaj edhe sytë, më në fund edhe e tronditur nga vështrimet e pas-perdeve dhe të të ulurve tek shkallaret, nga e qeshura e harbuar e budallaqes Votime, nga goja e hapur prej habisë të postierit të pafjalë Neti, madje edhe nga trishtimi i mbytur në sytë e berberes Olja.
Çau vërtik përmes sheshit nën vështrimin e syve të përzhitur të shkallareve, të ngulitura tek gjunjët e saj. E ecura dukej ende e sigurt, por unë që e kisha ndjekur prej kur doli nga shtëpia e vetë, e ndjeva se po i shteronin fuqitë dhe po i venitej dëshira për të vazhduar. E vetmja gjë që e mbante, ndoshta ishte fakti që po i afrohej fundit të zgjedhur prej saj. Ato çaste ndjeva se kisha dëshirë t’i thosha se kishte bërë shumë, se tani mund të kthehej, nuk ishte e thënë t’i bënte ajo të gjitha, por ishim aty, në sheshin e madh të qendrës së qytetit. Nuk guxoja të flisja në prani të atyre njerëzve që vazhdonin ta përgjonin dhe t’i lagnin me vështrime këmbët e saj, diku aty tek gjunjët. Të bëhej se ishin metrat e fundit të lundrimit të saj, të fundit, në dallgët e marrëzisë së tyre të paadresuar. As për t‘i folur, as për ta prekur, nuk guxova atë natë, të paktën nëpërmjet gulçimave ta përmendja atë vajzë. Së paku të mos humbte në misterin e paqartë të asaj bermude qytetëse.
U rropata gjer në çastin e fundit, por nuk arrita ta kandisja veten deri atje sa t’i thërrisja, ta kujtoja se, sidoqoftë mund të kthehej, të kthehej pas, ose të dredhonte nëpër muzg, të futej në ndonjë nga ato oborret e shtëpive përdhese aty pranë, pastaj le të kapërcente ndonjë nga gardhet e ulët për në ndonjërën nga rrugicat me dalje tjetërkund. Nuk e bëra dot, mbase ngaqë, kush e di pse, isha e bindur se Ajo nuk ishte si ndonjë barkë e gjendur pa e ditur, fare rastësisht në atë shesh kurthesh të rrezikshëm. S’di pse, besova se nuk ishte ndonjë nga ata lundërtarët e papërvojë, që s’e merrte me mend se ku e kishte shtyrë deti i trazuar. Dukej së largu, ishte anije me disa busulla, nisur për të kaluar pikërisht aty, mes trekëndëshit të Bermudës.
Mbase më ishin mjegulluar edhe mua sytë, hajde le të themi që më ishin përlotur, si të femrave të tjera pas perdeve, në dritaret e dhomave me drita të shuara. Diçka duhej të kishte ndodhur që nuk po shihja dot më gjë. Pas një kohe përhumbjeje, nuk di sa zgjati kjo, po dëgjoja zëra të alarmuar dhe ca rrokje fjalësh se Ajo nuk ishte më. Dikush këmbëngulte se e kishte parë të rrëzohej tek këmbët e stolit ku ende rrinte Dinia, dikush thoshte se Ajo sikur donte të arrinte deri tek Arka e Kursimeve. Sikur atje të kishte për të paguar ndonjë faturë. Por për çfarë, për kë, do të paguante Ajo? Në emër të kujt?
Të nesërmen e në ditët që rrodhën më pas nuk e pa më njeri. Askush nuk çau kokën për fatin e saj. Të interesohesh për këso rastesh duhet të shkosh, të të presin dhe të përgjigjen diku, por kur e di se ajo mbrëmje nuk i vjen për osh kujtesës së një qyteti të tërë, bën mirë të heshtësh. Aq më keq kur të gjithë, edhe pse josheshin për të ditur diçka, zgjidhte të mbyllej në heshtjen e vetë.
Nëpërmjet këtij funerali heshtjeje dukej se e përcolli gjithë qyteti. Djemtë dhe ne shoqet e saj, tërë vajzat e qytetit, edhe Votimja me Oljan që fill pas kësaj u bë berbere, pa u përfolur nga askush, teksa çapiteshim të nesërmeve nëpër rrugët e qytetit, na bëhej sikur bartnim arkivolin e saj, që në të vërtetë askush nuk e pa me sy. Na dukej sikur e lëviznim deri aty ku ngriheshin kisha dhe xhamia, pastaj zbrisnim teposhtë, ndalnim për pak çaste në shesh, në qendër të qytetit, për ta përcjellë pastaj deri tek kodra tjetër ku ndodheshin burgu dhe varrezat. Por asnjë varr nuk u hap, asnjë fjalim lamtumire nuk u dëgjua. As emri dhe fotografia e saj nuk u panë në pllakën e ndonjë varri. As atëherë, as sot e kësaj dite.
Kjo ishte ngjarja që ka ndodhur ca vite më pare. Tanimë ajo është harruar. Në të vërtetë s’ka asnjë shkak ta mbash mend, përderisa të gjitha gocat e qytetit, madje edhe gratë që i kanë kapërcyer të dyzetë e pesë vjetët, mbajnë fustane dhe funde të shkurtuar nga dy-tri gishtërinj. Ajo megjithatë herë pas here iu shfaqet në ëndërr njerëzve dhe ata, kur zgjohen, bëjnë sikur as në ëndërr nuk kanë punë me të.
E rrëfeva këtë histori pa emocionin më të vogël, sado që herë pas here një zë i paadresuar më afrohej tek veshi dhe më lutej, më kërkonte, më thërriste, më kujtonte se historia e Asaj nuk mund të shkruhej zakonshëm, pa emocion, si ato historitë e tjera të këtij qyteti. Gërrice, lustroje, përjetoje edhe një herë rrugën që bëre atë mbrëmje pas Asaj! Jo e heshtur, jo hije si atë natë! Duhet të qash e të bërtasësh kur dëshmon atë që ka ndodhur, ose mos u ndje fare, mos trego përralla! Më mirë dil në qytet, ose shko vërtetë tek Bermudet, tregojua atyre atje fatin e asaj barke që humbi atë natë, që më pas të mos humbë barka e ndokujt tjetër…”
Por nuk shtoj dot tjetër gjë. Jam e vërtetë, kur them se nuk ndjeva asnjë emocion gjatë rrëfimit tim. Thjesht një dëshmitare syri dhe aq. As dhimbje, as dashuri, as mëshire, as bëra fajtor njeri, asgjë…Ato ditë, po të më kishin pyetur, mund të rrëmbehesha nga ajo që ndodhi, por se kush tha se femrat e përfolura paguajnë çmimin më të madh për lirinë, dhe unë humba edhe pikën e fundit të shtysës për një dëshmi ndryshe. Mbase e tëra kjo është një kohë e humbur dhe dëshmia ime thjesht duhet dhënë për të mbetur diku në arkivat e qytetit, nën pluhurin e asaj që ndodh çdo ditë.

…ROBËROHEMI PËR LIRI…

 

Gardiani nuk po bëhej i gjallë dhe unë u ngrita.
Në një hapësirë sa kjo e qelive, “të ngrihesh” s’ka asnjë kuptim, nuk ia vlen të ngrihesh për të kryer ndonjë veprim. Mjafton të zgjatësh dorën dhe arrin kudo, në secilën qoshk të qelisë. Por ngritja më këmbë është instiktive, përpjekje për lëvizje, orvatje për të mos humbur vetinë e të gjallit.
U çova dhe bëra një gjysëm hapi për nga dera e qelisë, preka shufrat e hekurta, futa turinjtë midis tyre. Doja të kqyrja koridorin. Gardiani ishte edhe më tej atje, ulur në karriken prej hekuri. Kryembështetur midis pëllëmbëve të duarve, dremiste. Nuk them ëndërronte, jo pse ishte gardian, por sepse asgjë nuk do të ndryshonte në këtë mes. Dukej se flinte, pra unë isha i lirë të merresha me veten. Kjo më duhej. Këtë prisja.
U zhvendosa një gjysmë hapi, për nga qoshku i djathtë. Gjithnjë brenda qelisë sime. Atje kisha lënë pjesën e kursyer prej racionit tim të bukës. Në këtë lloj qelie s’është e nevojshme të hapësh sirtarë e dollapë e bufera. Ajo është e lehtësuar prej formaliteteve. Edhe në errësirë të plotë, e di se ku e kam vendosur bukën, brenda një shamie të bardhë, aq të pastër sa mund të ketë kuptim pastërtia në një qeli pa ujë e pa dritë. Shamia është e mbështjellë me një copë plastmasi, lëndë që mbron bukën nga tharja e ashpërimi.
E marrë në duar, si me kujdes nënash për foshnjën e tyre.
Janë orët më të veçanta të jetës. Të jetës sime në burg. Kudo e kurdo, njeriu gjen kohë për tu gëzuar. Mbase kjo është arsyeja që marrin vlerë të veçantë cigari i fundit, fjala e fundit përpara togës së pushkatimit, apo ato ca pak grimasa më parë se njeriu të jap frymën e fundit për të ndërruar jetë.
“Ah, jeta ime…!”, thashë si përvajshëm, pa zë.
Më kishin rrjedhur njëzetë vite këtyre burgjeve. Nëna kishte vdekur, më kishte humbur përpara ikjes për në botën tjetër, pa më dorëzuar, siç bëjnë zakonisht nënat, tek tjetra, gruaja.
“Edhe aq keq nuk qenkam, përderisa gjej me ç’gëzohem!”, shtova me zë, për të qenë i vërtetë deri në fund. Së paku me vehten.
U rrotullova, bëra një lëvizje më shumë, një gjysëm hapi në të kundërt dhe, kokëulur, u ula në shtratin përdhes, një dyshek, i hollë fare, diçka më i trashë se feta e bukës që na japin për çdo vakt.
U rregullova këmbëkryq, mbi batanie. Shaminë e vendosa në prehër. Si një lëndë e rrallë e materies, tuli i kursyer prej racionit tim të bukës. Po të më shihte kush, do besonte se ulesha për të ngrënë. E mendoja këtë, edhe pse këtu gjithkush e dinte menynë time dhe kurrkush s’më bënte shoqëri. Po të më begeniste gardiani, që tashmë dremiste gërrhimshëm në fund të korridorit, sigurisht do ta ndaja me të. As që e shkonte ndërmend. Jo ngaqë ndjehet ngushtë se herë pas here i duhet të m’i dhuroj ca grushte e ca shkelma, edhe pa arësye. Po nuk është ky shkaku. Gardiani nuk do ta vinte në gojë bukën time sepse s’e vë fare në dyshim kur i thonë se unë jam armiku i tij. Po të më ftonte të haja a pija diçka prej tij, nuk do ta refuzoja. E di se s’është ndër armiqtë e mi, edhe pse më sillet si njeri prej tyre.
Po për çfarë ta ftoj?! Vetëm një copë buke kam, pak tul buke. Edhe këtë, jo për ta ngrënë. Ah, kam edhe një gotë uji, por as ujin s’e kam për ta pirë. Ndaj lere gardianin e shkretë të marrë një sy gjumë e të ketë më shumë fuqi kur t’i teket të më ndëshkojë.
“Vazhdo të bësh gjumë të qetë, zotëria im! Sikur të zgjohesh e të shohësh me ç’merrem, do të zgërdhiheshe përtej hekurave, ose do të hyje brenda qelisë dhe do të m’a shpërbleje ftesën me ca shkelma. Nuk ke ngè ti të marrosesh si unë!”
Afrova gotën e ujit pranë vetes, njoma tulin e bukës dhe ia nisa punës. Secili merret me diçka, në këtë jetë. Gjithkush krijon botën e tij të vogël, brenda kësaj bote të pafund. Kështu besojmë, së paku. Iluzion? Ku ka rëndësi si e quajmë. Rasti ma solli ta krijoj këtë botën time të vockël fare brenda kësaj qelie. Njeriu qenka qenie e çuditshme, mbase pikërisht për këtë aftësi: mësohet me kushtet, përshtatet me rrethanat. Mjaft ta lesh vetëm dhe ai, fa-fap, në çast e ngjall jetën; edhe brenda një vrime vetmie, siç është kjo qelia ku më kanë mbyllur.
“Beson vërtetë se je vetëm aty…?!”, më pyeti një mik, kur kishte guxuar të më vizitonte aty ku isha. E vështrova në sy. Fliste për burgun tim si për jetën e tij jashtë mureve. Atje përgjohej kudo dhe ai ishte i sigurt se s’mund të mos përgjohemi edhe ne këtu, në burg.
“Unë në burg jam!”, ia pëshpërita. “Nuk ndjehem keq…”, shtova pastaj. Me zë. Nëse përgjoheshim, le të dëgjonin se nuk qahesha. Edhe për mikun tim, këto fjalë shkonin për mirë. I burgosuri i tij nuk ndjehej i pakënaqur!
“Me se e kalon kohën e lirë?!”
“Bëj njerëz,” i thashë. “Njerëz prej buke bëj…Të kam edhe ty…prej buke!”
Më hodhi një vështrim të drobitur dhe sikur u ftohë në sytë e mi. S’foli. Iku shpejt. Nuk shpresova të vinte më. Mbase dyshoi që kam probleme. Diku në tru. Po mbase është trembur se mos e marrë më qafë!
U ktheva në qeli, nuk bëra asnjë përpjekje për të kqyrur ku mund të ishin aparatet përgjuese, të cilat m’i ndërmendi. Variantin e tij prej buke e ndryshova. Menjëherë. S’doja të bëhesha shkak për ndonjë të keqe ndaj tij. E njoma formën e tij prej buke dhe e zhbëra. Por e kam endè, në formën e brumit të thatë.
Ndenja ca shtrirë. Rrëshqita vështrimin në tavanin e qelisë, në faqet anësore, tek porta e hekurit, tek llampa e venitur, tek dryni që më mbyllte brenda. Kudo mund të kishte kamera. Aparatet mund të vendoseshin gjithandej. Le të bënin ç’të donin. S’ishte aspak e këndshme ta përfytyroje veten të vëzhguar nga zyrat e komandës së burgut, por edhe me këtë duhej të mësohesha. Pasi ke humbur të shumtën e gjërave të mëdha, të voglat s’ndjehen fare. Të përshtaturit me mungesat është e pashmangshme. Duhet vetëm ca pak kohë. Dhe nerva…nerva. Në qeli, kohë kisha plotë. Nervat do t’i ushtroja, le të rezistonin. Për hir të tyre!
Një lëvizje mashtruese: ngrita dorën, e afrova tek goja, sikur futa kafshatën e bukës. Nuk ishte gjë e re. Të ngrënit nuk na ishte ndaluar. Endè! Ktheva kokën rreth e qark, lëviza nofullat e buzët, që kqyrësit e mi të mundshëm të besonin se po përtypesha. Të burgosurit, në gjithë botën, janë ripërtypës. Ripërtypin të shkuarën. Si emigrantë pakthim.
“Në djall vafshi, bashkë me qelinë time dhe përgjimin tuaj!”, thashë me zë.
Tërhoqa një gazetë dhe nisa të lexoj. Pastaj më shkrepi të lexoja me zë, me zë të lartë. E kisha unë radhën t’i nervozoja. Duke u lexuar gazetën e tyre! Meqë nuk më linin të gëzoja vetminë time, le të bënin shoqërinë që ofroja unë. Apo prisnin t’i shaja, t’ua grisja gazetën përpara syrit të fshehtë të kamerave të tyre, që të humbisnin qetësinë dhe të më ndëshkonin?
Më tej, duke u marrë me tulin e bukës, i ndiqja me bisht të syrit. Pajisjet përgjuese le të vazhdonin të tyren…
Eh! Buka është e bekuar! Është fryti i tokës. Jo i makinave. Punohet toka, hidhet fara, mbin bima, rritet kalliri, piqet, korret, bluhet, bëhet miell dhe bukë. Mua më është dashur ta bëj edhe njerëz prej buke…
Sapo e prek me dorë, ajo e lumja merr e jep me gishtat e mi. Kisha lexuar se fatet e njerëzve lexoheshin në vijat e pëllëmbëve dhe gishtrinjëve të tyre. Buka mbase prekte vijat e fatit në duart e mia, që më ngjallte këto ndjesira.
E njomja, e ngjishja, e përpunoja, majagishtash, ajo bëhej edhe më e butë, ishte gati të jepej, njëlloj si ajo plastelina që përdorin fëmijët për të sajuar lodra e figurina të ndryshme.
Nuk doja gjumë këtyre netëve. A thua edhe ata, modelet e mi, rrinin zgjuar, duke ndjerë ethet e mia? Edhe përgjuesit e mi, të pa gjumë, duke më vigjëluar mua?!
Zoti u ruajtë mendjen, nëse më përgjojnë kur merrem me tulin e bukës!
M’a shohin fytyrën lëbyrur prej një rrezatimi të pazakonshëm, dhe kam drojë se nuk besojnë dot se drita buron prej marrëveshjes sime me të dashurit e mi dhe me tulin e bukës së kursyer. E shohin se përpiqem të krijoj njerëz, njerëz prej buke, po kush e di ku tjetër u rrëmon hamendja. Kjo fytyra ime e drobitur, s’besoj se do t’u duket aq e urtë sa të më justifikojnë si qenie të joshur prej delirit filozofik që kapllon të burgosurit afatgjatë. Ky djall, mund të thonë me njeri tjetrin ata, mund të ngrihej netëve, të kaloj telat me gjemba, të na vijë deri në komandë dhe…të luaj me kryet tona si me copën e bukës…
Njeriu nuk arrin ta njoh tjetrin, nëse nuk njeh veten e tij. Nuk them se njeriu duhet të shkojë në burg për të siguruar këtë njohje, por vetminë e tij ka mundësi ta krijojë, kudo ku është. Mbase edhe kur rastisë në komandën e burgut. Vetmia, më shumë se çdo shkollë e mënyrë tjetër, krijon mundësinë e rishikimit e plotësimit të vetes. Qenia njerëzore është një trajtë e caktuar, një lloj ene që tërë jetën e jetës gjallon për t’u mbushur. Popullimi i tërë hapësirave brendaqelizore, mbushja e këtij boshi, vetëm kjo i jep kuptim të jetuarit. Dhe, pa asnjë dyshim, ky boshllëk, mund të zbulohet, verifikohet e plotësohet vetëm në vetmi.
Duke krijuar njerëz prej buke, nisa të ndjehem ndryshe.
Atëherë kur tuli, më në fund, merr formën që kam dashur t’i jap, teksa s’kam pushuar së foluri me veten dhe me atë që jam duke sajuar, kam shtysë ta ngrè zërin. Si ai plaku që bëhet gati të niset për të ikur përgjithnjë, apo si fëmija që sa-lindet. Pa asnjë shkak, mbaj gjallë shpresën se m’i dëgjonin edhe murmurimat. E çfarë nëse vërtetë jam i lajthitur?! Mjaft që flas me njerëzit e mi, paçka se prej buke. Është pak a shumë si t’i kem të gjallë.
A thua të më kenë parë, përgjuesit e komandës, kur kam qarë për vogëlushët e mi prej buke? Eh, kur sajoj fëmijët, tuli i bukës është si lënda e përdorur për të krijuar njerëzit e parë të botës. Vetja më bëhet si Krijuesi i Madh, Ai i Vetmi, i Vërteti. Më fal, më falë që të imitoj ty, i drejtohem atij, duke ngritur sytë lart. Më fal, nëse duke të kërkuar ty, më shfaqet tavani, ku ata mund të kenë vënë aparatet e përgjimit, i them. Deri në shenjtëri e pafajshme, për të krijuar qenie perëndisht të pafajshme, buka vazhdon të lakohet në midis gishtat e mi, duke më falur ajo në emër të Zotit, por edhe duke m’u lutur që të bëj kujdes.
Ata të mirët, fëmijë të mi, vijnë në qelinë time si në një kënd lojrash, si në një copë lëndine të pashkelur. Më vjen keq për këtë, që i sjellë fëmijët në këtë vrimë miu, por ja që miu jam unë, babai i tyre, që s’mund të rrij dot pa ta. Sa bukur vijnë e rrijnë në tulin e bukës, dhe sa mirë ndjehet tuli i bukës në trajtën e tyre…O Zot, si s’pushove një herë së ngushëlluari njeriun fatzi!
Kam frikë se duke folur kështu po i bëj më të ashpër ata të komandës, nëse më përgjojnë vërtetë…
E si ta dinë ata se ç’është njeriu prej buke! Unë për vete, bëhem shend e verë, teksa ndjej në këtë mënyrë. Farfuritja e një drite prej së brendëshmi, më ofron një gëzim që as vetë nuk arrij ta shpjegoj dot. Ata nuk e dinë, nuk e marrin dot me mend se gjatë kësaj lloj pune me dorë, nuk ndjehem më në qeli, nuk jam më i burgosuri i tyre.
Mbase më mirë që s’e dinë…
Herë pas here sajoj edhe gruan. Gruan time. Gruan time prej buke. Punoj gjatë me trupin e saj. Në fillim, mezi më bindet. Edhe vetë, kur merrem me të, ndjehem i drojtur. Drita e paktë e qelisë është si ajo drita në dhomën tonë të gjumit, intimiteti është i brishtë dhe joshës, teksa besnikëria e sinqeriteti i ftesës sime për t’a sjellë në qeli, sigurohet prej shenjtërisë së bukës. Gruaja zë e më jepet pak nga pak, nuk nxitohet, më bën të mundohem ca, por e di që do të më jepet deri në fund. Nuk më është mërzitur kurrë, ajo e vala, ngrohtësia ime, edhe kur i sillja shqetësime të llojit që më sollën këtu ku jam.
Ndryshe nga ajo gruaja tjetër, reale, kjo prej buke është edhe më ideale: nuk më qahet për hallet e ditës, as për ushqimet e pamjaftueshme për fëmijët. Kjo grua tjetër më ngjan më shumë me atë vajzën që kam njohur dikur, ajo pas së cilës rendja nëpër rrugët e qytetit, ajo që më premtoi se do të më bënte të lumtur, edhe nëse unë do t’i shkaktoja andralla.
Brumi, duke shfaqur trupin e saj, bëhet edhe më i epshëm, më i ndjeshëm, gishtat e duart e mia teksa më përcjellin nëpër trup ndjesinë e një kënaqësie të të qenit vetëm me të, edhe pse në një qeli si kjo, e shndërron këtë prani në diçka të papërsëritshme. S’mund ta merrni me mend ç’është një grua në burg. Të jesh vetëm me një grua në burg…
Duhet të kthjellohesha, sidoqoftë: më përgjonin apo jo? Duhet ta dija këtë gjë. Pastaj le të bënin ç’të donin. Me mua, me njerëzit prej buke, me fëmijët dhe gruan time. Ata duhej t’i jepnin fund këtij përgjimi të fshehtë. Pra, duhet të pranonin që më përgjonin. Kaq. Të burgosurit do t’ja krisnin së qeshurës, nëse do t’u thuhej se përgjohen. Isha një i burgosur, pra, me mua mund të bënin ç’të donin. Por përse të më vidheshin? Drojtje a frikë prej meje?!
Do doja t’ua qartësoja këtë. Në burg isha njeri prej të burgosuri të tyre, por brenda qelisë zoti isha unë. Aty jeta më bindej mua, zotit të dhimbjes së saj!
Pjesa tjetër e tulit të bukës kishte marrë formën e një koke e të një fytyre tmerrësisht të njohur. Hunda endè s’po i bindej bulzave të gishtave të mi. I nervozuar, kisha lënë mënjanë gruan dhe pa e kuptuar po bëja komandantin e burgut. Atë prej buke.
Po ndjeja fodullëkun e tij, teksa përplasej me krenarinë time. Nuk e fshihja dot një lloj ndjenje hakmarrjeje ndaj tij por, edhe pse kishim ndërruar rolet, nuk bëja asnjë veprim që të cënonte sedrën e komandantit prej buke. Duke u marrë me të, kisha heshtur. As flisja, siç bëja me gruan, as këngëzoja, siç bëja me fëmijët. Nuk doja t’i shpjegohesha dhe as prisja të më shpjegohej. Nuk e pyesja, pra as prisja të më përgjigjej. Në fund të fundit, ai i dinte përgjigjet e mia, ashtu si unë dija pyetjet e tij.
Pas pak e ndjeva veten në një situatë krejt tjetër. Komandanti prej buke, me të njëjtin zë si të modelit të gjallë në zyrat e komandës, më pyeti.
“Ku jam këtu, zotëri?”
“Në burg, i thashë. Ku tjetër mund të ndodhen bashkë një komandant burgu dhe një i burgosur?!”
“Në qeli?!”
“Në qelinë time!”
“E unë?!”
“Për shkak të bujarisë së bukës…”
“Edhe…?”
“Buka të krijon mundësinë e të qenit Tjetër…”
“Sa vjet burg ke bërë?”
“Aq sa m’u bënë të domosdoshëm njerëzit prej buke!”
“Përse je dënuar?”
“Po më pyet për fajin tim, apo për akuzën tuaj?!”
“Mos fol kështu, i dënuar…”
“Nuk jam i dënuari, jam krijuesi yt…”
“S’ta kërkoi njeri këtë…”
“As ti nuk më pyete kur më sollën këtu!”
“Nuk të solla unë…”, po thoshte komandanti prej buke.
Duke thënë kështu, sikur lutej që ta lija rehat. Sikur kishte frikë se mos ngrija zërin dhe ndokush merrte vesh që mua, të burgosurit të qelisë 111, më bëhej shoqëri nga komandanti i burgut.
“Nuk përgjigjem për atë tjetrin…”, shtoi pas pak.
Më vështronte, pa bërë zë. E kisha rikrijuar prej buke dhe ai po e përdorte shansin që i dhashë: maturia që shfaqte më ftonte kujdes në bisedën me të.
Brenda një çasti, vetëtimshëm, besova se tek ajo copë buke, fare mirë, mund të ishte një njeri i zakonshëm, një qenie njerëzore e lodhur nga jeta jashtë qelisë; mund të ishte një shembëlltyrë njerëzore në depresion, në prag të një marrie, mbase një njeri që kërkonte të mbante gjallë fëmijët e gruan e tij; e përse duhej bërë doemos fajtor që s’kishte zgjedhur një jetë si timen…
Nuk është aq e lehtë, ta marrë djalli këtë punë, nëse të është shtruar si alternativë e të mos pranuarit të qenit komandant burgu, ajo e të burgosurit.
Unë i kisha ofruar mundësinë për t’u shprehur jashtë detyrimeve të tilla, por ai nuk po shprehte gjë në ishte fat apo fatkeqësi forma e mënëfundme, Njeri prej Buke. Ndjehej i tejdukshëm përballë, ngaqë e dinte se mund të bëja ç’të doja me të, apo se, duke qenë prej buke, nuk mbante përgjegjësi ligjore?
“Modeli yt shërben si komandant burgu…”
“Për të njëjtin shkak që unë shfaqem para teje si njeri prej buke!”
“Beson se njerëzit bëjnë atë që mundin?”
“Nuk jemi prej buke, apo jo!”
“As unë…!”, nxitova t’i thosha, për të mos i lënë kohë të ngjante edhe më shumë me atë tjetrin, që mbase na shihte e dëgjonte prej zyrave të komandës.
U ndjeva më i qetë, teksa shkova ndërmend se komandanti real tashmë përgjonte, bashkë me mua, edhe sozinë tij prej buke.
Duke ma ndjerë turbullimin, komandanti prej buke nisi të lëvizë nëpër qeli. Nuk e hidhte hapin të shtrirë, si ai Tjetri kur zhvendosej e ngrinte zërin përpara rreshtit të gjatë të të burgosurve.
Mbase këtë zvogëlim të përmasave dhe të lëvizjeve ia detyronte hapësira e qelisë, por unë shpresoja se kishte lidhje edhe me natyrën që e kishte lindur, me virgjërinë e tij të dikurshme njerëzore, me të qenit tjetër në rininë e fëmijërinë e tij. Nuk di pse shpresoja se njerëzillëku i komandantit prej buke buronte jo veç prej brumit por edhe prej qelizave të origjinalit, prej kohës më përpara se të bëhej komandant burgu.
Varianti i tij prej buke vazhdonte çapitjen nëpër qeli, pa i hedhur sytë nga unë. M’u dukë se edhe ai ndjeu që përgjohej, sepse ngriti sytë për nga tavani.
“Po vuajmë bashkë!”, i thashë unë.
“Në emër të kujt?”, pyeti ai.
“…vetëm në emër të popullit jo, të lutem…!”
Nuk kisha ndërmend të luaja gjatë, siç luanin me ne kur na dënonin, por ndjeva kënaqësi kur më erdhi ndërmend diçka tjetër.
“Në emrin e lirisë sime të vogël”, i thashë.
Pikërisht pas kësaj u ndjen hapa në koridorin midis qelive. Më shkoi ndërmend të fshihja fëmijët dhe gruan, t’a merrja komandantin prej buke, ta fshihja edhe atë diku, por hapat ishin shumë të shpejtë, erdhën direkt tek porta ime. Gardiani qenkej zgjuar, e pashë që rrotulloi çelsin në dryn, hyri brenda, pas tij hynë dy a tri të tjerë dhe, fill pas tyre, u gjend brenda qelisë komandanti i burgut. Përgjimi i qelisë qenkej realitet. Ose disa rastësi të çuditshme po i shndërronin përfytyrimet në gjëra konkrete. Njëlloj si të mund t’u jepej frymë njerëzve prej buke.
Komandanti i burgut, si kurrë herë tjetër, po sillej shtruar. Nuk e ngriti zërin, nuk po kërcënonte, madje as statuetën e tij prej buke, që ia rroku syri menjëherë, s’po e merrte për të keq. Largoi gardianin që rrinte midis nesh dhe u mbështet në murin e qelisë.
Unë po ndjehesha mirë, edhe pse kuptova se kishin futur turinjtë deri në robërinë e qelisë. Ndjeja një lloj kënaqësie të pamenduar më parë: kjo marrëzia ime nuk qenkej edhe fare pa kuptim! Tërësisht e parrezikshme e, megjithatë, e kisha sjellë komandantin në qeli, në mes të natës. Kësaj here jo për mua.
As ky tjetri, komandanti prej tulit të bukës së kursyer prej racionit tim, nuk po ndjehej. E kishte mbyllur gojën, sapo në qeli ishte shfaqur modeli i tij. Madje po më dukej tmerrësisht i brishtë, i vogël, shumë më i vogël se ç’e kisha bërë unë. Për të ardhur keq, më dukej.
U ndjeva edhe vetë i lodhur, i zhgënjyer, i dështuar. Isha munduar kot së koti me bërjen e tij? Po besoja se isha po kaq i dështuar edhe me fëmijët prej buke, gjersa variantet e tyre prej buke nuk po e zemëronin komandantin real.
Pikërisht në çastin kur vuaja kotësinë e kësaj pune dhe kësaj lirie, bërjes së njerëzve prej buke, komandanti i burgut, modeli vetë, u përkul paksa dhe zgjati dorën drejt shembëllimit të tij prej buke.
Gishtat e tij e kapën me kujdes, por në mënyrë krejt të vendosur, kopjen prej buke të vetes dhe e ngritën në lartësinë e zakonshme të vështrimit. Ai tjetri, prej buke, s’bëzante. Si i hutuar, i pagojë, ngaqë e kishin gjetur aty, në qeli, në orët e natës. Apo ndjehej mirë, i shliruar, i shpëtuar prej meje, tashmë që do të bashkohej me veten e vërtetë? Komandanti i burgut kqyri një copë herë veten prej buke, hodhi një vështrim të shpejt mbi mua, pastaj përsëri sozisë së tij të belbake, nuk mund të rrinte pa u hedhur një sy gardianëve që e kishin shoqëruar deri në qeli dhe, në çastin tjetër, u nis rrëmbyeshëm për të dalë prej qelisë.
Mbeta përsëri vetëm. Më lanë përsëri në vetminë time.
Shëmbëllesa ime endè nuk ishte plazmuar tërësisht. Mbase ishte e pamundur të krijoja veten, por do të vazhdoja të merresha me të. Nuk më privonin dot prej kësaj të drejte. Nëse do të ma vogëlonin edhe më racionin, aq shumë sa të mos kisha mundësi të kurseja, ose nëse do të ma ndërpritnin fare bukën, duke më hequr të drejtën e qenies gjallë, kjo ishte tjetër gjë. Do të ngordhja nga urija, këtë nuk e ndaloja dot, kjo ishte liria e tyre, njera nga liritë e tyre.
Njeriu nuk shkon rastësishëm tek liria e tij. As tek robëria nuk shkohet rastësishëm. Shpesh, liria imponon robërinë dhe robëria siguron lirinë. Fati i jetës së zgjedhur. Në qelinë time mund të gëzoj vetëm lirinë e të kursyerit të bukës dhe bërjes së njerëzve me të. Liri e vogël, tmerrisht e vogël, por ishte liri, forma më e paprivueshme e lirisë. Le të tingëllonte si lodër fëmijësh!
Vlera e lirisë qëndroka në mënyrën e përdorimit, jo në madhësinë e saj. Për këtë u binda me kohë. Gardiani që edhe përgjumshëm përgjon, më shumë akoma komandanti i burgut, gëzojnë liri të mëdha: të drejtën për të bërë ç’duan edhe me lirinë time. Por ata nuk kanë ç’i bëjnë lirive të vogla! Mjafton pak tul buke që t’i kapërceja gjithë pengesat, deri edhe muret e burgut dhe të sjell gruan e fëmijët këtu ku jam. Vetë komandantin e ndryva në qeli. S’është ndonjë kush e di çfarë liria e madhe. Së paku nuk ia vlenë të gëzohen aq shumë për të.
Ata që janë të nginjur e të velur me liritë e mëdha nuk arrijnë dot të besojnë se njeriu mund të bëj fare mirë pa liritë e mëdha, por kurrën e kurrës pa liritë e vogla. Secila prej lirive të vogla është një mrekulli e madhe! Dhe s’ka bir nëne t’a privoj njeriun prej lirive të vogla. Ishte diçka normale të kurseja ca bukë për fëmijët dhe gruan e për ndonjë mik që më mungonin aty ku isha. E vërteta dukej se ishte shumë më e ndërlikuar. E kisha shndërruar lirinë e vogël nga një e drejtë dhe mundësi rikrijimi, edhe pse veç e drejtë zotash të burgosur. Liritë e vogla paskeshin rrezikun e shndërrimit në liri të mëdha.
Kur kalonin disa orë dhe vakti tjetër i të ngrënit ishte ende larg, ndjeja gjithnjë gurgullimën e zorrëve. Për të shuar urinë më duhej të haja njerëzit prej buke…Si gjithnjë, komandantin e burgut e haja të parin. Pastaj përtypja gardianët, më tej miqtë e mi, gruan time dhe më në fund u vinte radha fëmijëve…
Nisa të ndjehem keq, më vinte për të vjellë, e gjykova veten si njeri të vogël, qenie shtiranake. U justifikova me lodhjen, qëndrimin mbyllur në qeli, por e vërteta ishte tjetër. Nuk u kisha shpëtuar dot instikteve. Edhe pse s’guxoj të mendoj keq për këtë liri të vogël, e kisha keqpërdorur.
Natyra e njeriut ka të ngjarë të ishte një godinë me shumë dhoma, me hapësira të mëdha, të pamatshme, njëherë e mirë të panjohura. Individi kurrë nuk e di vendin e vet. Fatin jo e jo. Njëkohësia, përballja, marrëveshja, lufta, midis asaj që është dhe asaj që dëshiron të jetë, është vetë motivi i të qenit. Ai që është nuk mund të asimilohet nga shëmbëllimi i tij. Përgjohet në çdo çast nga i dyti, duke mbetur pashmangshëm vetja e parë, shfaqja në marrëdhëniet me të tjerët. Ç’të drejtë kisha të cënoja prirjen e tyre natyrale për të gëzuar liritë prej të cilave u kishte rënë hera të realizoheshin? I rrëmbyer përsëri nga joshja për të kuvenduar me njerë të llojit tjetër, e kisha lënë mënjanë figurinën e komandantit. Kisha marrë tjetër tul buke dhe gishtat po kryenin shërbimin për tjetërkënd. Kisha bërë një copë punë, pra, kur vura re se statueta prej buke që sapo kisha filluar, isha vetë unë. E tëra kjo kishte ndodhur krejt instiktivisht. Si reagim ndaj përhumbjes përballë krijesës sime më të fundit, komandantit të burgut. Apo ishte rrjedhojë e pushtetit të grumbulluar në figurën e tij.
Mos, o Zot, falmë i Madhi Zot! Paskam nisur shembëllimin e vetes. Edhe pse e dija se më ishte dhuruar prej dëshirës e vullnetit të tij suprem?
Tërë jeta e njeriut kishte qëllim rikrijimin e shembëlltyrës së vetë, shumimin e saj. Kjo e shtynë të rritet, të krijojë familje, të lindë fëmijë, të besojë e të ndihë në vazhdimësinë e jetës. Qelizat, që funksionojnë në trup, si tru e si ndjesi, kërkojnë papushim të riprodhohen. Prej mishi a prej buke, ç’rëndësi kishte? I rëndësishëm ishte krijimi, qoftë edhe si rikrijim, por jo i vetes prej vetes.
“Ja që ndodhi,” thashë me vete, “edhe pse bërjen e vetes e nisa paqëllimshëm…”
S’do të kisha guxuar, paraprakisht. Do të më dukej e pamundur t’u kërkoja gishtave të mi, duarve të mia, syrit tim, shijes sime, vetes sime, të përngjashmin prej buke. Si do t’a lypja prej tulit të bukës këtë katana prej mishi, gjaku e kockash, qenien time që u ishte mërguar fëmijëve, gruas dhe jetës atje jashtë? Nëse rimodelimi i fëmijëve, le të themi edhe i gruas, kishte shpjegimin e vetë, mungesën e tyre, ç’dreq më shtyri të shtoja midis njerëzve prej buke gardianin, komandantin e burgut dhe veten time? Të dy i kisha këtu, më kishin ardhur në majë të hundës! Aq më shumë vetja ime…
Për shkak se ndodhem në vetmi, në botën time të vogël, paskej ardhur vjedhurazi ora e ribërjes së Vetes Tjetër?
Kush e di si isha kandisur prej kurtheve të lloj-llojshëm të qelisë, gjersa merrja përsipër të dilja prej vetes e të përftoja formën e një statuete. Dhe, gjoja i isha gëzuar, mjerisht, lirisë sime të vogël.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

TREGIM NGA FATOS ARAPI

Fatos Arapi lindi në qytetin e Vlorës në 1929. Po atje kreu shkollën e mesme, ndërsa studimet e larta i ndoqi në Bullgari (Sofje) në fakultetin e Matematikës dhe të Ekonomisë. Ka punuar shumë vjet gazetar dhe pedagog në Fakultetin Histori Filologji të Tiranës. Disa herë ka fituar çmime kombëtare e ndërkombëtare për poezi. Vepra e Fatos Arapit është e pasur në llojet e zhanret e ndryshme që ai lëvroi. Përveç poezisë ku ai qëndron në rreshtat e parë, F. Arapi ka shkruar disa novela: Patat e egra, 1969; Cipa e borës, 1985; Gjeniu pa kokë, 1999 etj; disa romane: Dhjetori i shqetësuar,1970; Shokët,1977; Deti në mes,1986; disa drama: Partizani pa emër,1962; Qezari dhe ushtari i mirë Shvejk, në front diku,1995; ka bërë disa përkthime: Këngë për njeriun, Nikolla Vapcarov, 1981; Poezi, Pablo Neruda, 1989; Safo, 1990; Antologji e poezisë turke etj; si dhe ka shkruar një numër të madh artikujsh e studimesh të ndryshme. Poezitë e para F. Arapi i botoi në gjysmën e dytë të viteve pesëdhjetë, dhe, përkatësisht në vitet 1962 botoi vëllimin “Shtigje poetike”…

DIKUSH MË BUZËQESHTE

Ditë prilli ‘944…
U përhap fjala se do të bëhej alarm ajror. Qepenët e dyqaneve u mbyllën. Rrugët u zbrazën. Gratë sa mezi mblidhnin fëmijët e mërditur, që grindeshin se nuk mund të luanin dot top leckash, as aty te praku i derës. Vetëm patrullat gjermane e mercenare, të ngrira në heshtjen e tyre, shkonin e vinin nëpër rrugët e shkretuara. SS-ët heshtnin. Pas dritareve të mbyllura me kapakë dërrasash, heshtnin dhe banorët e qytetit të vogël. Dita ishte e vrejtur dhe e ftohtë. Binte një shi i imët, që s’pushonte. Diçka e rëndë, e heshtur dhe e pashpjegueshme rëndoi përnjëherësh mbi qytetin e vogël, me rrugë të ngushta e pullaze të ulëta. U dëgjua një breshërimë mitralozi. Pastaj një heshtje e gjatë. Sikur krisma të kishte goditur vetë murmurimën e jetës së qytetit. As hapi i rëndë i patrullave s’u dëgjua më. Dy krisma. Njëra pas tjetrës. Dy. Të largëta. Të mbytura.
– Goditën në tntp – murmuriti dikush.
Ashtu e ngrirë hyri ajo ditë në kujtesën time. E, nëpër ngricë të saj të heshtur e të egër patrullonin SS-ët.
Hutimin e qytetit e çori një bombë. Vetura e gestapos rrëshqiti nëpër rrugën kryesore. Dhe përsëri gjithçka ra në heshtje. Pastaj një derë u hap. Edhe një… Edhe një…
Dikush doli në rrugë.
– Paskan pushkatuar pesë vetë. Te xhamia e tabakëve, paskan pushkatuar pesë vetë.
Njerëzit dilnin prej shtëpive. Gra, fëmijë, burra, shkonin nga xhamia e tabakëve. Mbi ta e ftohtë, e vrejtur, duke derdhur pa pushim atë shi të imtë, notonte ajo ditë prilli ‘944.
Redaktorja qëndronte para meje e më shikonte me ata sytë e saj të vegjël, ngulitës. Ashtu si më parë edhe tani ata sy binin mbi mua e më pyesnin: «a do të na shkruash? Qoftë edhe një shkrim të vogël». Unë heshtja. Për mua nuk ishte më i rëndësishëm një artikull për revistën. Para meje tani shpalosej vetë ajo ditë…
…Rojet gjermane e mercenare nuk lejonin njeri t’u afrohej të pushkatuarve. Ata kishin rënë te rrëza e murit. Të mbytur në pellgun e gjakut të vet. Njëri prej të vrarëve kishte rënë me fytyrë nga qielli. Ai kishte qenë sheh dhe pak më tutje i kishte mbetur çallma. E qullur krejt ajo dukej e pistë dhe e palarë. Midis tyre, përmbys , kishte rënë një grua…
Të parët filluan të qanin fëmijët. Pastaj gratë. Pastaj të gjithë. Turma afrohej te të vrarët. Njerëzit donin t’i shihnin, donin të dinin se si dukeshin ata të vdekur. Dhe qanin. Afroheshin. SS-ët i shtynin me automatik në gjoks. Një mercenar me pushkë të gjatë në sup iu afrua asaj gruaje dhe e goditi me majë të këpucës. Një herë. Dy. Tri.
Ai i binte me këpucë e diçka murmurinte nëpër dhëmbë. Këmbëzat e çitjaneve nuk ngjiteshin lart. Ato arrinin gjer aty te lakëza e pulpave, pastaj, të qullura, puthiteshin në këmbën e ngritë të gruas së vrarë. Mercenari qëndronte mbi të me pushkë të gjatë mbi sup, diçka thoshte e përsëri e qëllonte me këpucë.
Erdhi karrua, Të katër burrat njëri mbi tjetrin u hodhën mbi të. Këmbët e dikujt u varën jashtë, pastaj një kokë e dy krahë. Atë nuk e ngarkuan. E lidhën me litarë të karros prej të dyja këmbëve të zbathura dhe e tërhoqën zvarrë. Karrua ecte ngadalë duke marrë pas nëpër udhë të qullura e gjithë baltë gruan e veshur me çitjane të zeza, rënë përmbys me krahët hapur gjithnjë anësh.
Q.D. Një emër. Dy gërma. Dy kokrra gruri të mbjella tek unë, si në tokë. Ajo redaktorja me duart e veta kishte rrëmihur tokën: ato dy kokrra gruri, gati të harruara ishin aty dhe vetë kishin lëshuar sythë e po mbinin. Dhe unë nuk e kisha ditur këtë. Atë mbrëmje erdhi te ne xha Zanua, një fqinji ynë. Zbathi te praku i derës opingat, hyni në odën e zjarrit, duke shkelur me çorape, shkoi dhe u ul drejt e në qoshe.
– I vranë… ëh. Maskarenjtë… – i tha babait, që ishte ulur në anën tjetër.
Dëgjova një kërcitje të fortë të nofullave e të dhëmbëve. Ishte një kërcitje si ajo e trarëve të shtëpisë, po unë isha i vogël e më tërhiqte më tepër vetëm paraja e asaj dite. Para syve më dilte gjithnjë ai mercenari, që goditte me shqelma gruan e vrarë, shikoja karron, që shkonte ngadalë mes për mes qytetit të heshtur, karrocieri tërhiqte prej freri kalin e nëpër shi fliste me zë të ulët me veten, me kërcitjen e rrotave dhe me llapashitjen nëpër baltë të trupit të vdekur të asaj gruaje.
Q.D. Dy gërma. Një emër. Në atë emër, – një jetë njeriu. Atë jetë SS-ët e kishin pushkatuar atje te xhamia e tabakëve, në atë ditë prilli ‘944. Po ku ishte tani ajo jetë? Duke më kërkuar një shkrim për revistën, redaktorja trupvogël as që e kishte menduar se nëpër ç ‘rrugë po më niste. Ku ndodhej tani ajo jetë e pushkatuar prej SS-ëve? Cilët njerëz mbanin pjesëza të saj? Do të më duhej të kërkoja e të kërkoja, të kthehesha prapa nëpër ato ditë të dikurshme të fëminisë, të ngatërrohesha, të humbisja udhën e përsëri të nisesha në kërkim të asaj jete. Unë duhej ta ngjallja përsëri atë grua, ashtu siç kishte qenë dikur, me fytyrë e ëndrra e luftëra, me dashuritë e saj.
I vetëm kaloja nëpër salla e korridore të muzeumit.
Në heshtjen që më rrethonte, qëndroja para eksponateve e vitrinave. Herë pas here prej fotografive më shikonte ndonjë fytyrë e njohur dikur. Ndjeja vjetët e kaluar të më afroheshin gjithnjë e më pranë. Mendimi se koha merr fytyrën e ngjarjeve e të njerëzve, dhe me atë fytyrë hyn pastaj nëpër muzera, që sërish të dalë përpara njerëzve, më kishte pushtuar të tërin. Ditët e luftës qëndronin para meje të kthyera në një fletë komunikate, në një pushkë partizane, në një xhaketë të vjetër, të shpuar nga plumbat armikë. Njerëzit i kishin futur aty. Dhe i ruanin. Nuk donin që ato ditë të zhdukeshin. Nëpër to vareshin ato fotografi me fytyra njerëzish. Të rinj, të reja, burra, gra, fshatarë, qytetarë.
Përnjëherësh diçka u drodh tek unë. Nën një diçiturë: «Dëshmorja Q.D.».
Ja. ajo… gruaja e mbytur në gjak të vet në të ditë prilli ‘944. Ja, cila qenka ajo… Për herë të parë shihja atë fytyrë. Asaj dite ajo kishte rënë përmbys me këmbët e krahët hapur mbi asfaltet e qullura. Dhe ashtu kishte mbetur gjersa karrua ishte zhdukur prej shikimit tim. Ky vegim kaq thellë ishte ngulur në kujtesën time sa, edhe kur në imagjinatë kërkoja t’i jepja asaj ndonjë fytyrë të re, më zhdukej në çast. Dhe gruaja mbetej po ashtu e rënë përmbys mbi asfaltin e qullur. Ja, cila qenka ajo… Kisha qëndruar përballë saj. U afrova më pranë fotografisë. Atëherë ndjeva se fytyra e saj po mjegullohej. Nuk po kuptoja se si në atë tis kafe të fotografisë shkrihej ajo kokë e madhe, që ishte ngritur aq lart, sa thua do të rrëzohej mbrapa. Në atë fytyrë vetëm dy vetulla të trasha harkoheshin përpjetë. Dhe nën to – sytë, që humbisnin në një mugëtirë të hirtë. Ajo fotografi do të kish qenë kopjuar nga ndonjë tjetër, e vjetër. M’u kujtuan ato fotografitë e zbehta të varrezave të prishura nga dielli e nga shiu. Më kot po përpiqesha të shquaja miset femërore të asaj gruaje. Nuk mundja. M’u duk sikur fytyra e mjegulluar, që më shikonte nga fotografia po tretej vetë në ftohtësinë e asaj dite prilli të pushkatuar nga SS-ët, atje te xhamia e tabakëve.
Dhe mbeta përsëri vetëm…

(Përgatiti për botim në “ADMET”, korrik 2019, Andi Meçaj)

TREGIME NGA SHEFQET TIGANI DHE ANDREA VARFI

SHEFQET TIGANI

Shefqet Tigani u lind në Pejë në 1945. Studimet e larta i ndoqi në universitetin e Tiranës në Fakultetin Histori-Filologji, në degën Gjuhë shqipe dhe letërsi. Ka punuar për 25 vjet mësues në fshatrat e Vlorës dhe në qytet. Ka botuar librat me tregime dhe novela: “Mrekullia e diellit”,”Mjegulla e çarë”, “Burimi i Valit”, “Jeta nën diell”, “Zëra në dy dete”, “Tregime të zgjedhura”, “E diela e plagosur”. Është hedhur në qarkullim libri i ri me tregime “Këmbë druri”. Sot jeton Tiranës dhe Vlorës. Vërtetë u lind në Pejë, por Shefqeti u rrit në Vlorë, më saktë, në Skelë. Së bashku mbaruam shkollën e mesme “Halim Xhelo, në të vetmen maturë të saj. Shefqeti ka qenë gjithnjë një njeri që i pëlqente të meditonte i vetmuar. Pas mbarimit të shkollës së mesme i doli e drejta e studimit për gjeologji, të cilën e braktisi dhe arriti të regjistrohej në Histori Filologji. Me krijimtarinë e tij cilësore arriti të bëhet njeri nga përfaqësuesit më në zë të tregimit shqiptar.

PULËBARDHAT

Ndodhia e atij mëngjesi ishte e frikshme.
Kishte dalë tri herë nga palmeti duke lënë aty brenda gërhimat e shokëve dhe afshim mbytës. Era e detit: e ngrohtë, e athët, e lagët. Vetëm, lagur nga vesa, i përkulur, u jepte rremave për te llampat e zhytura në ujë. I ngrinte një e nga një, vështronte lëvizjen e gjallesave dhe i ulte prapë. Ishin katër, të plota, hënore, ndjellëse e mashtruese. E bëri tri herë këtë punë gjatë natës duke hamendësuar sasinë e peshkut. Nata kishte qenë e thellë dhe e qetë
Pasi kontrolloi llampat, u kthye në palmet dhe fjeti me njërin sy, se tjetrin e mbante hapur në përgjim. Deti e ka pabesinë në thellësi të barkut. I shpërqëndruar, përkëdhelur nga flladi, përvëluar në diell, je shtrirë në guvertë dhe i gëzohesh qetësisë së paqtë kur, për dreq, anija lëkundet, llokoçiten ujëra, mbi Karaburun rri nderur një ré e bardhë, në dukje paqësore, por e rrezikshme. Është pikërisht Lulja e Shirokut. Duhet të lëvizësh menjëherë, të kërkosh një gji për t’u mbrojtur se, shumë shpejt, deti do të ndërrojë ngjyrë, faqja e lëmuar do t’i rudhet, dallgët do të ngrihen furishëm përpjetë dhe do nis të ulurijë duke nxjerrë nga barku papërtypur gjithë ligësitë. Bëhet i rrezikshëm aq sa të lëkundet burrëria.
Me syrin e hapur e ndjeu që agu ishte afër. Bëri të ngrihej, kur ja, zilja e palmetës e drodhi me tingëllimë djalli. Kapedani urdhëroi të ngrihen të gjithë. Ashimi del në guvertë, e merr petromaksin në duar dhe me shkathtësi ulet në sanall. E mbërthen në mbajtësen e hekurt rrethore, lidh tubat me depon e benzinës dhe e ndez. Lëvizjet i bën pa fjalë. Nuk dëgjon ç’thonë shokët; nuk flet, por shtyn rremat ngadalë nga njëri lëmsh drite tek tjetri.
Kur u krye rrethimi, ishte akoma mug. Që larg dëgjohej krakitja e pulëbardhave. Ato ia behën me të shkrepur agu. Nga vinin, ku i kishin foletë, sa kishin fluturuar për të ardhur deri aty? Të panumërta, hileqare, të hedhura, të urishme, klithnin ngjethshëm brenda rrethimit. Ashimi i vështron me kureshtje dhe vihet në mendime se si jetojnë ato shpesë mbi det. Mishin e kanë të fortë, qelben kërmë e peshk bashkë, mendoi. Në direkët dhe kavot e anijes, peizazhi qiellor është i mbushur me to. Në çdo gjueti janë të pranishme. Ashimi nuk i do, se janë rrëmbyese, hileqare, të pangopura e mosmirënjohëse. Megjithatë në det nuk bën dot pa to. Deti pa pulëbardhat do të ishte i njëllojtë dhe pajetë. Ato e mbushin detin me zëra dhe e orientojnë njeriun drejt tokës. Ku duket pulëbardhë, toka është pranë.
Erdhën atë mëngjes pa pritur, mizëri tronditëse. Njëzet vjet në det nuk kishte parë kaq shumë në një rrethim. Dhe sa të uritura dukeshin, të zhdërvjellta dhe agresive. Rrethi i tapës u mbulua nga trupat e tyre puplorë. Zhytnin sqepët duke rrëmbyer peshkun që guxonte të hidhej lart. Edhe brenda rrethimit kishte aq shumë, sa nuk dukej uji. Zhyteshin dhe dilnin. Sa ngrihej njëra në ajër, të tjera ia rrëmbenin atë që kishte në sqep. Kur ndonjërës i shpëtonte peshku, nuk arrinte të binte poshtë; suleshin në tufë për ta rrëmbyer. Pa drojtje, mbushnin anët e filit dhe bashit të sanallit. Te kiçi nuk guxonin nga nxehtësia e petromaksit. Sa afroheshin aty, ktheheshin të trembura.
Ç’të jetë kjo? Nuk i kam parë asnjëherë kaq të uritura, mendoi Ashimi.
Një pulëbardhë i qëndroi në sup, kur pomponte depon e benzinës. E ndjeu peshën dhe lëvizjen e saj të egër, por nuk e largoi nga trupi. Ajo e mallkuara e çukiti në qafë, nën vesh. Ashimi u rrënqeth, i dhembi, hodhi duart për ta kapur, por fluturoi dhe u ngatërrua në mizëri. Ah, deri këtu jo! Domethënë punët nuk janë mirë që kur e çukitën dhe e përgjakën nën vesh! Dorën e ndjeu të lagur nga gjaku. Nuk e shihte dot anijen, aq e dendur ishte perdja e pulëbardhave: lëvizëse, kobndjellëse, uluritëse, grykëse deri në babëzi. Nëpër lëvizjen fluturake sajoheshin hije, copëra fytyrash që nuk ngjasonin me asgjë. Te anija po mblidhnin tratën. Bënin aq zhurmë ato të mallkuara sa nuk dëgjoje veç krahë që pahiteshin furtunshëm dhe klithma egërsie.
Dy pulëbardha e sulmuan; njëra e çukiti në kokë. I dhembi po e mblodhi veten. Luajti krahët për t’i trembur. Edhe i trembi. Pastaj rrëmbeu njërin nga rremat dhe qëlloi ato që ishin brenda në sanall. Njërën e goditi dhe ajo ra e plagosur në ujë, të tjerat fluturuan dhe u përzien me më agresivet e grabitëset. Qenka thënë të vdes mbi sanall, i shqyer nga sqepinjtë e këtyre të mallkuarave, mendoi Ashimi.
– O Borak! Boooooraaak! – thërret Ashimi sa ka në gurmaz.
– E more,çfarë ke! – flet rëndë Boraku, kapedani i anijes.
– Shikon ç’po bëjnë me mua?! Do më shqyejnë, – thotë Ashimi.
– E shoh, po ç’të bëj! – thotë zvarrë-zvarrë Boraku.
– Nxirre atë pushkë dhe qëllo të tremben.
– Mirë, do ta nxjerr, – thotë Boraku zëshuar, plogët, sikur të mos shihte asgjë.
Ishte e pamundur të rrije në sanall. Si t’u shmangej fluturimeve mbi krye, pranë fytyrës, mbi shpatulla, te këmbët? Uleshin kudo mbi sanall pa u trembur. Tani edhe rrema nuk po i hynte në punë. Po të vazhdonte gjatë, rrema do t’i thyhej dhe me se të rremonte? Po bëheshin gjithnjë e më agresive. Të shpuarat në kokë dhe te nënveshi i dhimbnin dhe i përcëllonin. Kot të merrej me petromaksin dhe depon e benzinës. Drita kishte vërshuar plotësisht dhe trata nuk qe mbledhur akoma. Mëngjesi po sillte nga brigjet e afërta panumëri pulëbardhash të tjera, po aq të egra e të uritura. Aty afër nuk kishte anije tjetër. Vetëm një dukej shumë larg, gati-gati e padukshme, si hije, sepse ato të nëmurat ia kishin zënë pamjen pothuaj. Kaq shumë, o zot, kaq shumë! Nuk është ogur i mirë ky, mendoi Ashim Hyzoti duke e ndjerë veten të sulmuar, të braktisur, të rrezikuar. Nuk e zuri rremën me dorë. Petromaksin e la të fikej. U ul pranë fenerit, u mbështoll kokekëmbë me mushamanë e zezë, e vjetër edhe ajo, e konsumuar, sepse Ashim qyqari, dhe peshkatarët e tjerë qyqarë, mushamatë dhe çizmet e reja që u jepte ndërmarrja, i shisnin për të pirë ndonjë gotë në portet e qyteteve ku qëndronin në mote me furtunë. Mbledhur kruspull, duke mbuluar gjithçka që çukitet, e la veten në dorë të asaj që mund të ndodhte. Me vullnet dhe me forcë asgjë nuk mund të bënte. Si të luftonte dhe ç’armë të përdorte kundër këtyre shpendëve të uritura që sqepojnë dhe duan gjak njeriu!! Ky të jetë fundi? – pyet veten Ashim Hyzoti i dridhur dhe i çarmatosur. Kokën e kishte vënë në mes të këmbëve për të mos parë asgjë. U dëgjuan dy të shtëna arme që e drodhën dhe e lëkundën në sanall. Pulëbardhat nuk deshën t’ia dinin. Ato do ta kryenin qëllimin e tyre, domethënë gëlltitjen e gjithë peshkut që gjendej në tratë. Pastaj, kur të mos kishin më ç’të gëlltitnin, do t’i suleshin Ashimit, do t’ia shqyenin mushamanë, për t’i hyrë brenda mishit dhe kockave.
E ngritën nga sanalli të alivanosur. Te nënveshi dhe në majë të kokës gjaku ishte mpiksur. Ashim Hyzotit i ishte marrë goja, nuk bënte gëk dhe rrinte i tulatur. E ngritën në krahë dhe e shtrinë në shtratin e tij në palmet. Fol, Ashim, i thoshin, fol, ç’të gjeti?! Duke iu dridhur nofullat mezi nxorri tri fjalë të dridhshme që shprehnin veç kob:
– Mos më keq!
– Lëre se i vure vulën, – tha Boraku duke ngjitur shkallët për në guvertë. – Hajde djema, bëni neto anijen, – sokëlliti.
Në bandën e anijes nuk kishte kokërr peshku. Edhe me tratën do të kishin shumë punë për ta qepur, kur të ktheheshin në mol.
Anija çante faqen e përndritur të detit.

(Përgatiti për botim në ADMET, korrik 2019 Andi Meçaj)

FLAMURTARI

Në betejën që qe zhvilluar disa ditë më parë, i ishin vrarë babai dhe të tre vëllezërit. Kishte mbetur i vetmi mashkull i fisit të tij. Duke qëndruar në llogore, pranë flamurit, të cilin e kishte ngulur mbi një ledh, kujtoi shumë gjëra nga fëmijnia dhe familja, kujtoi gjëmat, çjerrjet e faqeve të grave dhe kullën e tij të braktisur.
E kujtoi mirë atë mëngjes kur ishin nisur nga shtëpia, të katër vëllezërit me babanë në krye. Ata ecnin duke lënë pas kullën. Në kullë nuk kishte mbetur asnjë pushkë. Pushkët e familjes ishin nisur të shpërthenin atje ku ishin mbledhur burrat në luftë. Babai kishte thënë se një armik i egër dhe i pangopur kishte dalë në Veri dhe donte të hynte në tokat tona, në kullat, në fustat e grave. Atij për një çast i ishte kujtuar bajlozi i legjendave dhe kishte menduar se duhej të bëhej një Gjergj Elez Alia dhe ta shpëtonte vendin prej atij bajlozi. Ai nuk paskësh dalë nga deti, siç thoshte legjenda, por nga toka dhe çudia më e madhe ishte se ai paskësh dy kokë të mëdha e të hatashme, që kërkonin të përlanin toka.
Kishin rrëmbyer armët, kishin lënë pas kullat dhe ishin zbrazur shumë armë mbi kokën e bajlozit që donte të përlante toka. Për ta ato toka ishin po aq të shtrenjta sa dhe kullat, fëmijët dhe jeta e tyre.
Në betejën e fundit, të zhvilluar disa ditë më parë, i ishte vrarë babai me të tre vëllezërit. I kishin ardhur shumë luftëtarë për kryeshëndosh, por ai s’kishte gjetur ngushëllim. Kishte filluar të urrente bajlozin dhe t’i donte edhe më shumë ato toka.
U dëgjuan tri herë jehona e një briri dhe kjo donte të thoshte se duhej të mblidheshin në kuvend krerët udhëheqës të luftëtarëve. U ngrit dhe shkoi drejt një shpelle, me një kuba të lartë, e cila mbante brenda mbi njëqind luftëtarë. Ata ishin mbledhur të gjithë në gjysmëmugëtirën e shpellës dhe ngjanin si copa kërcunjsh tërë nyje, të prerë në një pyll të madh, të dendur, shumëshekullor.

U ngrit baca dhe i tha që ta linte luftën dhe të kthehej në kullë; kulla e tij kishte dhënë katër burra dhe ata nuk donin që të ikte edhe jeta e atij djali. Ajo ishte një kullë që duhej të përtërihej për kohë të tjera.
– Një kullë luftëtarësh nuk duhet të mbetet pa luftëtarë – tha baca.
Nëpër shpellë u dëgjuan murmurirna dhe fjalë aprovimi.
– Babai më solli për të luftuar. Në qoftë se u vra bashkë me vëllezërit. e mi, kjo do të thotë se unë duhet të luftoj edhe për ta – tha djali.
Burrat e kuvendit u shtangën e s’dinin ç’të thoshin. Ishte një heshtje e rëndë. Nga gryka e shpellës dëgjoheshin jehonat e erërave dhe të shtëna të largëta. Kudo bëhej luftë. Ai pa atë copë qiell që shfaqej para grykës së shpellës. Ishte një qiell me re të zeza, të ngarkuara me elektricitet, që davariteshin e përlesheshin me njëra-tjetrën. Ishin kohëra të vështira.
– Ne nuk duam të shuhet fisi juaj. Ne duam që ai të shtohet dhe të rritet mbi këtë tokë, prandaj kërkojmë që ta lësh luftën – tha baca.
Djali nuk dëgjonte.

Atëherë prej atyre të kuvendit u ngrit një luftëtar. Ai tha se, fundja, djali le të rrinte në luftë, por të mos ishte flamurtar Le të rrinte prapa dhe ta kishin kujdes burra të regjur me luftën. Djali i pa me vëmendje burrat e kuvendit. Ata dukeshin të bukur e hijerëndë në madhështinë e tyre, me mustaqe të dendura dhe qeleshe që s’di përse atij iu dukën si fragmente kështjellash të fuqishme. Kaloi duart në fytyrën e tij të njomë dhe lëmoi mustaqet e holla, që sapo kishin filluar t’i nxinin nën hundë. Dikur edhe ai do të kishte mustaqe të dendura dhe do të dukej po aq hijerëndë dhe madhështor sa edhe ata.
– Jo, – tha djali – unë do të eci në rrugën e babait. Ai ishte flamurtar. Edhe unë s’do ta lëshoj flamurin nga dora.
Burrat e kuvendit u vështruan sy më sy me njëri-tjetrin.
Ishte e kotë të merreshin me fjalë me atë djalë. Atë nuk do ta bindnin fjalët. Duhej menduar dhe gjetur diçka më bindëse dhe më tronditëse se fjalët.
Atëherë u ngrit ai që të gjithë e thërrisnin «bacë». Ai baca tha se nuk duhej të merreshin më me fjalë. Kishte ardhur koha që të kishte pak fjalë dhe shumë veprime. Në të gjitha çështjet, pak fjalë! Pastaj baca tha se do të ishte prijës dhe flamurtar ai burrë, të cilit do t’i qëndronte në njërën degë të mustaqes një krehër i hekurt, i rëndë. Burrat vështruan njëri-tjetrin në mënyrë aprovimi, pastaj vështruan të kënaqur djalin sikur deshën t’i thoshin se ai që ishte vullneti i tyre, në një farë mënyre do të bëhej. Atëherë baca thirri dhe një luftëtar, i solli krehrin e hekurt dhe të rëndë. Djali vështronte të gjithë burrat dhe atë krehër të rëndë. Për burrat nuk ndiente armiqësi. Ai i donte ata. Për atë krehër të rëndë ndjeu menjëherë diçka të përzier me trishtimin dhe ankthin, diçka që i mbillte dobësi dhe pasiguri. Mendoi se edhe ai çast dobësie dhe pasigurie do të kalonte.
I pari e provoi baca. Ai kishte mustaqe të mëdha, të zbardhura nga thinjat dhe të zverdhura pranë fejeve të hundës nga nikotina e asaj llulle, të cilën e hiqte me nge në kohën e pushimit dhe të çlodhjes. Krehri u zhduk dhe humbi midis atyre qimeve të dendura, por ato s’patën forcë ta mbanin. Krehri ra përdhe. Djali e pa veten ngushtë dhe u skuq e u drodh nga diçka e papërcaktuar. Vështrimet u kthyen nga ai. Kuptoi se ishte shumë i ri për t’u matur me mustaqet e dendura të burrave të kuvendit. Asnjëherë nuk kishte treguar kujdes për to dhe nuk i kishte parë me aq vëmendje, si ato çaste, Për të mustaqet ishin simbol i forcës së burrave dhe diçka e shenjtë për ata që i mbanin. Asnjëherë nuk ishte munduar të vështronte dendësinë dhe llojet e tyre. Shikonte me vëmendje dhe mundohej të përcaktonte me hamendje se në cilat mustaqe të atyre burrave do të qëndronte ai krehër i rëndë. Prova e parë, më e vështira, kishte kaluar.
Ai nuk duhej të largohej nga lufta. Nderi i babait dhe i fisit nuk e linte të ikte, edhe pse kishte mbetur i vetmi mashkull. Burrat kërkonin që ai të largohej nga lufta. Ai nuk do të ikte. Kishte shumë arsye që të mos ikte. A mund të largohej ashtu i përzënë, duke lënë pas gjakun e babait dhe të vëllezërve, vetëm se kërkonin të përtërinin një fis? Ç’do të bënte fisi në tokën e kafshuar dhe të përgjakur?
Nga gryka e shpellës, vinin hera-herës jehonat e largëta të luftës, hingëllimat e kuajve dhe britmat e shfrenuara të luftëtarëve. Të gjitha këto ia bënin më të afërta gulçimet e klithjet e atij bajlozi që donte të përlante toka. Ai ishte rritur duke përtypur në vend të ushqimit përralla dhe legjenda të treguara nga gjyshet dhe gjyshërit, ishte mësuar të ëndërronte dhe ta donte atë që ishte e mirë, e guximshme, trime dhe të urrente ato forca të egra që u nxirrnin punë atdhetarëve. Ato forca i shfaqeshin herë si bajlozë, herë si kuçedra, herë si gjigantë.
Edhe tani që ishte rritur, armikun e shihte si një bajloz. Ky ishte më i rrezikshërn nga ata që kishte dëgjuar se përlante toka. Dhe i gllabëronte ashtu siç i gjente përpara, me gjithë pyje, shkurre e driza, me gjithë arat e mbjella me drithëra. Bajlozi kërkonte të jetonte në barkun e tij. Si mund të ishte jeta në barkun e një bajlozi?! Ndjeu pështirosje dhe të dredhura tmerri, kur e mendoi këtë.
Duhej të luftonte edhe ai.
Ai e mbërtheu fort në duar atë krehër dhe sytë i shkëlqyen nga një dritë, të cilën luftëtarët nuk ia kishin parë kurrë. Ngriti dorën me atë krehër të rëndë dhe e shpuri atje ku kishte mustaqet. Të ishte i marrë ky djalë? Ai e pa me sytë e tij se si ra ai krehër i rëndë prej mustaqeve të dendura të bacës. Ç’kërkonte ai?
Ata panë pas pakë se gjaku po i binte rrëke mbi buzët, nëpër gojë dhe po i rrëshqiste, nëpër mjekër deri në thellësitë e kraharorit. Për çudi ata panë se ai krehër i rëndë dhe i hekurt kishte qëndruar atje ku ishin mustaqet e tij. Krehri ishte i përgjakur ashtu si dhe gjysma e fytyrës, duke filluar nën buzët dhe kuptuan se ai krehër ishte ngulur thellë në mishra. Më pas ata kuptuan edhe diçka tjetër, që donin ta thoshin me zë të lartë, kuptuan se Shqipërisë kurrë nuk i kishin munguar burrat dhe me djem të tillë toka s’kishte për t’u ushqyer kurrë.
Atëherë Baca lëvizi nga vendi, iu afrua djalit dhe e rroku në gjoksin e tij të fuqishëm prej plaku.
– Ji pra prijës dhe flamurtar – i tha baca dhe vështronte nga ata që ishin në kuvend. U tundën kokat e tyre të rënda dhe gjithçka ishte vendosur.
Heshtja ishte e gjatë, e madhërishme. Nga gryka e shpellës vinin zërat e luftëtarëve.

ANDREA VARFI

Andrea Varfi u lind në Qeparo të Vlorës më 21 shkurt 1914 , njëri ndër shkrimtarët përparimtarë të viteve’30 dhe ndër nismëtarët për krijimin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, vepra letrare e të cilit është përmbledhur në dy vëllime.

GULÇONTE KAFSHA E SHKRETË

Gulçonte kafsha e shkretë. Dhe dukej sikur nuk ia kishte ënda të ngrihej më. Kish gjetur pushim sipër kalldrëmit dhe nën peshën e rëndë të karrocës që, pothuaj, i kishte rënë e tëra mbi vete.
Karrocieri nuk reshtej së godituri. Kamzhiku i tij fshikullonte me tërbim mbi kurrizin e kafshës së ngratë. Dhe të sharat villeshin pareshtur e si lumë, kundrejt saj.
Kushdo me duar në xhep dhe me jaka ngritur largohej me të shpejtë.
Dhe kafsha e shkretë nuk lëvizte, po i duronte kamzhikët e padronit të saj. Të sharat as që ia trazonin qetësinë ….
Nga fejet e hundës i dilnin dy oxhakë të mëdhenj tymi dhe barku i saj ulej e ngrihej me një ritëm sa vinte me të shpejtë.
Brinjët i shquheshin fare shkoqur dhe të linin në përshtypjen sa ishin gati të shkëputeshin nga kafazi i kraharorit në çastin më të parë që lëkura të hapte një shteg të vogël … .
Këmbët e saj të holla dhe gendet e dala pranë vitheve, dukeshin sikur i numëronin me mundim edhe ato ditë të pakta që i kishin mbetur …
Gjaku e lagu kalldrëmin. Dhe kafsha nuk lëvizte. Kamzhiku vinte vërdallë mbi kurriz të saj. Dhe kafsha nuk tundej nga vendi!
Pse vallë?
Përse vallë s’ngrihet?
Po pse vallë u përmbys?
Faji i rrugës?
Apo faji i barkut?
Ata që “mbrojnë” kafshët, sigurisht, janë në gjendje të përgjigjen.

30 dhjetor 1936

(Përgatiti për botim në ADMET, korrik 2019 Andi Meçaj)

TREGIME NGA ANDI MEÇAJ

Andi Meçaj u lind më 6 qershor 1975, në Vlorë.

Më 1994, ka mbaruar liceun artistik për pikturë në Vlorë dhe po në të njëjtin vithap një ekspozitë pikture vetjake në Athinë, të vlerësuar nga shtypi vendas.

Është përfshirë në antologjitë poetike:

“Portat e Harresës”, Tiranë, Toena 2001, (me shkrimtarët shqiptarë në Greqi, 1990-2001).

“Antologjia e poetëve të Vlorës”, Triptik 2004.

“Qiejt e Shpirtit”, Tiranë, Bota Shqiptare & Meda Dea 2006, (me shkrimtarët shqiptarë në Greqi, 1990-2006).

dhe në antologjitë e tregimit:

“Shtëpia mbi rrota”, Tiranë, Toena 2001, (me shkrimtarët shqiptarë në Greqi, 1990-2001).

“Maska e Ditës”, Tiranë, Bota Shqiptare & Meda Dea 2006, (me shkrimtarët shqiptarë në Greqi, 1990-2006).

“Antologjia me tregime të zgjedhura të autorëve vlonjatë”, Botimet Europrint 2006.

Boton rregullisht në shtypin shqiptar dhe atë të Diasporës.

Në vitin 2009 është përfshirë në kapitullin e tekstit universitar për poezinë moderne të pasviteve ’90-të.

Më 2010, kthehet përfundimisht në atdhe, Vlorë.

Mbaron studimet e larta për: “Histori-Gjeografi”, në universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë, 2014.

Themelon dhe mban që nga 2006 e në vazhdim: “Revistën Letrare Admet”. (https://revistaletrareadmet.art.blog/)

Ka botuar:

“Puthje ujore” poezi. Albin-Tiranë 2001
“Tokë e Bekuar” poezi. Toja-Athinë 2002
“Nga Letërkëmbimi me një Fantazmë” poezi. Toja-Athinë 2003
“Qyteti fle në Xhepin tim” poezi. Enalen-Athinë 2006
“Një stacion si një valixhe” poezi të zgjedhura. Triptik-Vlorë 2009

Çmime:

Është fitues i “Çmimit të Parë” në tregim. (I konkursit letrar: “Pranvera 2001”) dhe i “Çmimit të Parë” në poezi. (I konkursit letrar: “Pranvera 2003”), organizuar në Athinë dhe i “Çmimit të Tretë” po në tregim. (I konkursit letrar të organizuar në Selanik po në këtë vit).

Çmimi i Parë – Obelisk 2001: Cikli poetik – Andi Meçaj/140.

UDHËKRYQI I ÇELËSIT

Dëgjohet zhurma e hapave të tij dhe ai këngëzim i guralecëve që e bën rrugën të këndshme për në shtëpi, (pas asaj pune të lodhshme me larje pjatash në hotelin luksoz “Interkontinental”), në atë orë të hershme të mëngjesit. Taksitë e fshikin te pantallonat duke i bërtitur me atë zërin e tyre prej llastiku, por ai ul kokën dhe u bie me shqelm guralecëve që ka më afër, si për t’u thënë: “Hë këngëzoni më fort de, se po më zë gjumi”.
Vargëzon ato që i kishte thënë Muhamed Muhamedi në lidhje me femrat në vendin e tij, hyn në një rrugicë mbushur qelqurina, me ca kukulla në formë femrash e meshkujsh, ca lakuriq e ca gjysmëlakuriq, ku pas pesëdhjetë metrash ja jep një të qeshure gjer te Udhëkryqi i Çelësit, (kështu do e quaj ai këtej e tutje), ku gjithçka e mbulon një mjegull e bezdisshme dhe ai e ndien veten në mes të një dielli që as të përvëlon e as të nxin.
Kalon vetëm një sekondë, a ndoshta një orë, gjithnjë veshur me po atë xhup antishi e kundërftohmë, me jakën që e ngrë edhe dy centimetra më shumë, duke u munduar të shtrij flokët e ngritur si iriq, duke i thënë asaj ndodhie a gjëje, “në djall vafsh” dhe në fund shtrëngon edhe më fort atë sendin e çuditshëm në formë çelësi, bojë ari, që djeg pak në fundin e rrumbullaktë.
Vështron për të mijtën herë ato format e tij të zakonshme, dhëmbët e lëmuar, shkëlqimin nën vezullimin e qelqurinave buzrrugëse.
Kalon veçse një grimë dhe nata i përket.

Ndjen një të dehur t’i vallzojë kërcimin e pijes, t’i nxjerrë një thikë para turinjve, t’i bëjë dy plagë, nga i rrjedhë një lëng i ngjitshëm që duhet të jetë gjak, t’i hedhë një dorë fjalësh të ndyra dhe të shtyhet më tej, gjithë duke kërcyer.
Çjerr një rreckë që e mban gjithnjë për pijanecët, lidh këmbën e majtë, atë të goditurën, gjaku ndalon fiks pas tre minutash. Ngrihet duke u mbështetur te shkopbastuni, fshehur pas një peme me shenjë të kuqe, vazhdon përgjatë rrugës, ku taksitë e puthin përsëri në pantallona, me atë zërin prej llastiku, por tani të bërë më të çjerrë, zë frenash.
E lusin të hipë e heqin zvarrë, ai refuzon, bile njërin që këmbëngul ia than duart me shkopbastunin.
Vazhdon në trotuar nën shoqërinë e kukullave që e vështrojnë nga qelqurinat dritngrënëse, ku shfaqen fytyra të bardha vajzash e djemsh, me rroba luksoze, të qeshur, që humbasin brënda mureve të shtëpive buzë rrugës e ai ndien rënkime portash, shpirtrash, kuisje qensh, përplasje dyersh, zvarritje zinxhirësh. Afrohet çalë-çalë tek një dritare shtëpie dykatëshe, ku hedh vështrimin brënda grilave, i shfaqej një krevat i kuq dhe një djalë i bardhë në anë duke u ngërdheshur nga kënaqësia.
Largohet i raskapitur, i frikësuar, e me mundim kap shkopbastunin dhe e flak i zemëruar pas pesë hapave saktësisht e zgjidh këmbën dhe sheh i çuditur se s’ka asnjë shenjë plagësh në vendin e dëmtuar.
E prek dhe qesh përsëri duke u trupdrejtuar si më parë ku vëren i habitur se gjendet përsëdyti tek Udhëkryqi i Çelësit (emërtim i tij).
Fut dorën i trembur në xhep, çelësi nuk është aty, ulet i stërmunduar në buzërrugë, duke pritur të niset sërish për në shtëpi.
Një mjegull e dendur e riverbon duke i lënë në dorë po atë çelës bojë floriri me po atë nxehtësi tek pjesa e fundme e tij.
Përshkon pesëdhjetë metra me saktësi e ngrë jakën e xhupit edhe dy centimetra më tepër, rithotë për atë ndodhinë a gjënë “në djall vafsh”, këngëzon edhe më fort guralecët më të afërt, që të mos ta zërë gjumi dhe vazhdon t’u bëjë prapë bisht taksive që tashmë hungërijnë me zë më të çjerrë llastiku e frenash.
Ndalon një burrë i veshur tepër hijshëm, me kostum e syze të zeza, ku i fut me zor një çantë lëkure nën krah, e puth, i pëshpërit në të dy veshët “merri, janë të tuat” dhe “janë më shumë se ç’të nevojiten”.
Dëgjohet përplasja e derës së makinës luksoze dhe ai këngëzim guralecësh, por tani është një rrapullimë këngëzimesh që e rizgjon.
Ndalon për një grimë ku hap çantën e lëkurtë, fut dorën dhe nxjerr kartmonedha eurosh të ndryshme. Fillon të kërcejë si ai i dehuri që e plagosi ose që nuk e plagosi, kërkon prapë ndonjë shkopbastun të mbajë gëzimin që i tepron, i ringrihen flokët iriq dhe guralecët e anës trotuarit vallëzojnë potershëm harenë e shpirtit të tij.
I pasur ecën në trotuar i shoqëruar nga sytë e kukullave fshehur pas qelqurinave si llambushka.
Çapit përsëri, përsëri takon njerëz me fytyra të bardha si rrobat, dyer të hapen, të kërcasin, të dëgjohen zëra të gëzueshëm, të trishtuar, të vdekshëm, të etur për jetë.
S’bëzan! Vazhdon rrugën me ekstazën në shpirt. Për të bota është ajo çantë.
E merr përsëri nën sqetull çantën dhe hapon i lumtur drejt shtëpisë, ku ecën e ecën pafundësisht dhe si muzikë dëgjon zërat e çjerrë, të llastiktë të taksive dhe këngëzimin e guralecëve anës trotuareve.
Ndien një lehtësim të çuditshëm në krahun e dorës ku mbante çantën, ajo shndërrohet papritur në një pupël dhe në një relikë, po përsëri prej lëkure, por tanimë një e çarë nga fundi i saj, deri tek maja ku duhet të jetë mbyllja e çantës, e bëri të përmendet.
E tund dy tri herë, i bie me shqelm i nevrikosur për atë boshësi tallëse brënda barkut të saj, i jep një goditje prej futbollisti dhe ajo gjë me gojë të shqyer fluturon për një grimë si një zog i plagosur në trotuarin përballë.
Qesh përsëri, kësaj radhe është një qeshje histerike, e përsëritur tre herë, kërcen vallëzimin e të dehurit, kësaj radhe më shumë se herët e tjera, i ngrihen flokët më tepër si iriq, këngëzon me rrapullimë guralecët e afërt me të, (tamam si ajo makina luksoze që i dhuroi çantën me kartmonedha ose që s’ia dhuroi) dhe e ngrë jakën e xhupit edhe dy centimetra të tjera.
Fut dorën në xhep dhe habitet për së treti që çelësi s’ndodhet në xhepin e tij. Ridrejton trupin, ngrë kokën më tepër dhe riçuditet që rigjendet përsëri në krahët e Udhëkryqit të Çelësit, (tani atij udhëkryqi i mungon vetëm tabela), ndërsa si gjithmonë pret i ulur, t’i hedhë pak nga ajo mjegull bezdisëse, t’i qorrojë sytë ai diell i artë që as të përvëlon e as të nxin dhe në xhep t’i fusë atë çelësin çudibërës, që ai më në fund të arrijë të mbarojë këngëzimin e të gjithë guralecëve të buztrotuarëve përgjatë rrugës së pafund për në shtëpi, pas gjithë asaj pune të lodhshme si pjatalarës, orëve të para të mëngjesit të së martës, në hotelin “Interkontinental”.

01.2004

KOPSHTI I HIJEVE

Dikush më ndjek, mendoi vajza dhe shpejtoi në rrugicën “Psaras”. Ajo është një rrugicë jo shumë e rrahur nga njerëzit, me dyer të frikshme shtëpish dykatëshe dhe degë portokallesh që, të varura në muret ndarëse të tyre, duken sikur do të të kapin në vrapimin tënd, të dalësh sa më parë nga ky vend aspak mikpritës.
Është errësirë në këtë rrugicë, ndriçimi mungon krejtësisht, as hënë nuk ka sonte.
Vajza kërcet takat prej spille, i kërcet edhe më shumë kur sheh diçka që i ngjan njeriut në atë rrëmujë hijesh.
Duhet të jetë ai, mendoi, mos ndoshta mospranimi im e fyeu? Apo është një nga ata të zakonshmit, që po panë një vajzë me veshje eksituese në rrugë i qepen hap pas hapi, duke hyrë në rrobat e hijes së tyre?
Mblodhi fuqitë bashkë me mendimet dhe kërceu drejt portës së vogël me hekur të ngjyer në jeshile. Trokiti lehtë, asnjë përgjigje, trokiti fortë, porta kumboi me zërin e hekurit të jeshiltë.
Një hije rrëshqiti nga brenda shtëpisë, dera u hap, doli një burrë me fener.
-Kush është? – bërtiti ai.
-Ma hapni, ju lutem, dikush më ndjek, – u përgjigj vajza me zërin e drithshëm.
Burri nuk u përgjigj menjëherë. Drejtoi fenerin nga fytyra e vajzës dhe kërciti llozin e portës së jeshiltë.
-Hyr dhe më ndiq, – tha me një ton të prerë, ku nuk dallohej asnjë shenjë mikpritjeje.
Hoqi pallton e ngrohtë dhe u ul aty ku i bëri me kokë i zoti i shtëpisë. Aty ishte dhe tavolina në të cilën vuri çantën e zezë, ku kishte gjërat personale. Dhoma ishte e madhe dhe kishte oxhak.
Burri i tha se do shtrihej përsëri, nëse donte mund të flinte në kanapenë e bollshme të dhomës së pritjes. Ai rrotulloi kokën si robot, futi duart në xhepat e rrobës së natës dhe, duke vështruar me admirim të theksuar mashkullor fustanin e vajzës që i rrinte aq lirshëm në trupin e skalitur, lëvizi buzët në shenjë aprovimi.
-Jo, s’ka problem, mund të rrini deri sa të zbardhë. Në këtë rrugicën tonë ka shumë errësirë, askush nuk vjen të vërë dritë, vetëm hijet dhe qentë qarkullojnë natën.
Atij iu hap goja.
-Tani ika, natën e mirë, vajzë, – tha, dhe mbylli derën duke hapuar ngadalë.
E vetme mendoi se të shtrihej ishte një zgjidhje e mirë, por mendimi se do të ishte në një shtëpi me një të panjohur, e mbante të lidhur në atë karrike, që i dukej si një ishull në mes të atij oqeani hijesh.
Pas murit që ndante dhomat filluan të dëgjoheshin ca kumbime zërash, më pas disa gërvishtje dhe më vonë trokëllima të ngadalta. Vajza u trondit, karrikja filloi të lëkundej, gjendja në dhomë e frikësoi, i dukej se aty ku më parë kishte gjetur oazin e saj, tani po shndërrohej në një ëndërr të llahtarisur.
Jo, s’duhej të lëvizte, ndoshta ato zhurma ishin pjellë e mendjes së saj të çoroditur. Pas pak u dëgjuan dy goditje në dritaren e sallonit, xhamat u drithëruan, u drithëruan dhe duart e saj, nga stomaku i vinte një dhimbje e ngjashme me çastet kur bënte dashuri.
Hodhi sytë në xhamin e dritares. Një degë e gjelbër portokalleje përplasej herë herë në dritaren e sallonit, duke lëshuar një çjerrje të tingullit goditës që përhapej frikshëm në dhomën e madhe.
U qetësua disi dhe vendosi të mos dëgjonte më. Kapi veshët me duart që i dridheshin ende dhe vari kokën në tavolinë.
Trokëllimat pas murit dëgjoheshin edhe më, por tani ishin fishkëllyese, sikur atje të kishin hyrë zvarranikë. Nuk mundej të qëndronte më në ishullin prej karrikeje. Këmbët e çuan tek dritarja ku degëza e gjelbër vazhdonte gërvimën e saj të padurueshme.
Kopshti i portokalleve gjendej aty, veçse ajo s’dallonte gjë, shihte vetëm kopshtin e hijeve, me rrobat e tyre të zeza dhe dorashkat e bardha.
I dukej çudi se ku i kishin gjetur kaq shumë dorashka. Punë e tyre, mendoi. Pas një çasti mbështeti ballin e vogël pas xhamit të ftohtë që ia futi edhe më tepër të dridhurat, vështroi duke i picërruar sytë, derisa e dalloi atë, ishte aty, i mbështetur pas limonit të vetëm, (mund të ishte dhe portokalle, por asaj i pëlqenin më shumë pemët e limonëve). Kishte veshur hijen e tij, (i rrinte pakës e gjatë), dorashkat i kishte të bardha, por ajo që e dallonte nga hijet e tjera ishte një beretë fosforeshente që po e verbonte vështrimin e vajzës.
Ç’pamje, mendoi vajza. S’duhet të jetë e vërtetë, jo. Doemos është fantazia ime, ai nuk ekziston dhe bëri për nga dera ku kishte dalë burri.
Mendoi ta zgjonte, t’i tregonte hijen e atij djaloshi, që ajo ia kishte refuzuar dashurinë. Duhej ta shihte atë vezullim, dorashkat dhe beretën e bardhë, rrobat e zeza që shkriheshin nën atë shndritje ireale. Por këmbët ndaluan, s’kishte guxim, as besim, se ai burrë do ta besonte dhe as se do ta shikonte atë pamje ashtu siç e shihte ajo. Dhe më e keqja do e hidhte përjashta në atë rrugicë, ku nata ishte një mbretëri hijesh me rregullat e tyre.
I vetmi mendim që i erdhi në kokë ishte të ulej përsëri në karriken e saj shpëtimtare. Aty ndoshta do të qetësohej dhe mund ta merrte dhe gjumi.
Vuri re se trokëllimat dhe ajo fishkëllimë zvarranikësh pas murit kishin heshtur, ndërsa gërvima e degëzës së gjelbër të portokalles ende s’pushonte. Megjithatë tani ishte më e qetë. Ajo drithërimë dhimbjeje po e linte dalëngadalë.
I vinte gjumë. Vari kokën në tavolinën e madhe.

Dikush e preku në sup. Ishte burri i cili iu duk më i ri se natën e kaluar.
I tha të kesh kujdes, të mos kalosh natën në rrugicën “Psaras”.
Ajo e falenderoi duke hedhur çantën e zezë personale në krah dhe bëri të dilte pas burrit nëpër korridorin e gjerë të sallonit. U gjend në kopshtin e portokalleve, ku çuditërisht pa se kishte vetëm një pemë limoni dhe në tokë, tek rrënjët, qëndronin dorashka dhe një beretë e bardhë. Nuk foli, as e pyeti burrin pse gjendeshin aty. Prania e burrit e tmerroi tani më shumë se nata. U largua e shoqëruar nga gërvima e shulit të portës së hekurt me ngjyrë jeshile.
Takat prej spille gjëmonin pak, pasi zërat po zgjoheshin, duke i lejuar hijet të flinin.

11.2003

MACJA KRIMINELE

Atë ditë dimri, kur dielli digjte me 20 gradë dhe pemët çelnin si në pranverë, macja “klandestine” e hotelit pesëyjor, bënte banja dielli, për shtatë palë qejfe, në tarracën e katit sipëror, atje ku era të shkundte nga çdo anë dhe ndiheshe si nën pushtetin e ca ventilatorëve të përbindshëm.
Pasi nxori nga ato kakërdhitë e saj të zeza, si ca gjysmëhënëza të vogla, në çdo sipëri e fjetore, pasi bëri rrëzimin e gotave të braktisura gjatë mbarimit të turnit të mbrëmjes, pasi gërvishti anë e mbanë celofanin mbështjellës të biskotave në karrocat mbajtëse, pasi u spërdrodh sa andej këndej nëpër pjatat e lara, filxhanët e kafesë dhe tenxheret e tiganët, u hodh me një kërcim rrufeje, drejt e në karrocën llozhrambledhëse të Vangjelit.
Barku i “Kritikosit”, që ishte i madh sa një mal, e ndjeu shtytjen e asaj gjëje dhe në çast mërmërit me zërin e tij të famshëm prej “palikari” “Ua hodhe edhe sot, /ty moj, kurrë s’të kapin dot”.
Ndërsa pret ashensorin për të marrë hedhurinat e katit -2 apo “Banke-së” siç quhet në gjuhën e hotelit, pasi përballet me Niko “pëshpësin” apo “paspatin”, siç e thërrasin në të folmen e hotelit, që i afrohet me këmbën e çalë tek veshi e i rrëfen se si filanit i fluturoi gruaja dhe ia la në derë të dy fëmijët e mitur dhe se si filanen e ndau burri se nuk dinte të gatuante gjellërat e tij të preferuara, ia këput një të qeshure që gjëmon duke i thënë “pëshpësit” ik se më “vdiqe” tani, fut, duke manovruar me mjeshtëri karron e gjatë prej hekuri të ngjeshur të zi, në ashensorin e tretë, djathtas, pikërisht atëherë, del nga porta e repartit “Omikron” Babi, përgjegjësi i kamarierëve, duke përdredhur si gjithnjë atë zinxhirin e hollë e të gjatë që ua përcëllon të pasmet kamariereve, sidomos atyre bukurosheve ose “kuklave”, siç u thonë në dialektin e hotelit, i bërë i kuq nga inati, mërmërit: “po të kapa…” dhe: “Do të ta këpus kokën si pulë…”,
-“Ej Vangjeloo.., e pe gjë atë macen”? -i bërtet gati në të mbyllur të portës së ashensorit dhe Vangjeli me zërin e tij prej basi këput një: -“jo, as sot s’e pashë gjëkundi, palaçon…” -dhe sërish gjëmon po ajo e qeshur, që pasohet po nga një mori të qeshurash kamarierësh, pjatalarësish, pastruesish, barmanësh, përgjegjësish e lloj lloj punonjësish që këngëzonin korridorin e hotelit stërmadh.
Vangjeli, pasi del nga ashensori, duke manovruar si pehlivan karrocën hedhurinangrënëse që e ka turirin të gjatë si feçkë elefanti, për të mos ta përplasur pas ndonjë muri apo këmbe, si çdo ditë mërmërit me zë të lartë një nga ato këngët e tij të preferuara, pasi i thotë Maries, që shërben në repartin e njerëzve me rëndësi, apo V.I.P.-ëve siç shkruhet në atë tabelën me dritë të kuqe, se sot është bërë si “Perëndeshë”, pasi hap derën e rëndë të hapësirës ku depozitohen hedhurinat, apo siç shqiptohet në gjuhën e hotelit “Ramb-ës”, pasi shkarkon ata koshat e mëdhenj e të rëndë me mbeturina, që ta bëjnë mesin të ulërijë, pasi i thotë maces, -dil tani se na i morën të keqen edhe sot, pasi e ndjek me nxitim dhe i bërtet, -ik, ik, se do vijë ndonjë dhe na del boja pastaj, vështron i kënaqur, me sytë që i ndrijnë nga hareja, se si macja, si mace që është, kacaviret sa të hapësh e të mbyllësh sytë nëpër ca vrima e të futura, nëpër ca tuba e xhepe, nëpër ca shkallë e “fotagogo-ra” dhe me peripecira e sakrifica, më në fund ia del të mbrijë në katin sipëror, pasi kalon duke u tundur e shkundur si zonjë e rëndë hapësirën a pamasë të tarracës, ulet pikërisht aty ku është zhezlongu luksoz veshur me lulka e shiltera ngjyra ngjyra, aty ka kohë të shijoj diellin, të ëndërrojë kohën e artë, kur bridhte si vagabonde rrugëve për të jetuar, kur u jepej maçokërve që me vështrimin e parë, kur plaka e shtëpisë së bardhë me tjegulla të kalbura e bënte bijë në shpirt dhe e jargaviste çdo minutë me dashurinë e saj të çuditshme, kur hante dhe pinte ç’të gjente dhe koha për dashuri i mjaftonte e i tepronte.

Pasi kishin lënë pas një orë punë, tre pjatalarësit e hotelit me pesë yje të veshur si gjithnjë me atë “kostumin” e bardhë prej kirurgu, aq sa repartet e tjera u a kishin ngjitur nofkën “mjekët”, të rreshtuar përballë Babit, drejtorit të kamarierëve, rrinin si të zënë në faj, për punën e asaj maceje që përmirte ku të mundej dhe as që i bëhej vonë se lanxhierëve, siç u thoshin në gjuhën e hotelit, do t’ju duhej të duronin atë fjalim çerek orësh mbushur me “ju” e fraza të tilla si: “ju jeni heronjtë e hotelit, pasi po të mos i lani ju pjatat, gotat, pirunjtë e lugët në kohë, ky hotel paralizohet, nuk punon, pra ju jeni shembulli më i mirë për të gjithë të tjerët edhe pse ju jeni shkalla më e ulët në kategoritë e punonjësve, prapë ju dhe vetëm ju e meritoni të…, ju…”, Niko “pëshpësi-t”, s’po i durohej më dhe pasi iu afrua Nenjos, egjyptianit me sytë e kuq nga pirja gjatë natës me nargjile, i tha me zë të ulët: “këtë e dimë që është trap i lezetshëm, por sot qenka në formë” dhe pasi rrotullohet në anën tjetër i del përpara veshi i Vangjelit dhe i mbetet merak që edhe ky vesh nuk e dëgjoi atë shprehjen e tij të famshme në lidhje me atë trapin e lezetshëm që sonte qenka në formë.
Në veshët e Nikos u ngulit vetëm fraza e fundit e Babit: “gjejeni dhe hoteli do t’ju a dijë për nder” apo diçka e tillë, nuk e mbante mend mirë dhe ndërsa Babi largohej duke rrotulluar gjithnjë atë zinxhirin që përcëllonte fort, sidomos kur gjuante në të ndenjura bukuroshesh, të tre pjatalarësit mendonin se si ai goxha hotel trembej nga një mace dhe nuk kishte mundësi ta gjente atë kafshë të vogël e qaramane që ia fuste ulërimës për dashnorë.
Nenjua, pasi bëri dy tre lëvizje, sikur ikte, sikur vinte, sikur kthehej, pasi rrotulloi kokën herë majtas e herë djathtas, pasi hapi gojën dy tre herë dhe fërkoi sytë herë me dorën e majtë e herë me dorën e djathtë këputi: “këtë macen s’e kapën dot as agjentët e FBI-së dhe as të CIA-s kur erdhi ai që ishte presidenti i botës dhe jo ta kapim ne”, aman çfarë na tha. Vangjeli këputi një nga ato “bubullimat e tij vrasëse” (që pak i ngjajnë të qeshurës), me atë zërin e trashë prej basisti dhe filloi t’i thoshte Nikos se duhej të bënin sikur kërkonin, pasi ky “trapi i lezetshëm”, do të vinte sërish për kontroll dhe ishte mirë t’i gjente duke kërkuar. Nikua pohoi me kokë dhe ndërsa u ul në gjunjë për të parë se mos ishte nën banakët prej hekuri ku vendoseshin pjatat, s’e vuri re Babin tek afrohej nga pas dhe filloi të thoshte se: “këtë macen po e kërkonin, ashtu siç kërkonin gjermanët në kohën e luftës çifutët” dhe filloi të qeshte edhe vetë i ndjekur nga një mori të qeshurash të Vangjelit, të Nenjos dhe nga e qeshura prej femre e Babit, që sapo ishte rikthyer, për të ikur sërish pak më vonë, i cili me këtë i vuri vulën asaj thënies: “këtë e dimë që është trap i lezetshëm, por sot qenka në formë”.
Pasi Nikua, Vangjeli dhe Nenjua kërkuan e kërkuan për më shumë se një orë nën karrige, nën banakë, nën karrocat pesëkatëshe që transportonin pjatat e gotat, nën stendat e rënda të sallave, nën koshat e mëdhenj plastikë të llozhrave, nën tavolinat e ndritshme dhe raftet varur gjithandej, u lodhën dhe vendosën të marrin vendimin unanim që macja ishte më e fortë se ata, se macja mund të ishte me siguri një fantazmë, që zhdukej dhe dukej, kur dhe si t’i donte qefi, se ishte një përbindësh me ca dhëmbë të mëdhenj e të mprehtë e me ca kthetra prej skifteri që po t’i bije në dorë dinte vetë se ç’të punonte.
Nenjua bluante gjithmonë në kokë të njëjtin mendim se si ka mundësi që t’u ketë shpëtuar kjo mackë gjithë atyre agjentëve specialë të huaj, atyre mjeshtrave dy metroshë e të pajisur gjer në dhëmbë me teknologjinë më të mirë që ka sot bota, sesi kjo mackë u tregua kaq trime, kaq e “padukshme”, kaq e zgjuar”.
Vangjeli që kishte kohë pa folur tha: “unë e di sekretin e saj, nuk është vetëm një mace, janë një lukuni, pasi s’mund të shpjegohet se sot është këtu dhe atje, nesër atje dhe këtu, prandaj ne i shohim kakërdhitë kudo, këto janë të dhjera lukunie”
Nikua mohoi me kokë, lëvizi duke çaluar dy hapa drejt telefonit për të lajmëruar Babin dhe tha”jo, jo, unë e di sekretin, por nuk jua them se kam frikë mos është ogur i keq për lloton që kam hedhur sot në mëngjes”.
Pasi Nikua ngriti receptorin dhe filloi të raportonte lajmin e rëndësisë së lartë se macja nuk u gjend, pasi Vangjeli filloi të mblidhte si gjithnjë hedhurinat e tij, pasi Nenjua iku për të shkëlqyer me ilaçin pastoz bakëret e tij, u dëgjua zëri i Nikos që mbylli bisedën me atë frazën e tij të famshme se Babi nuk qenka vetëm një trap i lezetshëm dhe në formë, por na qenka dhe një pordhac i lezetshëm që i shkojnë na nga frika e një maceje, që kushedi pse, për të, duhej të ishte diçka më shumë se një bishë e egër, diçka më shumë se një përbindësh me dhëmbët e saja të mprehta, diçka më shumë se një fantazmë frikëmbjellëse, ndoshta ajo për drejtorin e kamarierëve duhej të ishte kriminele, po, një mace kriminele.
Nikua nënqesh, hapon përsëri, me ato hapat e tij të çalë dhe bindet që këtej e tutje Babin ta pagëzojë drejtori pordhac i kamarierëve. Kurse Vangjeli, pikërisht Vangjeli do të qeshë me të madhe, sepse asnjeri nuk ka kuptuar që tani ai po nxjerr shëtitje atë kriminelen … .

02.2007

TREGIME NGA HIQMET MEÇAJ

1944. Lind në qytetin e Ballshit, më 2 Maj, (varianti zyrtar 15 Maj) nga prindër me origjinë nga fshati Kallarat i Vlorës. Babai i tij, Hasani, qe larguar nga fshati që më 1917. Më 1919 bën shkollë xhandërmarie. Më 1920 e gjithë shkolla, me instruktor patriotin Shaqo Derri, marrin pjesë në Luftën e Njëzetës. Është pjesëmarrës i Revolucionit të Qershorit, Kryengritjes së Fierit dhe rezistencës antiitaliane të 7 prillit 1939. Kishte mbaruar Akademi Ushtarake në Itali, Firence dhe Romë. Ka shërbyer si postëkomandant xhandarmërie në shumë skaje të vendit dhe së fundi në Ballsh. Në fillim të vitit 1944. duhej të çonte te gjermanët më se gjashtëdhjetë fshatarë, të dyshuar për pjesëmarrje në forcat territoriale partizane, të cilët do t’i pushkatonin. Hasani, bashkë me kolegë të tij shoqërues, vendosën të largohen në mal me të arrestuarit.
1947. Xhaxhai, Skënderi, partizan i orëve të para, luftëtar deri në Jugosllavi, arrestohet papritur dhe dënohet me vdekje. I zbutet dënimi me 101 vjet. Babai, që ndodhej në Fier bashkë me familjen, largohet për në Vlorë dhe strehohet te një nga shtëpitë e Osman Haxhiut, Komandant i Luftës së Vlorës.
1948. Blen shtëpi të rrënuar të pashallarëve të Vlorës në rrëzë të kodrës së Budakut. Aty është rritur edhe poeti vlonjat Nexhat Hakiu.
1951. Pas hedhjes së bombave në Ambasadën Sovjetike, babai pushohet nga puna. Shkon për pak kohë në fshat bashkë me babanë, i cili filloi të bëjë qymyr për ta shitur. Fshati i hapi një botë tjetër.
1952. Me urdhër të drejtorit të shkollës, ngarkon në karro me një bashkënxës libra të vjetër të sekuestruar. Karrocieri u vë zjarrin te fusha e aeroplanit. Pas qortimit të babait, që nga ajo kohë, fillon të lexojë me etje libra dhe t’i dojë si gjë e çmuar.
1952. Shikon për herë të parë njerëz të vdekur. Ishin tre djem të rinj që i tërhoqën zvarrë pas një karroje dhe i përplasën te Sheshi i Flamurit. Qe një pamje që do ta shqetësojë për tërë jetën.
1956. I plas një granatë e vjetër lufte dhe i copëton duar dhe këmbët. Mjeku kirurg e çon në sallë që t’ia presë. Ngul këmbë nëna, Memja: “Më mirë të vdesë se sa të mbetet cung”. Gjymtyrët i ngjiten përsëri me mjekime popullore të një plaku çam. Që atëherë i shikon këmbët si diçka e shenjtë dhe do t’i përdorë gjithnjë edhe për udhëtime të gjata.
1960. Arrestohet papritur babai, në moshën 57-vjeçare, për “gojë të lëshuar dhe pakujdesi në detyrë”.
1961. Për të ndihmuar në gjendjen e mjeruar ekonomike, hyn në verë në punë sezonale në Kombinatin e Konservave. Sëmuret rëndë dhe shpëton mrekullisht nga vdekja. Kalon një vit në Sanatoriumin e Vlorës, ku u përkujdes mjeku zemërflori me origjinë greke, Vlash Çili. Ai vit është vendimtar për lidhjen e tij me letërsinë. Ndikoi sidomos njohja me Lasgush Poradecin dhe piktorin Fatos Nivica, xhaxhanë e këngëtares Ema Qazimi.
1963. Dashurohet marrëzisht me Anën, Noçen e mrekullueshme, dhe përjeton dashurinë e tij të madhe të jetës.
1963. Mbaron shkëlqyeshëm gjimnazin dhe i del e drejta e studimit për në Fakultetin Histori-Filologji, dega gjuhë-letërsi shqipe. Njihet me Xhevahir Spahiun te lista e lajmërimeve e shpallur te ish arka e kursimeve. Fillon që aty një miqësi e madhe vëllazërore që do të zgjasë gjithë jetën. E mban ekonomikisht vëllai, Gafuri, për të cilin është krenar dhe uron që të gjithë të kenë një vëlla të tillë.
1963. Në auditor gjeti ata që do të bëheshin ndër emrat e njohur të letrave shqipe. Janë mbi tridhjetë shkrimtarë, studiues dhe gazetarë, (disa ndër më të shquarit e letrave shqipe), që nga poetët e shkrimtarët: Koçi Petriti, Xhevahir Spahiu, Ndoc Papleka, Faik Ballanca, Koço Kosta, Nasi Lera, Gaqo Bushaka, Halil Laze, Pandeli Koçi, kosovarët Adem Istrefi, Sulejman Krasniqi, Ymer Lugalliu, minoritari grek Foto Qiriazati; gjer te gazetarë e studiues si Spiro Dede, Seit Mansaku, Ilia Lëngu, Shaban Murati, Niko Dako, Fisnik Sina, Thoma Qëndro, Agim Korbi, përkthyesi nga gjermanishtja Aristidh Ristani, apo Kozeta Mamaqi, Tatjana Buda (Haxhimihali), Sami Çabej, Vera Lohja (Ibrahimi), Hilmi Picoka, etj…. Pedagogët e kohës ishin ndër më të shquarit. Mori leksione nga Eqerem Çabej, Selman Riza, Mahir Domi, Shaban Demiri, Jakov Xoxa, Myzafer Xhaxhiu, Mark Gurakuqi, Alfred Uçi, Fatos Arapi, Nexhip Gami, Androkli Kostallari, Koço Bihiku, Zihni Sako, Jani Thomai, Anastas Dodi, Ziaudin Kodra, Stefan Prifti, Henrik Lacaj, Nonda Bulka, Petro Lalaj, etj.
1963. Në Tetor boton për herë të parë poezi në revistën “Nëntori” së bashku me Dalan Luzajn, djalin e profesorit të arratisur, Isuf Luzaj dhe Xhevahir Spahiun. Boton edhe te “Zëri i Rinisë”.
1964. Pas botimeve të atij viti bëhet emër i njohur dhe pranohet në Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë. E thërret vetë kryetari i atëhershëm, eruditi i respektuar Dhimitër Shuteriqi.
1965. Ndërmerr një udhëtim në këmbë, duke u nisur nga malësia e Tiranës, ajo e Krujës, e Matit e deri në malin Munellës të Pukës, prej nga shikon pothuaj gjithë Shqipërinë.
1966. Fiton çmimin e parë në një konkurs mbarëuniversitar me temë për Mjedën.
1967. Mbaron studimet me sukses, boton edhe librin e parë me poezi, kritika e rendit në poetët më të mirë të vendit. Për emërimin e tij shprehet Fatos Arapi në librin me kujtime, se si u interesuan sëbashku me studiuesin Dalan Shapllo, që të emërohej në gazetën e Lidhjes së Shkrimtarëve, “Drita”, gjë që u pengua nga biografia, babai i tij kishte dalë nga burgu një vit para se ai të nisej student. Kurse xhaxhai kishte qenë i dënuar me vdekje. Në këtë pengim mori pjesë edhe shkrimtari Shevqet Musarai. U emërua në fshatin Rexhepaj të Vlorës. Shefi i Seksionit të Arsimit nuk ia jep shkresën e emërimit në dorë, as e uron, por ia hedh përdhe. Drejtuesit e fshatit e stigmatizojnë përditë: “Ç’ke bërë more ditëzi, që të kanë internuar këtu mes baltrave, ndërsa vjershat t’i këndojnë gjithnjë në radio”… Udhëton përditë në këmbë duke përshkuar dy herë nga 35 kilometra, pasi në fshat nuk kishte strehim.
1968. Përfshihet në “Antologji për Skënderbeun”.
1969. Fillon punë në Shtëpinë e Kulturës, Vlorë, gjithnjë me emërim në fshat.
1970. Përfshihet në Antologjinë “Vargje të zgjedhura”, me poetët më të mirë të kohës. Antologjia botohet në disa gjuhë.
1970. Përfshihet në “Antologji e letërsisë për shkollat e mesme”, tekst mësimor.
1971. Martohet me Noçen, duke kurorëzuar dashurinë e tij shumëvjeçare.
1971. Lindet fëmija e parë, Dasantila, që ua zbukuron jetën. Fiton Çmimin e Dytë në Konkursin Kombëtar me librin “Tregime për fëmijë”.
1973. Shoku i kursit universitar, mik i tij dhe redaktor në SH B Naim Frashëri, Pandeli Koçi, e paralajmëron për stuhinë e egër që do të shfryjë mbi letërsinë dhe artet. Tërheq tre libra të gatshëm për botim: romanin “Shpërthimi”, vëllimin poetik “Vazhdimësi” dhe tregimet për fëmijë. Të tre librat i asgjëson.
1974. Në mbledhje të posaçme, organizuar nga partia në rreth dhe disa kolegë shkrimtarë mediokër, kritikohet ashpër duke e cilësuar poet hermetik, shkrimtar borgjezo-revizionist. Dritëro Agolli, atëherë kryetar, ndërhyn duke e mbrojtur. Shpëton me vërejtje të ashpër paralajmëruese.
1975. Lind djali, Andi, me të cilin në të ardhmen do të bëhet shok dhe koleg në letërsi.
1976. Kritikohet përsëri ashpër për dramën “Vite të vështira”, duke u lakuar deri për arrestim.
1977. Hyn në mënyrë të paligjshme në një kabinë plazhi, pasi me familjen e tij prej katër vetësh jeton në një kthinë të vogël pa ujë e pa banjë. Policia vjen shpesh herë ta nxjerrë jashtë. E ndihmon Sekretari i Partisë, Viron Kona, njeri i shkëlqyer, i cili i qëndron afër si një vëlla i vogël.
1978. Shkruan dhe vë në skenën e Vlorës dramën “Shqipet e Stërrallëzës”. E shikon shfaqjen ish drejtori i Televizionit, Marash Hajati, i cili e quan të gabuar dhe shumë të rrezikshme. Dramën e kërkon anëtari i Byrosë Politike të PPSH, Manush Myftiu. Pas tre muajsh në ankthin e persekutimit, vjen një përgjigje e papërcaktuar: “Drama të hiqet nga repertori”. Përsëri merr paralajmërim të rëndë.
1983. Sëbashku me muzikantin Haxhi Dalipi dhe regjisorin Besnik Aliaj u bien kryq e tërthor fshatrave të Vlorës dhe krijojnë grupin përfaqësues për Festivalin Folklorik të Gjirokastrës, duke sjellë në dritë kryeveprat folklorike të njohura sot nga të gjithë. Këtë gjë bënë edhe në vitin 1988. Boton vëllimin poetik “Tokë e pagjumë” i cili vlerësohet me çmimin kombëtar “Libri më i mirë poetik i Vitit” Dekorohet me Urdhërin Naim Frashëri”.
1984. Në diskutimin e bërë në Vlorë për librin e vlerësuar, në vend të fjalëve të mira, kritikohet nga kolegët dhe kuadro të partisë: përse ky libër doli gjashtëmbëdhjetë vjet pas të parit?
1990. Jeton nga afër demonstratat e studentëve. Është dhjetë ditë pranë Dasantilës studente dhe nipave, Benit e Enielit. Përjeton nga afër përpjekjet dhe sakrificat e studentëve për kalimin e Shqipërisë në shtet kapitalist demokratik.
1991. I vëllai, Gafuri, zgjidhet deputet dhe i siguron një vizë për në Greqi. Udhëton për pak ditë sëbashku me Andin. Pikëllohet shumë kur shikon se sa të varfër e ka lënë komunizmi vendin e tij.
1992. Sëbashku me poetin çam Xhemil Lato del në treg në rrugë, sepse me pagën e vogël nuk mund të përballojë mbajtjen e vajzës studente dhe të djalit në liceun artistik të pikturës. Këtë punë e kryen deri më 1994, kur fëmijët mbarojnë shkollën.
1994. Në korrik të këtij vit, sëbashku me dy fëmijët kalon ilegalisht kufirin e Greqisë. Ana ka shkuar gjashtë muaj më parë dhe ka zënë punë në Kallamatë. Më pas shkojnë në Piré e më vonë vendosen në P. Faliro, ku banojnë edhe sot.
1996. Noçja operohet papritur duke hequr njërin gjoks. Fillon një periudhë e gjatë ankthi, kur merr vesh se gruaja e mrekullueshme një ditë do të largohet prej tij dhe fëmijëve.
1997. Në këtë vit të trazirave të mëdha i dëmtohet shtëpia në Vlorë, i asgjësohet biblioteka shumë e pasur, si edhe pothuaj të gjitha dorëshkrimet e deriatëhershme, si dhe arkivi dokumentar për botimet që kishte bërë dhe vlerësimet për letërsinë e tij.
1999. Bëhet nismëtar i “Klubit Drita”. Me kërkesë të Nase Janit, i panjohur atëherë, takohen. Gjatë takimit i propozon Nases të krijojnë shoqatën e shkrimtarëve “Klubi Drita”, gjë që realizohet dhe Nasja edhe sot vazhdon të jetë kryetar. Ky takim është i filmuar nga Andi, i cili atë ditë e kishte kamerën rastësisht me vete, pasi do të xhironte në kopshtin botanik të Athinës. Me ndihmën e çmuar të TOENA-s botojnë dy antologji, prozë dhe poezi më 2001.
2004. Fillon të mbajë një faqe letrare te “Gazeta e Athinës”, ku boton letërsi nga Shqipëri, Kosova, diaspora, si dhe nga e gjithë bota.
2004. Njihet me Akademikun erudit Kopi Kyçyku dhe të birin, shkrimtarin e shkëlqyer Dr. Ardian-Christian Kyçyku. Boton rregullisht në revistën e tyre europiane HAEMUS. Boton rregullisht edhe në shtypin e Shqipërisë, si dhe në Kosovë e diasporë.
2005. Pas nëntë vjet përpjekjesh e mjekimesh, më në fund Noçja dorëzohet më 29 Maj. Ikën përgjithnjë ajo që edhe disa muaj para se të mbyllte sytë e lodhur, nuk e la punën, shakatë dhe optimizmin për jetën. As ai, as edhe vajza nuk kishin leje për të udhëtuar. E çojnë në Vlorë sëbashku me Andin, ku i bënë nderet e fundit. E ndihmon për t’u kthyer në Greqi Bashkim Zeneli, ambasador dhe Andi Mahilaj, konsull. U është mirënjohës për tërë jetën.

2008. Bën gati librin me përzgjedhje poetike të 45 viteve krijimtari, romanin “Kukullat e pyllit”, si dhe një përzgjedhje me poezi nga poeti grek Sakturi, përkthyer nga Andi dhe ai. Ndërkohë, që pas vitit 2000 ka botuar disa libra e antologji letrare.

2010. Kthehet përfundimisht në Vlorë, ku jeton së bashku me djalin, Andin.

2013. Me vendim të Këshillit të Qarkut Vlorë Nr.26/1, Dt. 22. 11. 2012. Me rastin e 100 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë i jepet titulli: “NDERI I QARKUT VLORË”, Z. HIQMET MEÇAJ. Me këtë motivacion: “Për kontribut të shquar në zhvillimin e poezisë moderne shqipe dhe të artit shqiptar”.

2019. I jepet DIPLOMË NDERI nga Akademia Europiane e Arteve dhe Shoqata Kulturore Shqiptare “Haemus”, me motivacionin: “Zotit Hiqmet Meçaj për vlerat e padiskutueshme të veprimtarisë së tij artistike si dhe për moralin e jashtëzakonshëm rrezatues”.

KRIJIMTARIA:

Poezi:

NISJA- NAIM FRASHERI 1967
DITË PRANVERE- (Poezi për fëmijë) – NAIM FRASHERI 1969
TOKË E PAGJUMË- NAIM FRASHERI 1983
TE JU TROKAS- NAIM FRASHERI 1988
VETVRASJA E QIRINJVE- ALBIN 2000
KUJTESË E SHPIKUR- poezi 2003 (Botim personal në pak kopje)
KUJTESË E SHPIKUR- poezi të zgjedhura- TOENA 2009

Është i përfshirë në antologjitë poetike:

ANTOLOGJI PËR SKËNDERBEUN- NAIM FRASHERI 1968
VARGJE TË ZGJEDHURA ( në disa gjuhë të huaja)- NAIM FRASHERI 1970
ANTOLOGJI E SHKOLLAVE TË MESME- 1970
PORTAT E HARRESËS- antologji e poetëve nga Shqipëria që ndodhen në Greqi)- TOENA 2001
QIEJT E SHPIRTIT (antologji e poetëve nga Shqipëria që ndodhen në Greqi)- MEDA&DEA 2006
ANTOLOGJI E POETËVE TË VLORËS (shqip dhe italisht)- TRIPTIK 2004
SHTËPIA E DIELLIT DHE E DETIT…(antologji poetike për Vlorën)- TRIPTIK 2007
SINUCIDEREA LUMÂNÃRILOR (VETVRASJA E QIRINJVE), antologji autori, zgjodhi, përktheu dhe botoi në rumanisht Kopi Kyçyku- LIBRARIUM HAEMUS 2008

Prozë:

KUKULLAT E PYLLIT- roman (botim personal)- SNAJ 2002 Botim I
KUKULLAT E PYLLIT- roman- TRIPTIK 2003 Botim II
KUKULLAT E PYLLIT- roman-TOENA 2009 Botim III
PËR ASKUND- tregime (botim personal)- 2003
ÇIKPAKU- roman për fëmijë (botim personal)- 2003 Botim I
ÇIKPAKU- roman për fëmijë- EXTRA 2007- Botimi II
ÇIKPAKU- roman për fëmijë- MESONJETORJA 2009- Botimi III
“ZINXHIRI I ANKTHEVE” libër intervistë, bashkautor me Akademikun KOPI KYÇYKU si intervistues- 2006, 2008

Është i përfshirë në antologjitë e prozës:

FRUMUCETEA CARE UCIDE (BUKURIA QE VRET)-Bukuresht, 2006, me bashkautorë: Faik Konica, Ernest Koliqi, Mitrush Kuteli, Lasgush Poradeci, Migjeni, Martin Camaj, Anton Pashku, përkthyer dhe botuar në rumanisht nga Kopi Kyçyku.
SHTËPIA MBI RROTA, 2001 (antologji në prozë e shkrimtarëve nga Shqipëria që ndodhen në Greqi) MASKA E DITËS”, (antologji në prozë e shkrimtarëve nga Shqipëria që ndodhen në Greqi), 2006
TREGIME TË ZGJEDHURA TË AUTORËVE VLONJATË- 2006

Është bashkëformulues i antologjive:

SHTËPIA MBI RROTA dhe PORTAT E HARRËS.

Si dhe redaktor i antologjive:

QIEJT E SHPIRTIT dhe MASKA E DITËS.

Ka botuar dhe boton rregullisht në shtypin shqip në Shqipëri, Kosovë dhe diasporë. Boton rregullisht në revistën “HAEMUS” të Kopi e Ardian-Christian Kyçykut në Rumani. Prej 2004 mban bashkë me të birin, Andin, një faqe te “Gazeta e Athinës”, ku boton letërsi nga Shqipëria, Kosova, diaspora dhe Bota.
I përket rrymës letrare mikrobotizëm.

KAPEDAN JANI DHE SHËN PJETRI

Nameti vërtetë nuk është i zënë me punë, mirëpo nganjëherë bën ndonjë gjë të vogël, si t’i dalë rasti. Një nga rastet është zoti Jani, i ardhur nga Amerika. Kur shkoi përherë të parë atje, nuk desh të pranonte të rrinte, por Zonja Sivri, kushërira e zotit Jani që e mban plakun në shtëpi, i tha se s’ka për të bërë ndonjë punë të madhe, veç ta shoqërojë zotërinë, që ka dy aparatë në veshë për të dëgjuar, dy lente në sy për të parë dhe një qeskë të verdhë shurre që i varet herë në këmbën e djathtë e herë në të majtën. Çudia më e madhe janë lentet, që ia nxjerrin kokërdhokët e syve krejtësisht përjashta. Pikërisht për këtë s’desh të pranonte, mirëpo nuk është gjë e vogël për të të marrë plot pesëmbëdhjetë euro në dy-tre orë.
Zonja Sivri i lë vetëm pasi i tregon lëngëzuesin elektrik, ku duhet të shtrydhë një kanistër të madhe me portokalle, mollë, dardhë e karota. I tregon supën që duhet të ngrohë pikërisht aty nga ora dymbëdhjetë e mesditës, llojin e kafesë për Janin, kurse për vete, po të dojë, mund të përdorë një uzo dymbëdhjetëshe ose xhin, cilën të pëlqejë. Kështu do të kalojë të paktën një orë, kurse kohën tjetër i duhet të torturohet duke biseduar me kapedan Janin, i cili bërtet sa tundet gjithë hyrja, qëllon veshët me duar, se i bëjnë zhurmë, pastaj i lutet zotit Petro, pikërisht kështu duhet ta ketë emrin Nameti për zotërinjtë Sivri, t’i përgatisë kafenë e hollë e t’i dredhë një cigare. Me që ra fjala për emrin, kur zoti Jani mori vesh se kishte ardhur Petrua, mendoi sikur i thanë “ka ardhur shën Pjetri, ai që të merr shpirtin, sapo ndahet nga trupi e ta çon ku i do qejfi”. Prandaj, kur para tij u paraqit ai burri i imtë, me një palë mustaqe në ngjyrë të ngatërruar, ca të zeza, ca të bardha e ca të verdha nga tymi duhanit, i buzëqeshi si i zënë në faj, tamam si ata fëmijët e babëzitur, që bëjnë marrëzira e presin nga çasti në çast të ndëshkohen. Duhet marrë me të mirë shënjti, se po t’i mbushet mendja atij, ta zhduk shpirtin fare, sikur të mos ketë qënë kurrë. Kështu që, mendoi Nameti, kur njeriu zgjedh një emër, duke u bërë kumbar i vetes, qenka mirë të mendohet shumë e të mos ia futë kuturu. Pastaj rezultati duket vetiu, tjetri të rri sus e të buzëqesh si budalla, sidomos kur je bërë kumbar për dikë, i cili je ti, duke i vënë emrin Petro.
Shkon kur e thërrasin, rreth orës nëntë. Aty nga ora njëmbëdhjetë e gjysëm bie zilja e derës dhe hyn një burrë rreth të gjashtëdhjetepestave, hijerëndë e fodull. Ka ndodhur të vijë tri herë dhe të tria herët nuk e thërret Petro, por “ksene”, që do të thotë “i huaj”. “Eja, ore i huaj”, “na sill pak tavllën, ore i huaj”, “mbylle dritaren, ore i huaj”. Nameti atëherë bashkë me dritaren mbyllet edhe vetë, t’i ngjajë sa më shumë asaj fjalës “i huaj”. I kryen të gjitha këto veprime, që nuk janë aspak madhështore, me një rregullsi sa edhe vetë habitet se ku e gjen aq shpejt, duke thënë gjithnjë nëpër dhëmbë një “malista”, që ka kuptimin “siurdhëron”, aq të shpërbërë, sa që më mirë të mos ta thotë.
Kur zoti Jani i tha atij tjetrit për herë të parë, “më dëgjoni, zoti ministër?”, në të vërtetë, siç do ta marrë vesh më vonë, ka qenë dikur ministër, Nameti mendoi mos plaku bëri ndonjë gabim, ose ai e kuptoi gabim, por kur plaku e përdori përsëri fjalën “ministër”, atëherë Nameti e vështroi me vëmendje burrin gjashtëdhjetepesëvjeçar, i cili iu duk i denjë, të paktën nga ana e jashtme, për postin e lartë që po i jepte zoti Jani, sikur për vete të qe kryeministër. Hajde kryeministër që ishte kapedan Jani, me katër veshë, të katër të prishur dhe me katër palë sy, që nuk shikonin as afër e as larg. Dhe ku e kishte ngulur kabinetin qeveritar: m’u në verandën e katit të katërt të shtëpisë së zonjës Sivri.
Zoti ministër largohet shpejt, pasi ia përsërit disa herë atë titullin “i huaj” dhe e lë Nametin të zbrazë më nge qeskën e verdhë të shurrës, pasi vesh një palë dorashka të holla. Nuk ka provuar trishtim më të madh në jetën e tij, se sa kur ulet në gjunjë, hap rubinetin e qeskës, që përmban brenda atë lëngun me një erë të lemerishme, shkon me vrap ta derdhë në lavaman, ku ndien një përzjerje të përgjithshme të organeve të brendshme. Ato ngrihen lart, rrotullohen, nakatosin brenda të gjitha lëngjet që ndodhen atje, pastaj fillon zbrazja, nga goja dhe nga vrimat e hundës, në kohën që zoti Jani bërtet të shkojë turravrap, se shurra po i derdhet në pllakat e mermerta të verandës, prandaj duhet vendosur qeska sa më shpejt. Nameti ka harruar, bile e ka fshirë krejtësisht nga mendja ç’ka qenë dikur në vendin e tij, sepse që andej ka ikur prej pothuaj dhjetë vjetësh. I duket se gjithnjë ka shtrydhur portokalle, mollë e karota, ka thënë “malista” dhe pasi i ka pastruar mirë nga hunda e nga goja gjithë të përbrëndshmet e tij, ka vendosur të bëjë kafet për vete dhe për kapedanin. Ulet për shtatë palë qejfe në kolltukun e verandës plot diell e karafila, pi cigaren që e ka dredhur nga kutia, dëgjon plakun që rrëfen për Sofinë e bukur dhe mendja i shkon te miku i tij, Stefani, që shoqëron një plakë të çmendur. S’ka kënaqësi më të madhe në këto çaste, se sa të mendojë ç’heq tani Stefani. Plaka e tij nuk flet, po ulërin, ka një zë të çjerrë dhe fjalori i saj është kaq i ngatërruar, sa të gjitha fjalitë i dalin pa kuptim. Mund të nxjerrësh gjë nga ulërimat?
Kurse kapedan Jani është ndryshe. Ka huq vetëm qeskën e verdhë që i varet poshtë këmbës, fërkimet në të gjithë trupin, shëtitjet nëpër dhomat e shumta dhe verandat e mëdha, ku trupi i plakut i rëndon aq shumë, sa që i dhëmbin kockat. Megjithatë, kapedan Jani e ka fjalorin jo prej ulërime, ai çdo herë tregon për Sofinë e bukur, të cilën ka shtatëdhjetepesë vjet rrumbullak që e dashuron çmendurisht. Ja tani, pikërisht po i thotë një plan të guximshëm që ka në kokë. Sofinë e kanë rrëmbyer doktorët atje në Selanik dhe këtë Nameti e di shumë mirë. Po, po, pikërisht ashtu është, e kanë rrëmbyer, kjo s’ka pikë dyshimi. Kanë bërë gati thikat për ta shqyer atje në sallën e ndriçuar mirë. Mirëpo Sofia kundërshton, fjalën e fundit duhet ta thotë Kapedan Jani, i cili fatkeqësisht ndodhet larg, midis Kalamaqit dhe Paleo Faliros në Athinë. Dhe Kapedani e ka gati planin e rrezikshëm. Do të ngrihet natën, do t’i vidhet zonjës Sivri, do të hyjë fshehurazi në spital për ta nxjerrë që andej Sofinë e bukur, mu sikur Selaniku të jetë katër hapa larg Athinës. Kapedani flet dhe i përplas fort veshët me pëllëmbë, se i bëjnë zhurmë, përlotet nga ato që thotë dhe ka vendosur t’i mbushë mendjen Nametit, që për të është Petro, domethënë një shenjtor i plotfuqishëm, se Sofia menjëherë do të shërohet, se ajo ka nevojë për dashuri e jo për thika, vetëm duhet që Petrua ta ndihmojë, ngaqë dy vetë janë më mirë se një, sidomos natën, kur kapedani nuk sheh mirë, megjithëse ka katër palë sy. Petrua si gjithnjë e siguron se nuk do ta lerë vetëm, se me të do të shkojë edhe në fund të botës, sidomos për të shpëtuar Sofinë e bukur, fjalë këto që e bëjnë plakun të ulë zërin duke e paralajmëruar “kujdes, mos na e zbulon planin zonja Sivri!”.
E si do e zbulojë planin zonja Sivri, kur s’ka kush ia thotë? Nameti jo se jo, sepse për zonjën Sivri ushqen një antipati kot së koti, nga që është tepër e shëmtuar, ngaqë është shtatëdhjetë e dy vjeçe, ngaqë është e ve dhe një ditë kapedan Jani i ka pëshpëritur se ka një dashnor rreth të pesëdhjetave, që po i gllabëron përditë paratë.
Meqë pijnë kafenë e tymosin cigaren e dredhur, po sidomos me që nuk kanë ç’bëjnë tjetër, tani që shurrën e rregulluan, planin e vunë në vijë dhe presin vetëm ta zbatojnë, Nameti i bën kapedanit atë pyetjen pa kuptin, për qeskat me ushqime që gjen të varura prapa derës. Plaku nuk e dëgjon, nxjerr nga veshi njerin nga aparatet, diçka i kurdis, e vendos përsëri dhe Nameti është i detyruar t’ia përsërisë atë pyetje të paktën dhjetë herë, deri sa të arrijë në timpanët pothuaj të shpuar të plakut, që pasi thotë “e mora vesh, hall i madh të ka zënë”, bie në mendime të thella, derisa më në fund dëgjohet një gërhimë e fortë, që e bind Nametin se pyetje të tilla s’duhen bërë më, nga që janë krejtësisht të parëndësishme e të vënë në gjumë.
Kur plaku hap sytë, ora ka afruar të jetë dymbëdhjetë, i kërkon të falur Nametit që ka menduar aq shumë, por pyetja është me të vërtetë shumë e vështirë. Nameti, që e ka harruar fare përse e ka pyetur, buzëqesh kuturu, mirëpo kapedani Jani, që është tepër i ndjeshëm ndaj halleve të botës, e paska patur mëndjen tërë kohës te ajo pyetje e vështirë dhe nuk paska fjetur, por paska menduar përgjigjen e saj, pikërisht ashtu me sytë mbyllur e duke gërhirë. “Hall i madh të paska pllakosur”, thotë përsëri ai dhe, pasi hesht një hop, shton “po prap tregon se për dikë je bërë i rëndësishëm”. Këto fjalët e fundit e bëjnë vërtetë Petron të ndjehet i rëndësishëm, por jo për shumë kohë, se kapedan Jani këput më pas profkën tjetër që Petros nuk i pëlqen fare, “ose të quajnë njeri pa vlerë”. Kapedani ia shkoqit mirë kuptimin e atyre fjalëve, sipas të cilave për atë dikushin, që i var qeskat prapa derës, ai, domethënë Nameti ose shën Pjetri, merre si të duash, qënka njëlloj si qentë apo macet përjashta, që po nuk u kujdes njeri t’i ushqejë, mund të ngordhin nga uria. Domosdo që Nameti apo shën Pjetri do të rënqethet me ato fjalë, jo se e barazojnë me ca kafshë të paafta, por sepse nuk e di fare dhe as që e merr dot me mend, cili është ai dikushi që merr guximin dhe kryen një veprim të tillë. Kapedan Jani, që ka lindur në vitin një mijë e nëntëqind e tetë, kurse sot jemi më dymijë e dy, pra plot nëntëdhjetë e katër vjet më parë dhe që e ka mendjen tepër të hollë, duke e parë se Petrua hidhërohet shumë nga ato që i ka thënë, shton në mënyrë filozofike me trashje zëri, “po mbase i harrojnë qeskat duke i varur te dera jote”, që për të është zgjidhja më e mirë.
E, kur çështjet janë tepër të ngatërruara, më mirë le t’i lëmë ashtu siç janë, mbase zgjidhen vetë ndonjë ditë, mendon Nameti, sepse atë çast dëgjohet rrotullimi i çelësit në bravë, hyn zonja Sivri, pyet “si e kam zogun”, domethënë kapedanin, vetë mjaullin si një kotele dhe i tregon plakut se i ka blerë një palë tespihe qelibari të shtrenjta, plot pesëdhjetë euro, që duket sheshit se i ka marrë te zezakët e tezgave, as për tre euro. Këto janë hollësira që nuk i interesojnë fare Nametit, për të kanë vlerë vetëm pesëmbëdhjetë eurot që zonja Sivri ia jep fshehurazi kapedan Janit, që ai të besojë se Petrua vjen aty nga që e do shumë e jo me pagesë, se kur hyn paraja në mes, miqësitë nuk janë aq të pastra e të sinqerta. Nameti i fut paratë në xhep me kujdesin e atij që nuk duan ta shohin, shkëmben disa “efharisto”, që do të thotë “faleminderit”, përshëndetet me kapedanin, i cili diçka i pëshpërit, që Nameti e di ç’përmban brënda ajo pëshpërimë, i buzëqesh plot kuptim plakut, si për t’i thënë, “mos ma kujto më, Sofinë e bukur do ta shpëtojmë” dhe largohet, pasi merr me vete qeskat dinga me hedhurina, që i var në duar Zonja Sivri me një buzëqeshje ëngjëllore, për t’i zbrazur te kazani i madh me rrota, m’u te cepi i rrugës Seferis dhe gëzon kur ndjen në xhep fëshfërimën e pesëmbëdhjetë eurove.
Kurse sot po ndodh diçka ndryshe. Që në pikë të mëngjesit bie papushim zilja e telefonit, dëgjohet matan zëri i zonjës Sivri, që nuk është fare i ëmbël e i butë si herët e tjera, përndryshe, ka brenda ca fjali të shkurtëra në urdhërore të rreptë. “Nuk do të vish më”, e urdhëron zëri i ashpër i zonjës Sivri. Kur ai i kërkon psenë, mos ndoshta ka ndonjë keqkuptim, mos i ka humbur diçka e shtrenjtë në shtëpi dhe dyshon tek ai, në fund të fundit cila është arsyeja, zëri i gruas hesht për pak, pastaj i shpjegon se fqinjin e tyre, pikërisht ministrin, e kanë gjetur në një vdekje të dyshimtë në hyrjene tij. Banorët janë të gjithë të revoltuar. Kur Petrua i thotë, “ç’hyj unë këtu, megjithëse më vjen keq për ministrin?”, ajo i përgjigjet “hyn edhe ti, se je i huaj”, po po, pikërisht kështu, thotë atë fjalën “ksene”, të ministrit tashmë të vdekur, që do të thotë: vrasësi mund të jesh edhe ti.
Sa keq kur dita fillon me një fatkeqësi të tillë. Ai e merr me inat burrin e vdekur, që ka qenë para rreth njëzet vjetësh ministër, i duket sikur në çastin që do të vdiste e ka urdhëruar shpirtin e tij të zgjasë dorën, ta fusë në xhepin e Petros e t’i rrëmbejë që andej pesëmbëdhjetë eurot e sotme, që për të janë një pasuri e tërë. Kjo e detyron të ngrihet, të përgatisë frapenë e hidhur dhe të tymosë të paktën dhjetë cigare njerën pas tjetrës, para se të vendosë të dalë përjashta e të ulet në stolin e kopshtit të madh që ndodhet pas shumëbanesës së tij. Atje me pikëllim do të mendojë për Kapedan Janin që edhe sot po e pret, me shpresën se një herë do ta zbatojnë planin fshehurazi nga zonja Sivri, do të shkojnë natën në Selanik, do ta rrëmbejnë nga thonjtë e doktorëve Sofinë e bukur, para se ata ta bëjnë me thika copa-copa. Por atje do të mendojë edhe gjëra të tjera që do ta zhysin në trishtim të thellë, se e ndjen veten fare të parëndësishëm, se edhe mbrëmë kishte gjetur të varur prapa derës një qeskë të madhe plot me ushqime, duke u fyer përsëri në mënyrën më ngjethëse që pat ngjarë ndonjëherë në këtë botë kaq shumë të ngatërruar.

30.8.2002

RRUGA PËR LUVËR

Ai hyri pa trokitur kur Nameti digjej nga ethe të forta gripi, dridhej dhe sytë i qenë ndezur nga shkëndija, ca të flakëruara e ca të shuara, si pluhur hiri. Ai foli pa u ulur, pa i dhënë dorën, përpëliste qerpikët, as u mundua të kërkonte të falur që tjetri qe në një gjëndje që s’mund ta dëgjonte. Seç tha diçka për njëfarë Rolandi, që Nameti nuk e dinte kush qe, mendja nuk i punonte mirë, e ftoi të dilnin jashtë, atë punë mund ta bënte vetëm ai, sepse në ca letra të Rolandit kishin gjetur emrin dhe mbiemrin e tij, gjë që tregonte se Rolandi e çmonte shumë pikërisht atë dhe asnjë tjetër.
Nameti i tha:
-Të lutem më lerë të qetë në ethet e mia,- por tjetri nuk e dëgjoi, sepse po ta kishte dëgjuar, nuk do të thoshte, vishu, jemi disa vetë që të presim, e më pas do të shtonte:
-Edhe Rolandi po të pret.
Dukej edhe tjetri qe në ethe të forta, edhe ai digjej, megjithëse duhej të qenë ethe të ndryshme nga ato të Nametit.
Më kot do t’i thoshte të mbushte një gotë konjak të fshehur mes librave të bibliotekës dhe po të donte kafe, të mundohej ta bënte vetë. Kur po i thoshte këto, qe dëgjuar dera të përplasej me forcë, kishte mbetur përsëri vetëm me zjarrminë e tij që duhej të ishte rreth dyzetës, qe detyruar të mbulohej e të dridhej, megjithëse përjashta dielli të përvëlonte.
Pastaj iu ngatërruan pamjet dhe kohët u futën te njera tjetra të përthyera e të ngecura keq, si të ngjeshura në një një shishe të madhe uji, që dikush e tund pa mëshirë. Kishte hyrë edhe një tjetër dikur ashtu, pa trokitur në derën që e kishte gjetur të pambyllur, ndoshta i dukej atij, dy fytyrat i plekseshin me njera tjetrën, merrnin e jepnin sy, flokë, hundë, krijonin ngjashmërira të çuditshme që herë qartësoheshin e herë fshiheshin. Duhej të kishte ndodhur pikërisht kështu, ndoshta jo pikërisht kështu, po diçka më ndryshe, ai mund të quhej Roland dhe ka të ngjarë të kishte lidhje me këtë që sapo u largua, pa përshëndetur, pa kërkuar të falur, pasi kishte përsëritur disa herë, vishu, jemi disa vetë që të presim, edhe Rolandi po të pret.
Ai tjetri, që çuditërisht tani i dukej se ngjante shumë me atë që sapo doli duke përplasur derën, i kishte kërkuar vetëm një pesë, vetëm për të kaluar klasën, kishte nxjerrë një thikë të madhe me dhëmbë si sharrë dhe e kishte ngulur mbi komodinë, duke krijuar një të çarë të madhe. E çara është ende mbi komodinë dhe, po ta vështrosh mirë, mund ta dëgjosh sa herë të duash edhe zhurmën edhe frikën që bën thika kur ngulet mbi dërrasë. Mund të dëgjosh gjithashtu edhe fjalët që thotë ai, i cili patjetër quhet Roland, ose një pesë, ose kjo mund të ngulet në barkun tënd. Nameti i dëgjon të gjitha këto çdo ditë, megjithëse mund të kenë kaluar njëmijë e pesëqind ditë dhe nuk çuditet fare që edhe atëherë ishte me ethe të forta si sot dhe me temperaturë të lartë, kur hyri ai, se e kishte gjetur derën e jashtme të pambyllur.
Ditë më pas, kur do t’i kishin ikur ethet, ai do ta shikonte përherë më me kujdes të çarën e asaj thike me dhëmbë e do t’i kthjelloheshin shumë gjëra, që sipas mendimit të të tij nuk ishin edhe aq të ngatërruara dhe kishin lidhje me një djalë të gjatë, që nuk qe e vështirë t’i kujtohej se e quanin Roland, se ulej gjithnjë në bankën e fundit, e zinte gjumi, por nuk mungonte asnjëherë. Kishte një fytyrë të rrumbullaktë dhe Lefteria e ngacmonte, eja tani Landi na i qaj ca vargje nga Mjeda. Fytyra e rrumbullaktë ngrihej me përtim, thoshte nja dy fjalë që arrinin deri në veshët e tij: pusho moj putanë, klasa gjëmonte nga gazi, kurse profesor Nametit s’i mbetej veç t’i ndëshkonte për atë fjalën e pacipë e t’i nxirrte të dy nga klasa. Nuk është vështirë të kuptohet se kemi të bëjmë me shkollë nate, kur Lefteria është nënë me dy fëmijë, prashit tërë ditën bythat e ullinjve, kurse Rolandi bën çdo muaj të njëjtat bullona në një torno të vjetër kineze në ofiçinën e peshkimit. Nameti nuk e ngre Rolandin asnjëherë, veç i ka vënë kusht që po deshi të kalojë, duhet vetëm të thotë përmendësh katër vjersha: nga Naimi, Çajupi, Noli, Migjeni, Mjedën e ka shpikur Lefteria, meqë e di që Rolandi do të nxehet dhe pas kësaj profesori do t’i nxjerrë jashtë, sa për të ndezur një duhan se i çahet hunda.
Mirëpo Rolandi, që ka vendosur ta kalojë klasën me çdo kusht, ka tjetër mëndje. Ai i thotë Nametit një natë, kur e përcjell pas mësimit, se mund ta çojë deri në shtëpi duke e mbajtur në krahë si të ishte vazo kristali, mund t’i sjellë Mimozën kur të dojë ai, se Mimoza, veç që është e bukur, por është një kuçkë e vogël që t’i bën të gjitha marifetet, pastaj nxjerr ca premtime të tjera, njërin më interesant se tjetrin, kur sheh që Nameti nuk pranon, vetëm e vetëm të shpëtojë nga vjershat, që i hapin barkun kur i dëgjon, jo më t’i mësojë përmendësh.
-Nuk do ndahemi mirë bashkë,- thotë Rolandi para se të largohet.– Më vjen keq të vritemi për ca budallallëqe,- dhe me budallallëqe nënkupton Naimin, Çajupin, Nolin, Migjenin, gjë që e mërzit së tepërmi Nametin, domosdo këto fjalë do ta bëjnë me nerva, do t’i thotë diçka për kombin, për kulturën, për kujtesën, ndërkohë që Rolandi do të jetë larguar dhe ai do ta ndjejë se po flet pa njeri pranë, gjë që do ta nervozojë edhe më keq.
Do të vinte patjetër dita e nguljes së thikës, kur Rolandi të mësonte se ishte planifikuar për të mbetur. Viktima e parë do të ishte sipërfaqja e verdhë e komodinës, pasi ai të hynte pa trokitur, se do ta gjente derën të pambyllur, kurse Nametin në ethe të forta. Do t’i thoshte ta bënte kafenë vetë, të merrte konjakun brenda librave të bibliotekës, ta shkulte thikën që andej ku e nguli dhe në fund të fundit të qetësohej, se nuk po i bëhej ndonjë padrejtësi e madhe, përkundrazi ai kishte fyer katër figura të shquara të kulturës kombëtare dhe nuk qe i denjë për të kaluar. Mos më qi kokën, kishte thënë Rolandi pasi kishte shkulur thikën, ia kishte tundur metalin tërë dhëmbë përpara hundës, kishte përmendur një krahasim të frikshëm për barkun dhe komodinën, pastaj pasi të gjente shishen e konjakut e të mbushte dy gota plot, të tijën do ta kthente njëherësh e do ta rimbushte.
-Tërë këto libra, ç’i bën,- thotë Rolandi me zë të trashur nga konjaku.
Merr nga biblioteka një vëllim të trashë që mezi ngrihet, e hap dhe Nameti vë re që është enciklopedi pikture.
I kujtohen të gjitha këto pikë për pikë, siç ndodhën, uljen e Rolandit në cepin e krevatit, heshtjen e tij, përqëndrimin e thellë, dy orë të tëra duke shfletuar, kërkesën për ta marrë librin në shtëpi, deri sa e thau të gjithë shishen. Megjithëse në ethet e zjarrmisë së lartë, Nameti vë re mirë si shkëlqen fytyra e Rolandit, balli i rudhet, ul kokën të shohë më mirë, nuk thotë asnjë fjalë, nuk kërkon asnjë shpjegim. Janë çaste vërtetë të paqarta, pa fjalë, vetëm në fund do të pyesë, të gjitha këto janë prej letre? Pasi t’i tregojë shkurtimisht se ato janë fotografitë e atyre pikturave, se pikturat e vërteta janë brenda koleksioneve të mëdha dhe se koleksionet e mëdha ndodhen brenda muzeve të artit, Rolandi do të pyesë ku ndodhen këto muze të artit. Nameti do të bëhet pishman njëmijë herë që do t’i përmendë njerin prej tyre, pikërisht Luvrin, domethënë Parisin që nënkupton Francën, do t’i thotë gjithashtu se edhe pikturat janë kujtesë kombëtare, pa i bërë krahasim me vjershat që Rolandi nuk i do, në kohën kur Rolandi do t’i bëjë kërkesën për ta marrë librin në shtëpi për disa ditë, duke harruar në të njëjtën kohë se pak më parë i ka tundur thikën para hundës dhe i ka thënë diçka të tmerrshme për çarje barku. Mirëpo pikërisht në këto çaste ka kuptuar më së miri se ka filluar vdekja e Rolandit.
Zjarrmia e lartë ka edhe ajo të thekurat e saj, ca ngjarje i lan e i bën xham, ca të tjera i turbullon, i pret copa copa, i ngjit si t’i dojë qejfi, duke shtuar nga vetja edhe ca të tjera të pangjara, që të bën t’i besosh, sikur kanë ndodhur vërtetë mu para hundës tënde. Ajo historia me Jasharin e gjatë, atë shufrën e hollë të fëmijërisë, i vjen tani e shkoqur bukur dhe e bën të qeshë aq sa i dhëmbin brinjët. Jashari e fton ta pijnë një kafe, por meqë s’ka kohë, i kërkon të dalë në Skelë, aty rreth orës dhjetë të paraditës. Nuk i thotë fare se është përgjegjës i ofiçinës së peshkimit, domethënë përgjegjës edhe i Rolandit, por këtë do ta marrë vesh kur të shkojë për kafe, kur Jashari ta fusë në ofiçinë, t’i paraqesë një për një të gjithë ata që punojnë aty nëpër torno e freza, të lyer në faqe e nëpër sy me graso. Më në fund do t’i dalë edhe Rolandi, pak i turpshëm, ose gjoja i turpshëm, ndryshe nga natyra e tij. Patjetër Rolandi ia ka treguar Jasharit nguljen e thikës në komodinë, i ka treguar dhe për vjershat, sepse katër prej tyre, duke mos përjashtuar as Jasharin fillojnë të recitojnë përmendësh Naimin, Çajupin, Nolin dhe Migjenin. Nameti edhe mallëngjehet edhe i vjen për të qeshur me këta burra të moshuar që bëjnë para tij si karagjozë, megjithatë merr vendimin e madh që Rolandi tani e meriton pesën, i përqafon të gjithë pasi ngjit pak nga ajo boja e zezë e tyre dhe del buzë detit me Jasharin për të kujtuar vitet e tyre të largëta kur ngjiteshin nëpër kodra, kur panë për herë të parë atë marinarin që e bëri tre herë me gjimnazisten e bukur, ndërsa edhe ata e tundën pak cipalin e tyre. Kujtuan edhe gjëra të tjera, po për pesën e Rolandit nuk folën fare.
Mirëpo që atë ditë Rolandi nuk erdhi më në shkollë, në bazë të mungesave u përjashtua, askush nuk e dinte ç’kishte pësuar e ku ndodhej. Nameti nuk e vuri re fare mungesën. Qe humbje vetëm e një ngjarjeje, po jo e gjithë ngjarjeve të jetës së tij. Ato venë e vinë bashkë me fytyrat, ca shuhen e ca shfaqen dhe sidomos për një mësues që e ushtron profesionin e tij prej gati një çerek shekulli, këto zhdukje fytyrash janë të vërteta të përditshme që nuk të mallëngjejnë.
Më pas ndodhën ca ngjarje që e turbulluan jetën e qytetit aq shumë, sa nuk ishte parë që prej rreth dyzetepesë vjetësh. Ca kalorës nate i mbushën të gjitha lagjet me shkresurina kundër atyre që qeverisnin prej kohësh që s’mbaheshin mend. Ishin vërtetë kalorës hipur mbi kuaj dhe erdhën nga kodrat e qytetit pa i parë kush. Të tjerë kishin nxirë muret me ca shkronja të mëdha analfabetike në dukje, po fjalët Poshtë dhe Rroftë dalloheshin mirë, sidomos të qarta ishin kush duhej të rronte e kush duhej të binte poshtë. Atë mëngjes qytetin e pushtoi terrori, u dukën uniforma jeshile me mburoja e armë të veçanta, me një emër rrënqethës që të kujtonte briskun. Nametit i kujtohen të gjitha këto me imtësi, gjithashtu i kujtohet edhe se si disa ditë më pas, kur po pinte një kafe te “Bishti i dhelprës”, erdhi e iu ul në tavolinë pikërisht ai i fshiri nga mëndja, Rolandi. Kishte njolla të zeza në fytyrën e shtrembëruar tmerrësisht, dy dhëmbë të thyer dhe duart të enjtura te kyçet. Çdo gjë u bë e qartë kur Rolandi tregoi me humor se si e kishin lidhur me këmbët e duart e hapura me fytyrë nga muri për një javë rresht, si e kishin shëmbur në gjithë trupin me ata bastunët kauçukë, si i kishin vënë te tëmthat disa herë revolen për ta ekzekutuar dhe të gjitha këto për ato shkresurinat e rrugëve dhe zhgaravinat nëpër mure.
Mirëpo Rolandi i rrëfeu këto gjëra duke qeshur, janë bij kurvash, tha dhe qëlloi tavolinën me grusht, pastaj i kishte treguar Nametit një tufë me kartmonedha në dollarë, kam mbledhur plot dymijë, arrijnë për të shkuar deri në Luvër?- pikërisht kështu shfreu.
Nametit iu kujtua turbull libri i trashë me piktura atë ditën e nguljes së thikës në komodinë, diçka pyeti, mori përgjigje të çoroditura, heshti, e pa në sy dhe ndjeu se Rolandi e kishte marrë prej kohe vendimin e madh për të vdekur, gjë që Nameti nuk mund ta pengonte, vetëm se u përpoq ta shtynte sa më tepër të qe e mundur. Tani Rolandi dinte shumë, shumë më tepër se ai, përmendëte Pikaso e Rembrand, Praksitelus e Mikelanxhelo, Van Gog e Gogen. Ai dinte ku qe kulla Eifel, rrugicat që të çonin në Luvër, Katedralen e famshme të Parisit. Me mendje jetonte ditë e natë vetëm atje, bënte gjithfarë kontrabandash për të mbledhur dollarë, që një ditë të ishte atje. Për çudi Nameti vuri re që Rolandi tashmë kishte filluar të fliste një frëngjishte të mjerë, gjuhë që pa dyshim e torturonte shumë, po që nuk e kishte mposhtur. Siç duket edhe këto qenë një shkak më tepër që të dyshohej e të shtrembërohej aq keq nga jeshilët e briskut se kishte ardhur natën nga kodrat si kalorës për të hedhur shkresurinat me Poshtë e me Rroftë.
Të gjitha këto e bindën se Rolandi po ropatej vërtetë pak si tepër për të vdekur sa më shpejt, por që nuk ia tha. I tha vetëm se aq dollarë nuk mjaftojnë, se ndoshta duhen edhe një herë aq, vetëm e vetëm për t’ia shtyrë edhe ca kohë vdekjen, që Rolandi po e kërkonte me aq ngulm.
Tani që i ka rënë pak zjarrmia se ka pirë dy aspirina njëherësh e vret mëndjen të gjejë si i lindi mendimi që Rolandi po kërkonte me ngulm të vdiste. Ai djalë dy metra i gjatë e i bukur, me fytyrë të rrumbullaktë e gjak të nxehtë, që nuk mund të lexonte dot as një faqe libri, qe gëlltitur i gjithë nga ngjyrat, loja e dritëhijeve, figurat e Rembrandit që dalin nga errësira, kishte hyrë i tëri në një botë tjetër, nga ku e kishte të vështirë të dilte. Ai rronte ditë e natë atje, nëpër fushat e pamata me luledielli të Van Gogut, te vajzat e egra të ishujve të Gogenit, nëpër urat dhe liqenet e Manesë, mes figurave kubiste të Pikasos, tundëte orët e vdekura të Dalisë. Rolandi jetonte te e ndaluara, ishte i mbështjellë i gjithi prej saj, realisht rronte vetëm atje, kurse këtu ishte një i vdekur. Kur i tha një ditë:
-Roland, do të të vrasin,- Rolandi qeshi dhe si u mendua pak u përgjigj se do të shkonte atje edhe po ta vrisnin. Prandaj Nametit nuk i mbetej tjetër veç t’ia shtynte pak atë çast, ndoshta do të ndodhte mrekullia, megjithëse të paktë qenë ata që shpresonin se pushteti i kohëve që nuk mbahej mend, mund të zbutej sadopak, sa për të hapur kufijtë e t’i jepej mundësia edhe Rolandit të udhëtonte të paktën dhjetë ditë sa të shikonte Luvrin.
Rolandi hyri në lojën e të dukurit dhe të zhdukurit, shfaqej vetëm sa për të treguar tufën e dollarëve që gjithnjë trashej, merrte përgjigjen se duhen edhe më, vazhdonte rrjedha e zakonshme e fytyrave të reja, çdo ditë diçka boshatisej e prap mbushej, kështu që mungesa e tij nuk binte edhe aq në sy. Edhe nekrologjinë për vdekjen e tij e pa një ditë pa vëmendje, iu duk si fytyrë e njohur por nuk u përqëndrua, se binte shi dhe ishte pa çadër. Edhe kur e ndali në rrugë Lefteria, që tashmë e kishte mbaruar shkollën e i tha, e more vesh për Rolandin e i tregoi si kishte ndodhur, Nameti iu përgjigj thjesht se e dinte prej kohësh që Rolandi kishte vdekur, që kur hapi për herë të parë librin e madh me piktura e filloi të mblidhte dollarë, gjë që e habiti me të vërtetë Lefterinë dhe seç tha e tronditur ca gjysmafjalë nëpër dhëmbë që nuk u dëgjuan, por pa dyshim duhej të kishin një kuptim të tillë: profesori paska rrjedhur.
Kurse na del që ai djalë qenka gjallë dhe e priste atje përjashta së bashku me atë që hyri pa trokitur e i ngjante aq shumë. Ndoshta bëhej fjalë për tjetër njeri, ose ndoshta ai që kishte vdekur nuk ishte Rolandi i vërtetë. Në kohë të turbullta, kur qyteti dhe deti ishin të rrethuar nga vdekja, çdo gjë mund të ndodhte. Mbase edhe zjarmia e lartë kishte faj, krijonte ngjashmërira të kota, shpikte ngjarje e fytyra të gënjeshtërta.
Kur e ndjeu veten pak më mirë, mendoi të dilte, ta zgjidhte këtë lëmsh, që kot së koti kishte lidhje edhe me të, se ai që quhej Roland, që edhe paska vdekur edhe qënka gjallë, paska lënë një shkresë, ose paska me vete një shkresë, ku përmendet emri i tij, por për çfarë, as që mund ta gjente dot, sado ta vriste mendjen.
Pas disa kohësh do t’i kujtonte të gjitha me imtësi, ndoshta do t’i harronte prap, por gjithësesi kur të zbriste poshtë, vërtetë do ta prisnin katër vetë, që nxituan ta futnin në një xhip të madh, por Rolandi mungonte. Dhe kur të hynin në një shtëpi të vjetër me obor, në dhomën e madhe të së cilës qante një grua, ai do të bindej se Rolandi i gjatë dymetrosh ishte brenda asaj kutie në madhësi dy pëllëmbë, mbuluar me mëndafsh të kuq, vendosur në një shtrat të vjetër, zbukuruar dosido. Do të dëgjonte si ndodhi që Rolandi u katandis për t’u futur në kuti, pikërisht atëherë, kur vendosi të ikte prej këtu për të shkuar atje. Te telat me gjëmba e kishin plagosur. Ata që e kishin plagosur e kishin ndjekur dhe në atë tokën tjetër, e kishin qëlluar nga afër disa herë duke e lënë atje, për ta varrosur banorët e asaj tokës tjetër. Nameti do të mësonte gjithashtu se ishin pikërisht ata banorë të tokës tjetër që kishin gjetur emrin dhe adresën e midis tyre edhe një shkresë ku përmendej emri i tij. Tashmë kufijtë s’qenë më të mbyllur, pushteti i kohëve që s’mbahej mënd kishte rënë dhe një ditë mbriti që andej letra ku thuhej në gjuhë të huaj ku ndodhej Rolandi. Kjo qe e gjitha.
Tani ata njerëz pritnin çdo të thoshte Nameti, ndoshta do të shkruante disa fjalë te pllaka e mermertë që po përgatitej, ndoshta do të shfrynte kundër vrasësve, mirëpo ai tashmë po mendonte tjetër gjë. Ai po mendonte se Rolandin e vrau ai libri i madh i bibliotekës së tij, se ai djalë i bukur dy metrosh që tani rrinte brenda një kutie dypëllëmbëshe, tani do të ishte gjallë në se nuk nuk do të kishte bërë shoqëri me Mikelanxhelon e Dalinë, me Van Gogun e Gogenin, se vrasësit e vërtetë të tij nuk ishin ushtarët, por pikërisht ata, domosdo edhe Nameti që nxitoi ta prezantonte me ata. Doemos të gjitha këto nuk mund t’ia thoshte asaj nëne që qante mbyturazi, as vëllezërve e babait, se ata patjetër do të thoshin: qenka i rrjedhur, mirëpo diçka duhej të thoshte, prandaj e kishin marrë me aq ngut, pikërisht ditën që digjej nga zjarmia e lartë.
Më në fund u dëgjua nga të gjithë të thotë diçka të pakuptimtë, që ai patjetër do t’ua sqaronte dhe ata më në fund do ta pranonin.
-Çojeni në Luvër.
Pikërisht kështu u tha dhe ata pikërisht kështu vendosën.

6/26/2003 12:25:05 AM
P.Faliro

VJEDHËSI I RRUGËVE

Atë ditë Nameti kishte vendosur të shkonte së pari te Jaja Poli. Melin për pëllumbat e egër mezi e gjeti aty ku e kishte fshehur, pas pasqyrës së vogël, që ta zmadhonte hundën e ta nxirrte si ajo kodra e shëmtuar plot gunga të kuqërremta, vendosur si me shejtanllëk përtej shumëbanesës së tyre të plasaritur nga pleqëria. E dinte që plaka do të gëzohej, do ta linte t’i merrte në dorë pëllumbat e, po të donte, mund ta lejonte t’ua puthte pak sqepin, por ama, vetëm aq.
Pastaj do t’i duhej t’i bënte një vizitë të shkurtër Kapedan Janit, të flisnin për anijen e tij të përbindshme, pa le më për gratë, që zoti i ka krijuar për të na e pjerdhur mëndjen, siç përsërit gjithnjë ai, duke na e shkundur atë veglën poshtë, gjë që nuk ia vlen fare.
Kurse për të tjerat, dihej. Do t’u gëzohej rrugëve, që askush nuk e vret mëndjen se përse kanë të gjitha emra zanash, shtojzavallesh e qëniesh të krijuara nga tru të hallakatur e që bashkia ka menduar t’i shkruajë kaq ngjitur, në tabelat e ngulura nëpër hunj prej alumini.
Bri shumëbanesës derdhet poshtë Sirinoni, që është rruga e sirenave dhe kryqëzohet lart me Parthenonin e poshtë me Najadhonin, që s’duhet të jenë veçse virgjëreshat dhe najadat. Paralel me Sirinonin, ngarkuar me pallate të bukur e dyqane luksozë, parakalon Niridhoni, si një nerajdë e hijshme e kështu me radhë, Kalipsoja, Afrodhiti…
Nameti e ka bërë zakon, i bie një herë rrotull Sirinonit deri te Parthenoni, jo se kërkon të takojë aty ndonjë virgjëreshë apo sirenë, megjithëse të tilla, me gjokset deri te gryka, qarkullojnë e shkunden përditë, por se nuk ka ç’bën, nëpër kafenera s’hyn dot, sepse, një filxhan që serviret në to, vlen sa gjithë ushqimet që i duhet të blejë për dy ditë bashkë. Ecën ngadalë e më nge, dredh cigaren nga kutia Rapid, vështron jargavanët, i bën “pës” ndonjë maceje, nuk përshëndetet fare se nuk njihet me njeri. Kuptohet që, veç Jaja Polit dhe Kapedan Janit, gjërat më me vlerë për të janë gjithë këto rrugë.
Prandaj dhe atë ditë, pasi rufiti frapenë me pesë cigare radhazi, i futi dy-tri pompa nga kolonja e lirë e rusëve, u sigurua për çelësin në se e kishte në xhep dhe nisi të zbresë më nge shkallët, ngaqë shumëbanesa e tyre nuk ka ulngritës.
Sa hapi derën e rëndë që të nxirrte jashtë, pamja qe vërtetë tronditëse. Mungonte lulishtja dhe gardhi rrethues, katër shkallët ngjitëse që të nxirrnin në rrugën Terpsihoris, mungonte edhe vetë rruga Terpsihoris. Supermarketi Andonopulos, që duhej të ishte përballë, gati sa nuk e përplaste fytyrën me pallatin e tyre. Tashmë rruga Terpsihoris, ku parkoheshin në të dyja anët makina luksoze e prap kishte vënd për të kaluar të tjerat, qe bërë një pëllëmbë e gjerë. As macet nuk mund të lëviznin lirisht aty.
Mund të kthehej përsëri brenda, nuk e prisnin punë të ngutshme, mirëpo qe mësuar të shikonte Sirinonin, t’i binte rrotull Parthenonit, t’u hidhte një sy shitoreve të mbushura dinga të Niridhonit e pastaj të nisej drejt udhëgjerës Poseidhon, ku do t’u puthte sqepat pëllumbave të egër, po të ishte në të mira Jaja Poli. Vuri dorën në xhep, u sigurua që meli ishte aty. Pastaj do të nisej më këmbë buzë detit për të arritur te Kapedan Jani, të cilit i kishte dhënë fjalën dhe ai e priste. Të gjitha këto, mendoi ai, duhej të mos i bënte? Të mos i bënte sepse iu tek rrugës Terpsihoris të lëvizte nga vendi, të shtypej e të hollohej sa një pëllëmbë, duke e ngjitur supermarketin Andonopulos mu tek muri i shumëbanesës 53 g.?
Mirëpo nuk qe kështu. Gabim e mendoi që këto proçka i paska bërë rruga Terpsihoris me tekat e saj të papritura, sepse në fillim nuk i kuptoi zërat prej nga vinin, por më vonë i dëgjoi fare shkoqur tek gumëzhinin nga maja e terracës. S’kishte si të mos hutohej kur u dëgjua dikush të thotë: “Nuk mungoka vetëm Terpsihoris, por edhe Artemidhos, Najadhoni me Niridhonin, Afrodhiti e Alqioni. Dikush na i paska vjedhur të gjitha rrugët”!
Kur u ngjit edhe vetë në terracë, nuk u besoi syve. Banorët e lagjes kishin hipur majë shumëbanesave, që tani dukeshin të ishin ngjitur e ngjeshur me njera-tjetrën dhe aty, ku duhej të ishin rrugët, kishin mbetur disa ngushtësira të mjera hollaqe, që ngjanin më tepër me vija shtrembanuke. Edhe për të qeshur, edhe për të qarë!
Lagja e bukur, e mbledhur sa një grusht, po përjetonte tani çaste që as i kishte menduar më parë.
-Poseidhoni u hap,- briti papritur dikush, që vëshgonte me një tejqyrë të gjatë si ato të piratëve.- U mbyll prapë,- rënkoi ai,- u lejuan të kalonin vetëm një shpurë makinash.
-Vure re cilët kaluan?
-Presidenti,- u shfry ai.
-Paketa President, ajo me 25 cigare?- u mundua të bënte shaka dikush.
-Jo, jo, i vërteti,- u përgjigj njeriu me tejqyrë.
Tani u kuptua nga të gjithë se gjendja ishte vërtetë e rëndë. Duhej të ishe kreu i shtetit që rruga të lejohej, mirëpo edhe kjo nuk përbënte zgjidhje, sepse president mund të bëhej vetëm një njeri, kurse ata ishin shumë. Por a mund të bëhej presidente, për shembull zonja Aleksandra, dyqind kile, e trashë aq sa nuk e nxinte as dera dhe e shtynin me karrocë? Për zotin Aslanis, as që bëhej fjalë, se i kishte ngrënë në tru dy cerebrale dhe ngatërronte qenin me kokrrën e portokalles…
Më pas pëshpëritjet u shtuan. Dikush tha se u hap për pak Najadhoni, më pas e njëjta gjë u fol për Alqionin, por këtu habia u bë e madhe sa kodra e rrjepur përballë: qe lejuar të kalonte Antigoni, që të gjithë e dinin prej kohësh të vdekur e të kallur. Por ja që Antigoni qenkej ende gjallë, i marrka akoma në qafë burrat, komandoka edhe vjedhësit më të mëdhenj, sidomos ata të rrugëve!
Nameti kishte dëgjuar për fantazmën e Antigonit, që i thëthinte meshkujt nga njëqind metra larg, i fuste te vrima e epshit të vet, aq sa ata nuk flinin më dot me gratë e tyre as pas disa muajve, kur mezi dilnin që andej, të fishkur, të latërzhyer e të perënduar. Antigoni qe bërë tmerri i grave, në gjallje dhe në vdekje, por më tmerr u bë tani, pikërisht sot, kur të gjitha rrugët ishin vjedhur, kurse për të po hapeshin.
Pastaj tejqyra kaloi dorë më dorë e sy më sy. Brenda tubit të saj një bebelino e madhe filloi të shtynte muret që lëviznin, sikur të kishin rrota nën vete, e të zbulohej pak nga pak, në fillim ndonjë gardh, pastaj pak gjelbërim, ngjyra gri e asfaltit, njollat e maceve dhe të qenve. Dikush filloi të rendë me një vrap të çmendur.
-Vjedhësi, vjedhësi po ia mbath,- u dëgjuan zëra nëpër të gjitha terracat.- Bebelinua e hapi rrugën Terpsihoris.

BALADË PËR KËPUCËN QË S’ECI

Nuk dihet shkaku se si qeni buldog futi turirin brenda në atë dollap të madh, kapi me dhëmbë këpucën e majtë, pikërisht kur ajo, bashkë me këpucën e djathtë, po luteshin si përditë të dilnin përjashta, të visheshin e të shkelnin në udhët e botës, në shi a në diell, s’kishte rëndësi, vetëm të ndjenin harenë e të ecurit, sepse kishin vite që rrinin aty të kyçura, në errësirën e atij dollapi. Po buldogu kapi vetëm njërën, të majtën, e nxori që andej, pasi i futi dhëmbët e mëdhenj në lëkurën e bukur e të qepur me finesë, shkoi te ballkoni e, si bëri disa lodra të rrezikshme duke e kafshuar dhe lëshuar, duke e shtyrë me këmbë e turinj, ajo këpucë e majtë ndjeu se fluturoi në ajër, bëri ca kolotumba të rrezikshme, që asaj iu dukën të bukura, pastaj, si u shuk dy-tri herë në një çimento të fortë, kërceu e u fsheh në një kaçubë të vogël bari.
U rrënqeth kur preku barin, pastaj ndjeu rrezet e diellit ta ngrohnin, t’i depërtonin në të gjitha poret e trupit, sipër llapës, nëpër lidhëse, të lodronin brenda birave të vogla, aty ku një fill ele­gant kishte bërë ato të qepura aq të bukura, që i shkonin për shtat vetëm një këpuce luksoze por fatkeqe. Ishte e lirë, në ajër, mund të mendonte, të shikonte, bile edhe ëndrra se si, pasi përshkoi trotuare, hendeqe, pirgje me gurë e me baltë, ca duar të buta e përkëdhelën, e pastruan mirë e mirë e pastaj i shtruan sipër lëkurës elegante një bojë të ndritshme, ku edhe dielli verbohej po të shihej në të.
Vetëm kaq. Shpejt e kuptoi vetminë, ajo ishte këpucë dhe kishte lindur bashkë me të djathtën, pa të s’kishte asnjë vlerë. Kur rrinte aty mes barit, ndjeu një dorë ta ngrejë lart, ta përkëdhelë e të thotë “ç’këpucë e bukur, qenkam me fat”. Një këmbë u fut brenda saj dhe qëndroi aq bukur sa që ai tha përsëri “qenkam me fat”. “Po e djathta ku është”? tha zëri pas pak. E kërkoi të djathtën e, meqë s’e gjeti, e hodhi përsëri këpucën e bukur aty ku ishte, në kaçuben e vogël mes barit. Në atë çast, këpuca e majtë, që s’kishte qënë kurrë e keqe në shpirt, iu lut zotit që atij njeriu t’i këpuste këmbën e djathtë. Dhe ky mendim iu ngulit thellë, aq sa çdo çast uronte t’i kalonte aty dikush këmbëdjathtëkëputur, ta vishte, të ecte tok me të se, të thuash të drejtën, për të ecur kishte lindur.
Së shpejti ra mbrëmja. Hapat u rralluan. Ajo ndjeu barin të fëshfërinte, pastaj lidhëzat u drodhën, disa këmbë të vockëla prekën butësisht lëkurën e saj dhe një hardhucë u zhyt brenda. Ishte hera e parë që shikonte hardhucë, e cila duhet thënë që në fillim, nuk i pëlqeu, se lëvizte shumë, sikur diçka kërkonte e diçka nuk i pëlqente. Ajo doli prapë dhe u kthye pas pak me një të dytë që, pasi u përkëdhelën bënë seks hardhucërishte, pa ceremonira, pa zhveshur rrobat e tepërta, siç kishte parë zakonisht këpuca nga brima e dollapit ku rrinte. Pastaj hardhucat, si iu lutën zotit për shtëpinë e bukur që u bëri dhuratë, fletën në krahët e njëra tjetrës pa gërhirë e pa lëvizur fare. Kurse këpuca mbeti zgjuar gjithë natën e natës. Mendonte të djathtën, ku ishte, edhe ajo e ndjente vetminë, atje në errësirë, pa shpresë për të dalë jashtë.
Asnjëherë, mendoi ajo, nuk ecëm siç duhet. Ca shkallë, pak trotuar, brenda në makinë, prapë trotuar, shkallë, ashensor e më pas muaj e muaj të tërë brenda errësirës së atij dollapi të frikshëm. Do kalbem këtu, mendoi, pa bërë atë për të cilën linda, do strehoj hardhuca , kërmij, krimba, deri sa një ditë dikush do të më hedhë mes plehrave, larg këpucës së djathtë. Edhe atë do ta flakin për fajin tim, mendoi.
Ndërkaq filloi një shi i dendur, ajo shkëlqeu aq bukur nga drita e rrugës, sa edhe vetë u habit dhe, në pamundësi të gjente të djathtën, iu lut zotit që njeriu i parë që do ta merrte në dorë të kishte vetëm një këmbë.

28. 3. 2000
P.Faliro. Athinë.

ATJE DHE KËTU

-Mbylle,- i tha ai,- flasim më vonë. Apartamentet e veçanta mbaji për suedezët, kujdes pishinat, të jenë në gjendje funksionimi. Për çdo gjë do të komunikojmë bashkë, por të paktën sot më lini të qetë.
Ai e mbylli celularin me nervozizëm, tha “nuk bëjnë dot gjë pa më pyetur” dhe u ul në ndenjësen e tij.
-Më falni- e pyeti një burrë rreth të gjashtëdhjetave,- për hotel bëhet fjalë?
-Po,- u përgjigj ai indiferent.
Zilja ra prap, e hapi me përtim, diçka tha përsëri nëpër dhëmbë e pastaj ngriti zërin që ai tjetri ta dëgjonte më mirë, meqë udhëtonte në autobus dhe natyrisht kishte zhurma.
-Nuk e kuptoni që jam me pushime?- shfryu. Pastaj, si mori vesh ankesën, i foli me ton të ashpër e të prerë, “që ngarkesën e nisur nga Hong Kongu ta faturonin në Angli” e, si dëgjoi për një çast ç’i tha tjetri, shtoi se “duhej ta nisnin mallin për Buenos Aires”. Kërkoi të kontrollonin mirë cilësinë e kompjuterve dhe ta linin rehat të paktën “për ca ditë”.
Bisedën që bëhej në anglisht, e dëgjoi një grua e re, që rrinte në ndenjësen pas tij. Ajo, si e ciku pak në shpatull, e pyeti për ç’kompjutera bëhej fjalë dhe sa ishte kostua “se kërkonte të paiste zyrat e saj”. Pa i kërkuar tjetri shpjegime, gruaja e re i tregoi se drejtonte qëndrat e dobësimit në të gjithë vendin, se aktiviteti i saj shkonte shumë mirë, por nuk bëhej fjalë “për një eteri1 ndërkombëtare, si ajo e tij”. Ai mërmëriti se çmimet qenë tepër të arsyeshme e më të ulta se këtu, për këtë as që bëhej fjalë, kurse cilësia,… ai përdori pikërisht shprehjen “kanë kujtesë përbindëshi dhe shpejtësi skëterre”.
-Ju lutem, më jepni një kartvizitë,- e përkëdheli zërin zonja e re e eterisë së dobësimit BodyLine.
Ai i zgjati pa entusiazëm një copë letër të thjeshtë, ku ajo lexoi me etje “doktor profesor i shkencave informatike” dhe më poshtë vinin emrat e mëdhenj të universiteteve ku qe specializuar. Ndërsa merrte kartvizitën, gruaja e re i shpjegoi përse po udhëtonte me urban, “ se makina e kishte lënë në mes të rrugës për një defekt” dhe se “i ishte mirënjohëse atij defekti, që u bë shkak të njiheshin”, pastaj e pyeti në se mund t’i telefononte, që t’i thonin më nga afër kërkesat.
-Çdo gjë është e mundur,- u përgjegj djali i ri në mënyrë krejt të papërcaktuar, pa i dëgjuar më falënderimet e gruas së re, e cila megjithëse e vuri re ftohtësinë e tij, mendoi se një rast si ky “nuk duhet ta lë të jetë kalimtar”. Burri gjashtëdhjetëvjeçar ishte nervozuar që “i zuri radhën” gruaja e re, ai e njohu i pari dhe po ngutej të rihynte në bisedë, se prej kohësh kërkonte t’i kalonte një herë pushimet në një hotel luksoz, ëndërr që mund të realizohej pikërisht tani, nëpërmjet këtij djaloshi të ri, që zoti e solli fare rastësisht pranë tij, në këtë urban, ku nuk mungonin gratë llafazane, por edhe të bukura. Mendoi se pikërisht tani kishte rastin të bisedonin edhe për ndonjë çmim të arsyeshëm, se qe pensionist, kishte punuar me ndershmëri gjithë jetën, por “me djersën e ballit nuk bën dot para të madhe”. Pas pak ndryshoi mëndje për fjalët e fundit, se ja ai, një djalë i ri, kishte vënë para të madhe dhe nuk mund ta akuzonte “që i kishte vënë pa djersën e ballit”, kjo do ta prishte krejtësisht punën dhe ai nuk do të realizonte dot ëndërrën e tij. Pasi u mbyt në djersë, ca nga urbani e ca nga mendimet, e pyeti me ndrojtje djalin e ri “ai hoteli, ku ndodhet” dhe, si mori përgjigjen “në Rodhos”, i paraqiti kërkesën me zë të ulët, të mos e dëgjonin të tjerët dhe i prishnin punë, sidomos ajo gruaja e re që ishte dhe e bukur.
-Do të përpiqem,- tha ai dhe i zgjati plakut kartvizitën.
Por telefoni ra përsëri. Shumë udhëtarë të urbanit u munduan të dëgjonin bisedën, këtë ai e vuri re se u bë qetësi nga të gjithë, ndaj u mundua ta ulë zërin, “që ata kurreshtarët të mos merrnin vesh përse flitej”, mirëpo me që ishte brenda, zëri dëgjohej i dobët, kështu që edhe ai duhej të bërtiste pak. I kërkonin mendim për disa qindra hektarë tokë që duheshin blerë diku në ishujt e Paqësorit, fjalë që u përsëritën disa herë, për ca autostrada në Vendet e Lindjes, por ai e mbylli se ishte me pushime, pasi tha diçka të paqartë për ishujt e Paqësorit dhe u lut përsëri të mos ta shqetësonin.
-Ju lutem,- iu drejtua një vajzë e re bjondine me zërin si psherëtima.
Ai fërkoi sytë nga lodhja e madhe, pagjumësia e vapa, kërciti kokën pak majtas e djathtas dhe nuk i kushtoi vëmendje.
Vajza e re bjonde u skuq, heshti, vërejti fytyrën e bukur të burrit elegant, që s’mund t’i jepte më tepër se tridhjetë vjeç, që kushedi përse udhëtonte me autobus në mes të kaq e kaq njerëzve që po e besdisnin, midis tyre edhe ajo vetë, kur të pasurit si ai shtriheshin ndën palma, diku larg, në ishujt e vetmuar, apo bënin kruazjera mbi anije fantastike të tipit të fundit. Burri i ri fliste një anglishte të pastër me akcent tipik anglez, dukej që ishte i pagjumë dhe i lodhur tej mase, kurse ajo budallaçka kërkonte të njihej me të. Ajo e dinte që ishte tepër e zakonshme në morinë e vajzave të zgjedhura që njihte ai dhe që nuk kishte mundësi t’u kushtonte vëmëndje të paktën as për pesë minuta.
Por, kur vajza nuk e priste, ai i zgjati edhe asaj një kartvizitë, ku ishte shkruar një numër i gjatë celulari dhe orari kur duhej ta shqetësonin, vetëm se nuk e pa fare në sy, sikur kërkonte diçka jashtë xhamave të dritares, ndoshta makinën luksoze që do ta priste.
Gruaja e re afroi pak kokën, që ai t’i ndjente frymën në zverk, e ciku përsëri si padashje dhe, kur ai ktheu kokën, i pëshpëriti diçka për një vilën e saj në periferi, midis malit dhe detit, shtoi se “ishte e lirë këto dhjetë ditë” dhe se “po të kishte kohë të lirë…”, prandaj i zgjati edhe ajo kartvizitën e saj, duke nënkuptuar që për këtë duhej të telefononte ai. Vajza e re u shqetësua kur pa se ajo i zgjati atij kartvizitën dhe u afrua pikërisht kur gruaja e re po i thoshte diçka për një vilë dhe për kohë të lirë.
“Nuk të lënë as plakat”, tha me vete, megjithëse gruaja e re dukej të paktën rreth të tridhjetepestave dhe tepër e bukur, me linja të qarta, pa pikë dhjami në trup, “femër qind për qind seksi”, e karakterizoi ajo dhe filloi të ndiqte me xhelozi çdo veprim të saj, por kur vinte re që burri i ri dhe elegant, doktor profesor i informatikës, vazhdonte të shikonte përtej xhamave, sikur nuk i interesonte as vapa e urbanit, as burri gjashtëdhjetëvjeçar, as ajo gruaja e re që e ftonte në vilën e vet në periferi, bile as ajo që ishte një vajzë e re, tha me vete “qenka bos” dhe xhelozia për atë grua të re iu shtua aq shumë, saqë filloi ta shikojë drejt në sy me një vështrim inatçor tepër të guximshëm, si për t’i thënë “nuk të lini as ju plakat”, ose “kot e kini ju plakat”.
Gruaja i tha se pas pak do të zbriste dhe me këtë mënyrë e ftoi edhe atë, pikërisht këtu vajza desh bërtiti “mirë ia bëre së perënduarës”, kur ai nuk ndoqi kërkesën e saj dhe, ndërsa dera e urbanit mbyllej e ajo ia bëri me dorë që nga trotuari, ai mbeti si i ngrirë, pa reaguar fare, vajza përsëri desh klithi “piji lëngun kartvizitës, zonjë e perënduar”, megjithëse e dinte fare mirë që nuk ishte e tillë, por një grua në lulëzim e sipër e tepër joshëse. Tani që ajo “plaka” nuk ishte më, vendosi t’i afrohej e t’i bjerë në sy, diçka e digjte përbrenda, një ndjesi që nuk qe përsëritur kurrë po ndizej e ngjizej në brendësi të kraharorit të saj të skalisur me art, siç i thoshin shoqet.
Kishte njohur shumë djem, asnjëherë nuk qe braktisur prej tyre, përkundrazi, ajo pasi shoqërohej ca kohë me ta, ndonjëherë edhe për nevojën e ndonjë kuriziteti të çasti, ose të gjoksit të skalisur me aq art, që e ngacmonte herë pas herë, mërzitej shpejt, kërkonte njohje dhe aventura të tjera, por ky burrë kaq elegant kishte diçka të tjetërllojtë, një si fshehtësi çuditurbulluese, që të mbërthente e nuk të linte t’i largoheshe. Në kohën që ajo po mendonte t’i thoshte “më falni, diku ju kam parë” ose “mos jemi parë…”, ndërroi mëndje dhe tha mos do të ishte më mirë “unë jam studente, po ju?…” dhe qe në mëdyshje se cila nga shprehjet do të shkonte më mirë, ra përsëri celulari, ai u inatos në mënyrë tepër fisnike, i tha tjetrit që nuk e donte “Benzin”, do të ecte si të tjerët në këmbë dhe këtë e kishte vendosur, shtoi diçka si “mos më detyroni t’i braktis të gjitha përgjithmonë”, deri sa më në fund, me një ton si të bëhej fjalë për disa kartmonedha restoje, “mbajini ju miljonat, më lini të lirë të bëj jetën time”, fjalë këto që bënë përshtypje, jo vetëm te burri gjashtëdhjetëvjeçar e te vajza e bukur bjonde, por te një sërë njerëzish në ndenjëset rrotull që po dëgjonin me vëmendje.
Pikërisht në atë çast vajza mendoi se duhej të ndërhynte ta qetësonte, por urbani ndaloi, ai u ngrit e doli nga dera, duke i lënë të gjithë të shtangur.
Më pas hipi në urbanin tjetër, pastaj në trole, udhëtoi me trenin elektrik, por celulari e shqetësonte kudo, ai nervozohej, jepte udhëzime të prera për lëvizje mallrash, shitblerje akcionesh, anije, avionë, lagje të tëra që po ndërtoheshin nëpër rruzullin tokësor, grindej, e mbyllte, po zërat pas atij telefoni të pashpirt sa nuk e çmendnin, por më tepër e shqetësonin njerëzit përreth, që donin të njiheshin, sidomos gratë e reja e vajzat me gjokset shpërthyes. Ai u jepte nga një kartvizitë i bindur se nuk do t’u përgjigjej, se do të ndërronte numrin e celularit, por vetëm sa u bënte qejfin për mirësjellje, sepse ishte tepër i lodhur dhe donte të pushonte.
Pesë ditët e para vuri re se kishte ndarë rreth dyqind kartvizita dhe, meqë qe treguar i pakujdesshëm e nuk e kishte ndërruar ende numrin e celularit, ata, domethënë kartvizitamarrësit, filluan ta bombardojnë nëpër telefon.
Ditën e gjashtë e mori një grua e cila i kujtoi se diku midis malit dhe detit kishte një vilë “jo se çfarë…”, që ishte disa ditë e lirë, që kishte pritur ta merrte ai dhe se nuk do të qe “kohë e humbur për të” po të qe se “ shtynte disa punë të tjera”. Makina e Silvias erdhi e mori para “Hotel Kontinental” dhe nuk pati nevojë për ceremonira të tjera që ata të njiheshin deri në zhveshje e tre ditë rresht, nën kërcënimin e celularit, të dëgjoheshin në të gjitha ambjentet e vilës rënkime, sidomos të asaj. Pastaj asaj i erdhi një telefonatë tepër urgjente që e ftonte të çante Atlantikun, atje ku qe i shoqi dhe iu lut atij, po të dëshironte, mund ta shfrytëzonte atë vilë të vogël e modeste, të ftonte aty kë të donte e të mos shqetësohej për asgjë. Ajo do të komunikonte shpesh me të në telefon dhe shprehu dëshirën t’i përsëritnin çastet “e magjishme”. Ai i premtoi se do t’ia plotësonte dëshirën dhe si u rrokullisën për herë të fundit jashtë, në barin artificial të kopshtit, ajo u largua plot gjallëri duke mos fshehur një lot të vogël mirënjohjeje në cepin e syrit të majtë.
Ai mbeti pak kohë vetëm, sepse pati shumë telefonata, por më tepër i pëlqeu të ftonte një vajzë të re bjonde e tepër të çiltër, pikërisht atë që ishte bërë xheloze për zonjën e re e kishte thënë me vete “s’të lënë rehat as këto plakat”, por që erdhi pikërisht në vilën “e plakës” dhe kaluan së bashku ditë të mrekullueshme. Të tjerave ai u përgjigjej në celular se “qe tepër i zënë”, ose “të telefonin ditë tjetër” dhe ua shtynte e ua shtynte takimin sepse i mjaftonte Eleni, vajza e çiltër e “me gjokse të skalisur me art”, të cilën e mahniste vila e mrekullueshme, po ai i thoshte se qe tepër e vogël dhe pishinën nuk e gjente komode e të përshtatshme për një vajzë si ajo, prandaj i kërkoi të falur “që e kishte sjellur këtu”, kurse ajo meritonte shumë më tepër.
Këto të gjitha kujtonte djali i ri, atë ditë që, hipur mbi një motor “Vespa” të vjetër, po udhëtonte drejt Glifadhës. Celulari nuk binte, ndoshta qe skarikuar bateria, por ai e ndjente veten të lumtur e plot freski se kishte njohur gjithë ata njerëz, u kishte zgjidhur hallet, kishte rënë në dashuri dhe e priste një e ardhme disi e lodhshme, por edhe komode. Kur hyri në hollin e hotelit “Feniks”, shkoi drejt e në recepsion dhe aty, një burrë me mustaqe të trasha e pak të thinjura i uroi “kalo mina2” dhe i dorëzoi një zarf ku ishte paga muajore dhe po aq për lejen që duhej të merrte. Kuptohet që ai nuk i mori me seriozitet fjalët e burrit me mustaqe të trasha e pak të thinjura, që duhej të ishte pronar i hotelit “Feniks”, për faktin se sapo qe kthyer nga pushimet, ku kishte kaluar në mënyrë të mrekullueshme e qe njohur me aq shumë njerëz. Po u habit kur pronari i hotelit këmbëngulte duke i futur zarfin në xhep, duke i buzëqeshur me mirësjellje, duke i dhuruar dhe një purbuar3 të mirë nga një zonjë që quhej Silvia, së cilës ai i kishte çuar bagazhet në një vilë diku midis malit dhe detit. I dorëzuan edhe kartvizitën e një studenteje të re bjonde, që quhej Eleni, e cila kishte fletur disa ditë aty, në hotelin “Feniks” dhe qe tepër e kënaqur, “sidomos nga shërbimet e tij”.
Ai nuk u mundua të protestonte, megjithatë buzëqeshi hidhur me këta njerëz të çuditshëm, që nuk kuptojnë se gjithë këto ditë nuk kishte qenë këtu, po atje, në një botë tjetër, mes njerëzve të ndryshëm e tepër fisnikë, jo si pronari i hotelit “Feniks”, që kërkonte t’i mbushte mëndjen se nuk kishte qënë atje po këtu.
Mendoi të largohej, hipur mbi “Vespën” e tij të vjetër dhe e ndjente që këto nuk do të ishin pushime, por lodhje e tmerrshme, se ai i kishte bërë pushimet e vërteta, i bombarduar nga celulari dhe i rrethuar nga një botë misterioze, por edhe e vërtetë që ekzistoka, po që ai nuk e dinte. Vendosi të ngarkonte celularin, sapo të arrinte në garsonierën e vet me pak diell dhe atëherë do të provonte në kishte të drejtë ai, apo pronari i hotelit “Feniks”. Sa për vete qe i bindur plotësisht se për pesëmbëdhjetë ditë plot kishte qenë “atje dhe jo këtu”.

______________

eteri- gr. ndërmarrje e madhe
kalo mina- gr. urim, muaj i mirë, ose muaj i gëzuar
purbuar- fr. bakshish, mitë

24/05/01 22:44:36

TREGIM NGA SHPËTIM GINA

Shpëtim Gina, i njohur në vitet ’70 si dramaturg,  ishte emri që qarkullonte më dendur në ato vite në rrethet artistike të Tiranës, ku bashkëpunoi si skenarist për disa dokumentarë. Iu ndalua në fazën e provave drama “Armiqtë” me regji të Mihallaq Luarasit, ndërsa la papërfunduar dramën e tij të fundit “Venema”, pasi në gusht të ’74-ës Gina u gjet i mbytur në rezervuarin e Tiranës në rrethana misterioze. Kjo histori është ndjekur nga e motra, Adelina, në një libër të botuar në vitin 2002, ku gjithë dyshimet e çojnë tek Sigurimi i Shtetit.

SHIJA E VETMISË!

A nuk qau. Më kot ai mendoi se pas disa hapash do të kthehej përsëri. Ajo iku. Tani dukej tek ngjitej shpatit të kodrës.
“A thua nuk më dashuron?”, mendoi Mensuri. “Jo, jam i bindur se edhe tani ajo më do, ndoshta edhe më shumë se më ka dashur ndonjëherë. Po unë… unë… a thua e dua?”
Ai mundohej të besonte se tashmë që ajo e kishte fyer, i kishte përplasur në fytyrë fjalën, largohej për diku, ndoshta për të mos u kthyer më kurrë, tani ai s’e donte…
“Po kush nënqesh shtrembër?” E ndiej se dikush nënqesh. Ku është? Ku?
Ai ktheu kokën nga të katër anët i shqetësuar. Por asgjë. Përreth: mbrëmja e ngrohtë dehëse në fshat. Ashtu si në rakinë e fortë hidhnin gjethe molle të këtyre anëve, dukej sikur dikush kish hedhur në ujët e rezervuarit disa rosa të bardha. Kundërmonte lagështi. Ajo po largohet. Silueta bëhet gjithnjë e më e vogël. Si një prush i ndezur që zvogëlohet pak nga pak prej hirit në vatrën e shuar, ndoshta edhe siluetën e saj mbrëmja mundohej ta zhdukte prej syve të tij duke I hedhur grushte me errësirë. Mensuri vazhdoi të vështronte nga ajo anë. I dukej se këto çaste jetonte në një ambient pa ajër. S’ishte hera e parë që ai qëndronte i vetmuar, por megjithatë tani ndjente diçka të re në shpirt. Ç’të ishte kjo? Çfarë kishte kuptuar ai? Mos vallë se dashuria lind me njeriun që do të dashurojë dhe për këtë disa janë të aftë dhe të tjerë jo? Mos vallë…jo!
Ai e dinte që ajo e dashuronte. E dinte se buzët e saj digjeshin zjarr dhe do vazhdonin të digjeshin, të kishin etje, megjithatë kurrë s’do përkuleshin mbi oazin e fytyrës së tij.
Mensuri këto çaste shijonte vetminë. Kush e kishte gatitur atë? Në ç’mënyrë? A thua e gatiti vetë? Shija e saj ishte e ëmbël si luleshtrydhe, ishte si të thuash një lloj opiumi në ngjyrën dhe fizionominë e gangrenës, që ndoshta tani i buzëqeshte me dhëmbët e saj të bardhë dhe njëkohësisht, duke fshirë jargët ngjitëse në mendimet e tij. I kafshonte ndjenjat, damarët, organet.
Përse ata u ndanë? Përse? A nuk e dashuronin njëri-tjetrin? A nuk e dashuroi ai me të gjithë forcat Gretën ashtu si bëri edhe ajo për të? Përse ngjau kështu? Dashuria, vërtet nuk është një hekur, që do shumë kohë të skalitet por mund të ftohet shumë shpejt, po atëherë? Ndoshta kjo ndodhi se ndjenjat e tij i nxiti naiviteti i saj. Ajo ishte aq naive dhe e mirë. E ndruajtur nga ambientet e huaja, ishte gati t’i dhuronte cilitdo buzëqeshjen e saj të çiltër, t’i dhuronte cilitdo bisedën e saj. Sytë e mëdhenj, sikur pafajësia donte të hapte më tepër ato dritare për të parë shpirtin e bardhë të asaj vajze, ishin aq të ngrohtë! Të ngrohtë edhe kur ambienti përreth ishte i ftohtë, i akullt. Ndoshta prandaj ata shpesh ishin mbuluar me mjegull (sikur të gjithë mjegullat e Tomorit të ishin ulur gjer mbi sytë e saj). Kjo i bënte ata më të bukur. Kjo e bënte bashkëbiseduesin të vështronte fjalët e tij në sytë e saj. Në qoftë se ato ishin të ngrohta, si prej një flladi mjegulla largohej nga sytë e saj dhe ai mund të shikonte atë shpirt të kristaltë ku çdo skaj kishte një notë tingëllonjëse. Në rast të kundërt mjegulla bëhej më e dendur dhe ai vështirë të shihte kur të shkelte për të ecur përpara, megjithëse po të ngecte në ndonjë moçal zëri i saj do të thërriste: ju do të mbyteni! Ju do të mbyteni! Kthehuni mbrapa!
“Unë përsëri e dashuroj Gretën”, i pohoi vetes ai. Priti të dëgjonte përgjigjen e saj. Heshtja. Diçka lëvizi, sikur u hap kanata e një dritareje brenda në trupin e tij. Dikush nxori kokën prej andej. Sa e tmerrshme! Ajo kokë e shëmtuar kishte grabitur sytë e saj. E vështroi me ngulm dhe si duke tallur Mensurin u fut brenda. U dëgjua po ajo zhurmë. Dikush mbylli atë dritare.
Përsëri heshtje. “Kush ishte ajo?”, pyeti veten ai. Askush s’u përgjigj. Rreth tij e përballë njëri-tjetrit një zë i ëmbël qeshi me të madhe, kurse tjetri, i ngjirur sikur dikush të kishte avulluar ngrohtësinë, u mundua të thoshte diçka, formoi nja dy rrokje të shkëputura, pa kuptim, po që nuk mundi dot të krijonte atë fjalë dhe heshti.
“Cilët ishin?” Ai ia bëri disa herë me radhë këtë pyetje vetes. Kishte diçka të veçantë kjo mbrëmje vjeshte e fshatit. Diçka të lagësht, të trishtueshme. Gjithçka sikur kishte ngrirë, sikur ishte ngurtësuar. Edhe ato dhjetra drita të shpërndara pa kujdes, dukeshin si xixëllonja që dikush i ngriu për të mos ikur në shtegtim vendeve të ngrohta. Dikush s’i lejoi të iknin, por i shpërndau rreth e qark që të ndrisin pranverën e gjatë.
Ja shkolla. Dritaret e klasave në radhë, të ndriçuara. Ajo ishte larg. Larg… larg si edhe Greta. Greta! Ku ishte tani ajo? Silueta e saj humbi, u zhduk. Unë jam i vetëm, i vetëm. Vallë gjithë jetën do jem i tillë? Gjithë jetën do largohen prej meje? Fryma ime patjetër qelb vetmi. Ku shkuat? Ju u fshehët, më latë të vetëm, ju u zhdukët, o të dashurit emi. Hë!
Maskarenj! Prapsuni! Mbathjani! Ashtu, ashtu! Ha, ha, ha, shikojini si ikin, shikoji Mensur. Ata tremben nga ty, ti i tremb ata. Ha, ha, ha… po ikin. Ikët. Mirë! Sa po qesh kur ju shoh duke vrapuar. Këmbët tuaja, s’duken më. Kushdo pandeh se trupat tuaja me ata krahë përpëlitës si ca balona fluturojnë mbi asfalt. Ha, ha, ha… kush më thotë të pi? Përse të pi. Ti që më thua kështu ik bashkë me ata. Më mirë i vetëm se sa me miq frikacak. Ç’pret? Ik edhe ti! Hajt, zhduku nga sytë! Lëri edhe ti këtu si të tjerët këmbët e gjata dhe mbath protezat fluturuese të fushës! Iku edhe ai. Ja shkolla. Dritaret e klasave të ndriçuara nuk duken si kapat dhe jakat e bardha të një skuadre ekzekutimi që afrohet, afrohet këtej?
Unë dëgjoj hapin e tyre. Ata po vijnë. Ku shkove? Ti u largove përgjithmonë nga unë Gretë? Përse më dridhet gjithë trupi? Më mbuluan djersët, sikur të kisha rendur kilometrave të ndjenjave të një rruge të gjatë…
Phtu! Filozofi boshe! Sikur të dinte mendimet e mia tani, ajo patjetër do të kthehej. E duke kafshuar cepin e djathtë të buzës së poshtme do të thoshte serioze: “…dhe megjithatë ti ke tendenca mendjemadhësie Mensur”.
Mbrëmje e qetë. Kalldrëmi i bardhë i rrugës që zbriste poshtë gjer në fushë në atë sfond të errët, dukej si një fashë reje, e hirtë, e gjatë.
“Ç’them budallallëqe!”, mendoi dhe kopsiti xhaketën e shkurtër verore. “Ajo iku. Ata po vijnë t’më ekzekutojnë. Janë vënë në rresht. Shikojeni kapat e tyre të bardha që u shndrisin si kafka. Tmerr! Jo, jo! Ata ma s’do më vrasin. Ata s’do më drejtohen mua! Ata bile s’më shikojnë fare. Po përse vijnë? Ndonjë person i dyshimtë? Ndonjë vjedhës i padukshëm? Armët e tyre ata i kanë drejtuar tek unë. U afruan. Ja… ja erdhën. Tehet e bajonetave më prekin trupin. Doli ca gjak. Asnjë dhimbje. Si kështu? Gjer tani s’kam ndier asgjë. Mos jam në ëndërr… Gretë! Si ka mundësi? Por… ç’është kështu… por… oh… mjaft… nënë moj nëna ime, mua më dhemb… oh, mjaft… Gretë! Gretë! Ndiej dhimbje të tmerrshme. Çfarë prekën ata në trupin tim? Mos janë paralizuar dhe vetëm diçka, vetëm një nerv jeton tek unë? Oh… mjaft… unë po vuaj. Gretë! Ti nga ike kështu?”

***

---

Tani m’u qetësuan pak dhimbjet. Ti dole lart në qafë dhe shikon këtej. Ti po më flet? Përsërite…Përsërite edhe një herë. S’dëgjoj. Kush bën kaq zhurmë? Ç’dreqin lëviz këtu në gjakun tim? Kush i përplas si dy pjata bande muskujt e mi, ndaj unë ndiej dhimbje.
Ti thua se ato tehe prekën mendimet e mia, ndaj unë ndiej dhimbje. Ah Gretë, Gretë! Këto janë naivizma, ndaj unë ndiej dhembje. Ti s’mund të kuptosh mendimet e mia se është vetë seksi yt që me shqetësimin e tij s’ta lejon atë. Juve vajzat ju shqetëson dashuria- e panjohura e frikshme (për ju) të cilën e hasni në vështrimet e kujdesshme të prindërve, në sytë e ndritshëm të një djali, në vetë qenien tuaj kur ndieni t’ju fryhet gjoksi nën trikon e ngurtë, kur mendoni se dikush në gjoksin tuaj ka filluar të shtrojë rrugët e bardha të qumështit, të vazhdimësisë. Phtu! Përsëri nisa të filozofoj. Kam dhimbje. Oh!
Sa herë them një fjalë ndiej se dikush mundohet të shkulë rrënjët e saj ende pa më dalë nga buzët e thara. Kam etje… Gretë!
“Ti ike Gretë…” Mensuri vazhdonte po në atë vend pa lëvizur. Thuajse vetmia që e rrethonte ishte një dobësi e bardhë ku atij i kishte ngrirë gjithë trupi, veç dy qepallave që vazhdonin ritmikisht të zëvendësonin mendimet. Tutje nga deti nisi të fryjë një erë e ftohtë.

---

*Tregim marrë nga antologjia “Shqipëria kujton” (1944-1991), lënë dorëshkrim, titulli është redaksional.

(Standard)

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

TREGIM NGA VEDAT KOKONA

Vedat Kokona lindi më 8 gusht 1913, në Izmir, të Turqisë, nga një familje intelektuale shqiptare. I ati, Elmazi, ishte avokat. Më 1920 kthehet në Tiranë, ku kreu shkollën fillore. Më 1935 përfundoi Liceun e Korçës, pastaj ndoqi studimet e larta në Paris për drejtesi. Që kur ishte nxënës, ra në sy prirja e tij për mësimin e gjuhëve të huaja. Gjuhën frënge e përvetësoi mjaft mirë. Pas përfundimit të shkollës, u emërua në gjykatën e Krujës, ku nuk shkoi të merrte detyrën. Më vonë, emërohet mësues i Gjuhës Shqipe në Liceun e Korçës. Aty, Kokona, u dallua si një mësues i zoti dhe intelektual neutral. Në fillim të viteve ´40 e emëruan në gjimnazin e Tiranës. Me pushtimin fashist, kur Kokona punonte si mësues, do t´i kërkohej që të spiunonte nxënësit dhe të merrej me punë, që nuk mund t´i pranonte karakteri i tij. Kështu, kjo ishte dhe arsyeja që dha dorëheqjen nga profesioni i mësuesit. Pas luftës shërbeu si mësues në gjimnazin “Qemal Stafa”. Më 1949 emërohet redaktor dhe përkthyes në Shtëpinë Botuese “Naim Frasheri”. Për një kohë të gjatë punoi si pedagog në Universitetin e Tiranës. Ai shërbeu si mësimdhënës në katedrën e gjuhës frënge, gjersa doli në pension. Vedat Kokona mban tituj, urdhra dhe dekorata të shumta. Ai është doktor “Honoris Causa” i Universitetit të Tiranës, “Kalorës i Urdhrit të Arteve dhe të Letërsisë”, “Oficeri i Palmave Akademike Franceze”. Vedat Kokona ja kushtoi pjesën më të madhe të jetës dhe të punës rrezatimit të gjuhës frënge. Ai ishte një nga leksikologët më të mirë të kësaj gjuhe. Nga mendja dhe dora e tij dolën mjaft fjalorë shqip-frëngjisht dhe anasjelltas. Fjalorin e parë e botoi në vitin 1932. Fjalori i fundit është me 40-mijë fjalë. Ai është autori më i rëndësishëm në fushën e leksikologjisë dhe leksikografisë. Kokona është një nga përkthyesit më të njohur të vendit tonë. Qysh në moshë të re dha kontribut të ndjeshëm në lëmin e përkthimeve në poezi dhe në prozë. Nga ai janë përkthyer në shqip vepra të tilla si “Ana Karenina” e Leon Tolstoit, “Fundërinat” e Maksim Gorkit, “Saga e Forsajtëve” e Xhon Goll-Suarthit, “David Koperfild” të Dikensit, “Udha e Volokolamskut” e Aleksandër Bekut, “Stuhi në Gang” e Rabindranat Tagores etj. Kokona ka sjell në shqip rreth 15 mijë vargje nga poezia botërore. Ai ishte një nga përkthyesit kryesorë nga frëngjishtja, italishtja, anglishtja dhe rusishtja.

DUETTO

(botuar më 1937)

 

E njoh prej kohësh. Kur erdhi për të parën herë në shtëpinë t’ime ishte ende e vogël, e bardhë, si pambuku. Rinte si e huaj. Më shëkonte, e habitur, me një vështrim ku shprehej një ndjesi e butë, një dëshirë e pakuptuar. E mirnja pranë edhe e gëzonja lehtazi dyke ia shkuar dorën t’ime mbi flokët e pambukta. Nuk lëvizte dhe unë vazhdonja t’a përkëdhelnja.
U-rrit shpejt. Hodhi shtat në pak kohë e sipër. Syt i ndritnin edhe më shumë, edhe më shumë i qeshte fytyra e saj e vogël, por ajo mbeti gjithmonë ashtu e bardhë, ashtu e bardhë si pambuku. Sot u-mbushnë tre vjet që nga dita q’e kam njohur për të parën herë. Më duket tashti sikur e njoh prej shumë vjetësh. Sikur ka qënë kurdoherë pranë meje dhe sikur më ka shoqëruar gjithmonë në gëzimet dhe në mjerimet e mia. Sikur s’më ësht ndarë kurrë!

---

***

Mbrëmanet kur kthehem në shtëpi e dij sigurisht që do t’a gjej te pragu i portës. Më shëkon që prej së largu dhe shpejton në drejtimin t’im. Më vjen pranë dhe unë e përkëdhel, i gëzuar. Një natë, koha ishte e bukur. Qielli i llambaritur. Yjzit xixëllonin pafundësit kristalore. E pashë në rrugë kur zbardhëllente në rrezet e hënës. M’u duk m’e bukur, më ledhatare, më dashnore se çdo herë tjetër. Dola fushave me të dhe shëtitëm bashkë mbi barin e njomur nga lotët e natës. Ishte e gëzuar, i gëzuar isha dhe unë. I thashë se mos ishte e lodhur dhe në se donte të pushonim pak mbi një gur, n’anën e rrugës. Nuk më foli. Më shëkoi me syt e saj të vegjël, me një vështrim t’ëmbël, kokën pak t’anuar. Ndënja pak mbi gurin e math q’ishte n’anën e rrugës edhe ajo erdhi e pushoi pranë meje. E mora edhe më pranë, e gëzova lehtazi dyke ia shkuar dorën t’ime mbi flokët e pambukta nërsa ajo e shëkonte rolen e hënës pa folur.

***

---

Kur vjen dimri dhe thëllimi, ajo nuk del te pragu i portës që të më presë si ç’bën në prendverë. Por e dij se do t’a gjej prapa derës dhe do të hidhet sapo të më shëkojë. Rimë së bashku natën vonë, pranë vatrës, unë me një libër në dorë edhe ajo pranë meje. Kur lodhem së kënduari e syt më vriten nga gërmat e vogla shëkoj gjarpërimin e zhdërvjelltë të flakave. Rimë së bashku dyke e shëkuar zjarrin, për një kohë të gjatë, unë dyke i-a përkëdhelur lehtazi flokët e pambukta dhe ajo dyke i mbyllur përgjysmë syt e vogjël. E kam shoqen më të mirë në jetë. Më rri pranë dhe më kupton shumë herë. E dua shumë qenin t’im Titi, të bardhë, si pambuku.

(Përgatiti për botim Andi Meçaj, maj 2012)

TREGIME NGA AGRON TUFA

Agron Tufa ka studiuar për gjuhë dhe letërsi në Fakultetin Filologjik të Tiranës dhe në Institutin e Letërsisë “Gorki” 1994-1999, Moskë. Studimet pasuniversitare i kreu për Filozofi artesh në Institutin e Kulturave Europiane 1999 – 2001, ku dhe magjistroi. Është lektor i Letërsinë së Huaj të shekullit XX, në UT. Ka botuar fillimisht poezi, ese, përkthime, romane, tregime dhe miniatura. Krijimtaria e tij është botuar në revista e periodikë letrarë europianë. Ka fituar disa çmime letrare kombëtare dhe ndërkombëtare.

MINIATURA

(mini-tregime)

 

BANESA

Fill pasi përshkuam gjysmën e korridorit të katit përdhes që kutërbonte duhmë perimesh të kalbura, kujdestari ndaloi, ndau njërin prej çelësave që kishte tringëllirë gjer atëherë dhe hapi pa shumë sforcim derën më të afërt. Gjithë pa e hequr çelësin nga brava, ai shtyu derën. Ajo u dha epshëm e pa zhurmë as me qenë prej buke peshku. Përpos një krevati me sustë të ndryshkur dhe një vandaku të shfytyruar gazetash “Sporti” për troll, lakuriqësia e asaj dhome qe nginjur me ajër të ndenjur e të lagësht. Dritarja e vetme, flegrën e së cilës hapën duart neje-neje të kujdestarit, u shkul më një kërcimë të mbytur, mu si rrënjë shqope në palcë të butë torfe. Frushkujt e freskët që vërshuan qenë poaq të lagështirtë, sa memzi trazuan paksa avullimën e turbullt e të ndezur të dhomës.
Dritarja shihte symrrolur kah lindja. E vendosur fare pranë tavanit, ajo binte pothuaj rrafsh me tokën përjashta dhe drita depërtonte me shpirt ndër dhëmbë përmes xhamave të pistë, gjithë të dhjera mizash, penguar edhe prej një grumbulli të stërmadh rangullash, konstrukte kaba kamionësh të prishur, kapur si ndoca mamuthë me vertebra të thyera vinçash e ekskavatorësh, ndër të cilët spikasnin më të rrallë, qafa të ngrefosura e hutaqe makinash silazhi me vështrime gëlldëqe, si xhirafa të zëna gafil.
Muret, me një lagështirë të njëtrajtshme qenë llangosur me një hirrë të sëmurë myku: igrasia e tyre të çonte ndërmend ideografinë e masiveve alpine, sikundër i paraqesin në hartat fizike, ndërkaq që në vende të tjera – ngjashmëria vriste me lëkurën e irrun të ndonjë inoplanetiani, djegur aty-këtu nën diellin e plazheve marsiane.
Pa e mposhtur njëfarë tundimi, zgjata gishtat dhe preka me mollëza muret e jargëta: pashë si lëkura e tyre e ndjeu prekjen dhe si reaguan indet e epidermës. Një si farë tkurrjeje më shtëngoi t’i largoj gishatat. Diç e ngjitshme, frymore, si prej përçikjes me ndonjë butak, ma përqethi kurmin. Mandej, sytë e mi ndeshën ende në dy-tri vende vatra të dendura myku të bardhë, çka më ngjiti përfytyrimin e leshit ndën sqetullat dhe gjoksin e inoplanetianëve.
– Kjo do të jetë banesa jote, – tha kujdestari dhe për herë të parë më zgjati panxhën e tij duke m’u prezantuar, thuajse më kish pranuar në shtëpi të vet. – Çfarëdo halli të kesh, – vijoi ai, – drejtohu tek unë: quhem kujdestar Vektori. Mos harro, fshije e pastroje dhomën, ndryshe të piu veremi.
Mandej, kujdestar Vektori fshiu kokën e djersitur gjysmëtullace me një shami hundësh. Nuk m’u duk djersë ajo çka fshiu. Edhe vetë kisha ndjesinë veshtullore të një djersitje të ftohtë në zverk, nësa një trokth djegësire kalëronte përmes diafragmës dhe furrej në gabzher. Tëmthat e faqet zunë të më kullonin. I fshiva me mëngë. Para se të dilte, kujdestar Vektori u mëdysh një grimë e në çastin e mbramë, u rrotullua ballë meje, shtriu dorën me një gjest gjithpërfshirës, si të dëftente një hapësirë të pamatë sarajesh dhe tha me të pshërëtirë:
– Ka qenë kësmeti jot! – tha. Këtu kam pasë nijet me vendue tim nip, por, ajme! I prunë fletë-thirrjen për ushtar. – Çelësin e ke në derë, tha, nësa kapërcente pragun.
E ndoqa ngathët në korridor, me të vetmin rreshk, ta pyesja për emrin, pse e quanin Vektor, e jo Viktor, po dhe kjo kureshti m’zvordh. Në vend të saj, qita e thashë:
– Po nevojtore, ka në këtë korridor?
– Ec drejt, – tha ai pas një gjysmërrotullimi, – të merr për dore vetë tahma e të çon drejt e në vend!
Se sa të sakta qenë fjalët e kujdestar Vektorit, këtë m’u dha ta vërtetoja saora: aq i mprehtë, aq shpues qe kutërbimi, sa kur hyra në derën e paderë në fund të korridorit, sytë m’u përlotën, laringun, qiellzën e flegrat m’i përzhiti djegësira e amoniakut të ndenjur prej jashtëqitjeve, të cilat, të kuqërreme, ngjyrë terrakote, mulate, të zeza e të gjelbra, shtriheshin gjithkah, jashtë kabinave, si statukueta luftëtarësh tataro-mongolë në Shkretëtirën e Gobit, nësa për muresh, në dysheme, por ama, gjithnjë jashtë vendit të caktuar për këtë punë, verdhonte bujarisht krypa e tharë precipituese e shurrosjes pa kriter, duke lehtësuar soje qindra e qindra veshka anonime.
Shurra ime, tepara me drojë, mandej me currila gjithë e më të sigurt, rrodhi e la mbresën e vet në këtë arenë të Krijimit Popullor.

03. 12. 01

 

CELULARI

(për ty Elv!)

Bora S., kishte pse ndihej e kënaqur. Fundosur në shtratin e butë e me kokën kredhur mes nënkresës prej puplash, ajo herë kundronte tavanin e lyer me një bojë qielle të largët, herë sendin petashuq në trajtë ovale, me madhësinë e një pakete cigaresh “Slims”. Ishte ky një celular i rëndomtë “Bi-Llajn”, – dhurata e parë që i bënin ç’prej një vjeti e gjysmë. Ia kishte dhuruar kryeredaktori. Sapo kishte mbërritur në redaksi një parti ndihmash nga agjensia britanike “Reuter”. Kryeredaktori e thirri Bora S., dhe me një gjest hovordar, a thua po shplonte asaj vetë Parajsën e Sendeve, i tha:
– Zgjidh, Bora, një gjë, çka të ta dojë loçka e zemrës!
Kishte aty të shtrira në tavolinën e Kryeredaktorit dhe përanash gjithëfarë gëzimesh këndellëse për lakminë e gazetarit bashkëkohor: kamera t’ugumta, dylbi e binokle gjithëfarësh, fotoaparatë, kasetofona, video e kompjutera-çantë, – por sytë e drojtur të Bora S., iu qepën ngultazi, kutizës trajtë-ovale, sa një pllakëzë gur-zmerili me mbishkrimin “Bi-Llajn”. Po atë ditë ajo instaloi numrin.
Dhe ja tashti, shtrirë siç qe, vriste mendjen e s’vendoste dot, kujt t’ia bënte telefonatën e parë. Blloku i adresave i kish shkarë nga krevati dhe s’i bëhej ta ngrinte. Të vetmin njeri që donte të merrte, nuk mundej dot. Ai nuk kishte as celular, as telefon. Ai shtirej kinse qe zhdukur dhe ajo nuk donte të binte në lojën e tij. Bora S., e quante veten njeri të lodhur dhe mendonte se, të dashurosh, është një punë edhe më e lodhshme, shtesë lodhjeje mbi shtresa lodhjesh… Po sikur t’i telefonojë Kryeredaktorit? O, jo! Ai, n’akord me gjitha skemat, do ta ftonte të dilnin, do ta çonte, më gjasë, restoranteve, picerive, e shumta në ndonjë kokteil qeveritar, mes gazetarësh, do t’i imponohej asaj me rrethin e gjerë të të njohurve me peshë publike e, tembrama, tendencës së tij kavalareske do t’i dilnin veshët nga torba.
Bora S., ishte aq e lodhur në shpirt sa, po të donte, mjaft të ndrydhte qerpikët dhe shkrihej në lotë. Lotët i kishte gjithnjë me vete: ato prisnin në beft. Bora S., i linte të grumbulloheshin dhe i ndjente si mblidheshin ato dita-ditës, pikë-pikë, si rritej tinëz brenda saj një depozitë e frikshme, digën e së cilës mund ta shembte ndonjë sjellje mendjelehtë, fjala vjen, dhe diga e mbushur për zgrip, saora çahet dhe e përlan atë si fllugë të lyer me katran. Bora S., hoqi dorë. Fiku ekranin e vocërr pa ia dhënë numrin askujt.
Poshtë ballkonit, spikaste përmbi uturimën dhe boritë e makinave e ngjitej deri në dhomën e saj, zëri i ngjirur i gabelit shtatëmbëdhjetvjeçar:
– Kush do i moce, ej, kush do i moce. . . !
E kishte ndeshur tek bënte vara-vinga para pallatit, kur po kthente nga puna. Gabeli e kishte futur mackën nën rrypin e pantallonave, duke ia kapur fytin mizorisht. Koka sipër rrypit lëmekej dhe lëshonte një mjaullimë që të këpuste shpirtin:
– Ming’jeu, ming’jeu, ming’jeu. . .
Bora S., tanimë e shtrirë, mendoi se s’do të kishte bërë keq t’ia blinte gabelit atë kotele. Mjaft ta shpëtonte soje atë krijesë të gjorë. Por gjymtyrët i ndjente të shkrydhëta dhe mes kësaj kapitjeje e keqardhjeje të pezullt ia mveshi sytë një tralli e trëndafiltë. Por sall për pak kohë. Nuk kishin kaluar as njëzet minuta, kur membrana e trëndafiltë u gris prej kumbit gjithë në ngjitje i tingujve të “Bolero”-së. Bora S., brofi ndenjur. Ndën pëqi i kishte shkarë celulari, i cili po përpëlitej nën këto cifla tingujsh. Me sy fortësisht të hapur, ajo e mori me frikë, a thua se qe qeramikë përvëluese dhe e ngjeshi rrëzë veshit.
– Alo, alo! Ju dëgjoj, – kush jeni?
– Jam Zoti! – Po ju, bija ime, Bora S., jeni? A më dëgjoni?
– O Zot! – Po, po, por cili zot jeni kështu?
– Zoti i Madh e i Plotfuqishëm, bija ime!
– O Zot! Zoti Zot. . . Ah, më falni, jam pak e përgjumur. . . Po nga po flisni kështu. . . ?
– Nga Sfera e Shtatë, bija ime. Por dëgjo mirë se s’kam kohë: – Ke lënë çezmën hapur në banjo… ngrihu e mbylle! Tjetër: dil e blija atij gabelit kotelen se po më çmend… Ah, po…
Duaje atë djalin, anipse s’ka as telefon e as celular… Tashti ika se i kam zënë pusi Djallit që po nget si i çakërdisur Koçinë time. Ma vodhi faqeziu, por do të ma paguajë…
– O Zot… Alo… Alo… O Zot… O Zot… !
Por celulari përcillte sinjalin periodik: pi-pi-pi-pi… Ndoshta prej sferave të kulluara qiellore, ndërsa Zoti, duket se tash po merrej me tjetërkënd.

PROVA BËRTHAMORE

Shqiptaro-amerikani, gjeneral Gasper Kerabreg, një natë para provës bërthamore në Humnerën Marjane, qe përpirë nga ethet e leximit. Në kabinetin shtëpiak, tavolina e tij e punës qe mbushur me pirgje të stivosura letrash e mbi çdocilin bllok të këtillë dorëshkrimesh, qe ngjitur nga një skedë, që bënte, me pak fjalë, rezymenë e gjithë materialit përkatës. Me qeskat e syve të fryra dhe kthjelltësinë e esëllt të mesnatës, ai qëndroi, pa ngultazi para vetes në tryezë ku qenë venë një shishe konjak “Skënderbej” dhe një gotë e zakonshme kuzhine, dhe duket se e gjeti lidhjen. E mbushi gotën cit dhe, pasi e hurbi një gëllënjkë, e ktheu me fund. Pa dhe një herë tufat me dorëshkrime sekrete, gjithçfarë kish të bënte me baladat, epet, gojëdhënat dhe mitet paleoballkanike, shtriu dorën drejt tyre me gishtin e madh të ngritur përpjetë dhe energjikisht tha: “Yes!”. Pas kësaj, ai u kalamend drejt krevatit ku qe shtrirë e shoqja, Kamelia, së cilës i pëlqente ta lidhte prejardhjen e saj me hercogët e Kentërberisë, hiç më vonë sesa shekulli XII. Tashmë ajo flinte si shqerrë. Ajo qe mësuar trishtëm me pasionin e beftë të Gjeneral Kerabregut për mitologjinë paleoballkanike. Rëndom ajo e linte shërbëtoren zezake të largohej dhe i kumtonte me një zë të zvargur të shoq, se po shtrihej, e se po të donte të hante, gjellën do ta gjente të mbuluar në kuzhinë, por ama, po të donte të bënte seks me të, të kishte, sidomos, kujdesin mos ta zgjonte.
Gasper Kerabregu atë natë nuk dëshironte të merrej me kësi punësh.
Në orën dymbëdhjetë të ditës së nesërme, ekuipazhi i drejtuar prej tij, do të lëshonte një prodhim të ri bombe bërthamore mbi Humnerën Marjane e, për më tepër, do të merrte pjesë vetë, për të parë më në fund, a do të vërtetohej hipoteza e provokuar nga leximi për një kohë kaq të gjatë i miteve dhe epeve ballkanike. Një satelit i ndjeshëm special do të regjistronte me imtësi gjithëçfarë do ngjiste përposh. Kjo ia kërthnezte kërshërinë gjeneral Kerabregut, nginjur, siç thamë, përplot hipoteza nga leximet e dorëshkrimeve sekrete mbi gojëdhënat dhe epet paleoballkanike.
E qe, se më së mbrami, ra Ora e Madhe.
Avioni i gjeneralit i vërtitej si fajkua njollës më blu të Oqeanit Indian, Humnerës Mariane. Kufjet ndër veshët e tij jepnin e merrnin mesazhe të mërzitshme rutinë nga qendra e Pentagonit.
– Hidheni vezën! – rrahu prerë urdhri i tij.
Me telebinokël ngjeshur në sy, ai pa qysh sendi i gjelbër sa një raketë zbriste e zvogëlohej përposh.
Kur pritja kapi pikun e ankthit, plasi ajo farë shkundullime, saqë avioni i tij u hoq përdredhazi as me qenë prej letre. Përposh, një si baticë qurresh, u ngjit e sundoi atmosferën.
Priti gjenal Kerabregu gjer ndaj perëndimi, kur ujërat tanimë qenë qetuar. Avioni qe ulur fare pranë sipërfaqes së bardhë nga shkuma, kur – qe! Nga qendra e gjeratores ku kish plasë Bomba, shpoi përposh sipërfaqen një kokë llaftarisht masive me mustaqet plot dymbëdhjetë pashë.
Koka fërkoi fort sytë, shfryu bulçitë duke shkaktuar suvalë te shkumëzuara dhe piskati: – O kush na e qiti gjumin kështu bre Sokole Halili!
N’atë grimë, qiti krye mbi ujra koka e dytë, jo më pak masive se e para, po gjithsesi, më e re:
– Paj, Zoti t’vraftë bre Gjeto Basho Muja, se m’i qorroi sytë Zana idhnake e hiç s’jam kah shof – tha Halili, duke i mbajtur me pëllëmbë kokërdhokët që i lëvareshin poshtë zgavrave.
Gjeneral Kerabregu i pa, i filmoi, i fotografoi të gjitha këto pamje dhe, nësa merrte kursin kah perëndimi, tha me vete:
– Qe, s’më paskan rrejt mitet paleoballkanike. Po sa fkellë qenkan strukur, mor zot!

03. 12. 01

(Përgatiti për botim Andi Meçaj, maj 2012)

TREGIME NGA MID’HAT FRASHËRI

(1880-1949)

Mid’hat Frashëri u lind më 25 mars 1880 në Janinë, vdiq më 3 tetor 1949 në New York, SHBA. I biri i Abdyl Frashërit, nipi i Sami e Naim Frashërit, nga Dera e Madhe Frashëri. E njeh shumë pak babain dhe rritet nën kujdesin e Samiut dhe të Naimit. Edukimin akademik e mbaron në Stamboll. Pas mbarimit të shkollës, deri në vitin 1905, punon në administratën turke dhe më pas kalon në Selanik, në administratën shtetërore. Në vitin 1908, fillon botimin e gazetës “Liria” në Selanik. Merr pjesë në Kongresin e Manastirit, i njohur ndryshe edhe me emrin Kongresi i alfabetit me 14 nëntor-22 nëntor 1908. Në vitin 1912, në qeverinë e pavarësisë të krijuar nga Ismail Qemali, zgjidhet ministër i punëve botores (publike). Në janar 1923 fillon detyrën e Ministrit Fuqiplotë të Republikës së Shqipërisë në Athinë. Këtë detyrë e kreu deri në dhjetor 1925. Në vitin 1927, fillon të botojë në Tiranë, revistën Dituria dhe themelon librarinë Lumo Skëndo. Në vitin 1941, bëhet ideologu kryesor dhe një nga themeluesit e Partisë Nacionaliste, e njohur më shumë me emrin “Balli Kombëtar”. U detyrua në nëntor 1944, të largohet nga Shqipëria dhe të vendoset në Itali. Gjatë një udhëtimi për në Nju Jork, SHBA, vdes si pasojë e një ataku kardiak. Në vitin 1897 fillon të botojë “Kalendarin kombiar”, të cilin e boton pa ndërprerje deri në vitin 1928. Më 1901, boton biografinë e parë kushtuar Naim Frashërit. Në shkrimet publicistike ai përdori pseudonimet Lumo Skëndo dhe Mali Kokojka, ndërsa në botimet e ndryshme përdori pseudonimin Ismail Malosmani. Mbas çlirimit të Shqipërisë, u vendos sekuestro mbi pasurinë e Mid’hat Bey Frashërit. Një nga objektet e sekuestruara ishte edhe biblioteka personale e Mid’hat Bey Frashërit. Sot rreth 40 000 vëllime të kësaj biblioteke ruhen (dhe janë pjesë) e Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë. Për këtë arsye Ministria e Kulturës dhe Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë vendosën që çmimi për bibliofilinë të emërtohet “Bibliofili Lumo Skëndo”. Vepra të tij: “Naim bej Frashëri, kujtimi mbi të ungjin”, 1901; “Bëj mirë pa hidhe në det”, 1902; “Dhe tregonje”, 1902; “Shkurtabiqi i verdhë”, 1914; “Hi dhe shpuzë”, 1915; “Letra mbi një udhëtim në Zvicër”, 1915; “Një re e zezë për Shqipërinë”, 1918; “Rilindja e Shqipërisë”, 1918; “Albanais et Slaves. 1919; “Mosmarrëveshjet shqiptaro-serbe”, 1921; “Plagët tona”, 1924; Përkthime: “Gijom Teli”, 1902; “Robensoni”, 1909.

PIKA LOT

Tetë vjet pa dalë!… Ves’ e natës s’ish avulluar dhe shkëlqente mbi bar e mbi fletët, si copëza diamanti mbi zymryd; era frynte mengadaë, po pak e ftohtë. Mecoja qëndroi pak, lëshoi pushkën mbërdhe, u pshtet më një shkëmb anë rrugës; gjithë, c’i shihte syri, i dukeshin të reja; dielli sapo kish dalë, lëshonte një dritë si të kaltërt mbi lisat e këtij vendi t’egër; malet nga perëndimi, ngrinin majat e tyre madhështore gjer në qiell; këto maja ishin kurorosur me mjegull të natës. Ish vjeshtë. Mecoja pëshpëriti; solli në ment jetën që po shkonte; vetëm, mbi këtë breg, midis lisave dhe shkëmbenjve, mendjes i pëlqen të mendohet, zemrës të mallëngjehet. C’ish ky njeri shtatmadh, fytyrëbukur, leshverdhë hedhur mbi sup? Mustaqet e mëdha i jepnin një hije trimi dhe bënin dy shkurre të zez mbi këtë fytyrë të verdhë; me të parë sytë që shikonin egër dhe me druajtje, me të parë pushkën në dorë, pisqollat në brez dhe jataganët varur në rript, s’mund të themi vecse ishte një nga ata njerëz fatkeqë që rrojnë jashtë mbledhjeve njerëzish, që s’dinë c’është familje dhe ushqehen me të rrëmbyer gjën’ e tjetrit. Por në fytyrë të këtij burri, që dukej t’i ish nja dyzet a pesëdhjetë vjec, duke e vështruar mirë, zbulojmë një gjë fare tjatër nga egërsija, që na u duk herën e parë: këta sy si të syltër e si të zez, ngjyrëmetali, kishin një vështrim që dukej i egër herën e parë, por më pastaj merrnin një butësi, një përkëdhelje, dhe një mendim i hidhur përshkruhej ndër ta. – Ahg, tetë vjet pa dalë!- murmuriti Mecoja.- Tetë vjet pa dalë jashtë shtëpisë! Kisah harruar pothuaj si është pylli dhe c’bukuri ka lindj’ e diellit mbi këta male të lartë. Eshtë rrojtje kjo që bëjmë? Si sot kam ndërmend, kur merrnim rrugët me tim vëlla, me tim kushëri dhe me ata të Shelit. Një zihje u ngrit midis nesh; Sheli shkrepi pushkën, im vëlla ra pa shpirt; q’ahere e tëhu trembëdhjetë veta nga ne dhe nga Shelët, fjetën përgjithmonë. Trembëdhjetë njerës pa ndonjë faj… Q’ahere u mbyllcë dhe më s’kam dalë; po gjakn’ e fundit, unë e kam mbi kurriz. Me cape të ngadaltë, zuri të marrë udhë; mori brinjën e malit; rruga shkonte përmes dushqevet dhe të bredhavet; dielli qe lartësuar dhe një hosten… Përnjëherësh, duke kthyer nga një cip që bënte mali, një pamje e bukur iu cfaq: mjegull e bardhë. Pandehte njeriu se Mecoja ish një shkabë që fluturonte mbi këto re të rëna mbërdhe. Mori udhë pa qëndruar; era po nxehej, mjegulla u tret dhe fush’ e vogël doli në shesh duke mbajtur një lumë t’argjëntë në mes të saj: ish Drini i Zi, i cili këtu rithte me qetësi.- Tetë vjet pa dalë nga shtëpia, thosh me vete të tij Mecoja. Sot, pra, dal për herë të parë. Ime motër polli një djalë, më kish kërkuar të vete ta shoh. E gjoja, kërkon të më bëjë që të dal nga burgu ku jam futur me vetëdashje; po nuk e di, që mbase kjo ditë të jetë e fundit për mua; nuk e di që mbase që sot mund të vritem me Shelët dhe të ma shpien tek ime motër! E varfëra, ime motër, nga gjithë gjërit’ e saj, vetëm mua më ka dhe unë jam i vdekur në këtë botë! Kush e di sa me gas të madh më pret! Një pikë lot i rrodhi nga sytë Mecos. Kujtoi qysh kish rrojtur, sa kish vuajtur. Qysh rronte tani si i vdekur, ngaqë s’ish i sigurt në jetë të tij: vdekja i im varrur mbi krye me një pe të kalbur. Rronte si një hije, pa ndjerë ndonjë gëzim. Gazet, qeshjet dëshirat, punët dhe kujdesjet që na lidhin te kjo jetë dhe na bëjnë ta duam gjalljen, qenë të panjohura për të. Zakonet e vendit dhe egërsi e njerëzve, e kishin bërë fatkeq. Mbyllur në s htëpi, pa parë gjërit e tij kaqë kohë, ish si një hije e zezë. Vështronte bukurin’ e vendit q’e rrethonte; dëgjonte shushërimën e fletëve tundur nga era; shihte shkëlqimn’ e Drinit, majat e larta të malit, kërcunjt’ e lisavet. Ah, fatkeqi, kish kohë pa i parë këto bukuri, kish kohë pa dëgjuar zënë që nxjerrin degët kur i fërkon er’ e veriut! Sa e ndjente shijen e rrojtjes sot! Sa id ukej e bukur gjithësija! Këta mendime ia shtonin hidhërimin, se i sillnin ndërmend vetijat e këqija të njeriut, ato vetija që e bënin të heqë një njeri nga tjatri. Të rrojë njeriu si i shuar, të mos guxojë të dalë jashtë, të shohë t’ afërmit dhe të marrë pjesë në gëzimet që Zot i madh përhap mbi botë! Ah, sa e bukur është bota! Gjithë të këqijat i bën vetë njeriu. Për pak gjë, fare pa shkak, zihet, vritet… Dielli dritën e argjëntë, bima kallin’ e florinjtë, lulja erën, zogu këngën, na i jep vallë që të kemi zihje dhe grindë midis nesh? Udhëtonte duke menduar e sytë poshtë, kur përnjëherë, m’anë të djathtë të rrugës u dëgjua një zë: fletët e drodhën. Mecoja me vrap unji pushkën nga supi, u bë gati; pastaj zuri qeshi, se e kuptoi më c’anë vinte zëri; disa turtuj trëmbur nga udhëtari, fluturuan me tmerr. Mecoja u qas atje ku kishin qëndruar turtujt: një uj; i kulluar buronte; rreth kroit bari gjelbëronte. E kish marrë etja se ish vapë, ish lodhur se kish katër orë q’ecte; u unj, piu ujë të ftohtë, ndënji të clodhej; ahere e kuptoi q’e kish marrë urija; nxorri nga trasja buk’ e djathë. Si u nginj dhe piu ujë, i clodhur nisi prapë udhën, që ish e ngushtë, tërë gurë; m’anë të djathtë ish pyll dhe driza; aty-këtje ca shkëmbenj të mëdhenj; m’anë të mëngjër zgjatej, atje poshtë, fusha me ca fshatra që dukeshin fare larg dhe majat e maleve të lartë i bënin një mur kësaj pamjeje. Dielli qe ngritur gjer në gjysmë të rrugës qiellore që përshkron ditë-për-ditë. Mecoja arriti më një vënt të rrugës, ku ajo zgjatej shumë pa ndonjë pengesë përpara. Atje udhëtari ynë pa së largu dy njerës që po vinin drejt tij. Që kur kishte dalë nga shtëpija, s’kish hasur njeri, andaj një dridhje i eci në tërë trup. Tetë vjet pa dalë nga shtëpija dhe pa parë njeri të huaj, e kishin bërë të ketë dyshim e frikë dhe nga një hije; për fat të mirë ca miza ndërmjet tij e të dy udhëtarëve, bënin q’ay t’i këqyrte mirë, po ata s’e shihnin dot. Mecoja e pa t’udhës të hqiej mënjanë udhës, të fshihej prapa një shkëmbi e të priste sa të largoheshin të dy udhëtarët. Vate prapa shkëmbit dhe zu të mendohej; i kish harruar fare udhëtarët, por kur ngre sytë, i pa t’afruar afro njëqint cape. Përnjëherësh u drodh, u verdh; fërkoi sytë që të shihte më mirë. – Ah është, ay- thosh me vete të tij. Po ay, Tafë Sheli, gjaksori që më vrau vëllanë… Ay tjetri, Gjoka, një katundar. – Ahere, një nga një i erdhë përpara syvet ngjarjet e tetë vjetëve më parë, qysh Tafë Sheli i ra të vëllajt, qysh ky volli një gjak të zi nga goja dhe u rëzua mbërdhe; sa vrasje ngjanë ndërmjet tij dhe Shelëvet i kujtoi një pas një; jet’ e zez që kish rrojtur nga shkak i vrasjeve, iu duk sot m’e tmerruar dhe m’e errët; dhe të gjitha këto të këqija, për shkak të këtij njeriu që vinte drejt tij. Cdo të bënte tani Mecoja? C’kish për të bërë? Mecoja s’mënoi aspak. Vëllai i tij, duke vdekur i kish thënë:”Meco mos më lerë pa shpaguar!” Fytyr’ e të vëllajt tani i cfaqej përpara, sikur e shtynte të merrte shpagën e gjaksorit të tij. Mecoja s’mënoi pra: mori pushkën në dorë, e vështroi një herë e a ish mbushur; nxorri edhe pisqollat: u bë gati për luftë; më parë kish për t’i rënë gjaksorit të vëllajt, pastaj, në duhej, do t’i binte dhe Gjokës. Psheti pushkën në sup, vuri grykën mbi shkëmb; vuri vesh që udhëtarët po kuvendonin. Gjoka i thosh Tafë Shelit: – Kështu, pra, ke shumë kohë pa ardhur në shtëpit tënde? – Tetë vjet, ah, tetë vjet! Që kur ngjau një vrasje ndërmjet nesh dhe Meco Gurit; n’atë ngjarje që pothuaj pa ndonjë shkak, u vra vëllai i Mecos dhe Mecoja vetë u plagosl q’ahere e tëhu kam qenë larg Shqipërisë. Ah, sa më kish marrë malli! S’kisha më shpresë t’i shihja këta vende të bukur, këta male majëlartë ku kam shkuar djalërinë time… Mecoja tani po mendonte, dora i dridhej; ish i verdhë sikur kish dalë nga varri; s’shihte kulluar. Një pikë lot i rrodhi nga sytë. C’e gjeti pra, Mecon? A u tremb? Ay që ish kaqë trim dhe që shënonte aqë mirë? Një dit,ë kishin shkuar katërmbëdhjet vjet që nga ajo ditë, kur në një dasmë kish dalë i pari me të shënuar dhe kish fituar një dem të bukur. “Tetë vjet pa parë këtë vend! Tetë vjet pa parë njerëzinë time! Pa nisur për këtu, mora një letër nga im atë, nga plaku i varfër që më thoshte se familja e tërë: mëma, ime shoqe, motrat deh djemtë, q’i lashë të veshël, dëshirojnë të më shohin. Ah, ku na shpie marrëzija jonë, sa të këqija i bëjmë shoku-shokut nga…” Nuk sosi; një klithje dolli nga an’ e rrugës. Të dy udhëtarët u tmerruan. Mecoja kish flakur pushkën, kish dalë mbi rrugë dhe, me krahë hapur: “Tafë Shela! – thërriste,- jam unë Mecoja! Gjer më sot janë vrarë trembëdhjetë njerëz nga shtëpia ime dhe jotja; lotët që kanë derdhur familjet tona bëhen sa ujët e një pellgu; gjithë këto fatkeqësi vinë, sic e hua dhe ti, nga marrëzija jonë. Unë po ta fal gjakun, falma edhe ti. Eja të pajtohemi! Tani s’ish vetëm Mecoja që kish lotë në sy, por që të tre këta burra qanin si gra dhe putheshin si foshnja. Gjoka, duke rrjedhur lotë, thosh: “Rroftë dashurija! Rroftë shpirtmadhësija!”

21 gusht 1899

SI VDIQ SELMAN TODORUSHA

Si ngriti dollin’e fundit, Selman Todorusha fshiu mustaqet e zbardhura të gjata, shikoi dhe njëherë ata që kish pranë:
– Po, jo, do të ngre dhe një dolli tjetër. Do të pi për dashurinë që kemi në mes të fëmijërisë!
Të dy miqtë, i vëllaj, i kushëriri, mbushnë kupat. Zonjat ishin qasur se do të ngrihesh tepsija e do të vihesh buka.
-Për shëndet të dashurisë në këtë fëmijë! Edhe sa gjall me nder!
Pas këtij urimi që tregonte gjithë dëshirat e zemrës, kupat u qasnë dhe lëngu i bardhë u derdh në gojë.
-Tani ngrini rakinë dhe sillnani darkën, – dha urdhër Selmani. – Po a s’më thoni, kush më do mua më tepër?
– Të gjithë të duam, se veç së mirës nuk kemi parë gjë tjatër.
Ky zë dolli nga gjithë gojat, nga burrat si dhe nga gratë, një zë i trashë e i math, që tingëlliti n’odë të madhe, n’atë odë ku flak’e vatrës që bubullonte hidhte një dritë të kuqe më të madhe se e dy qirinjve.
Vetëm kunata e vogël s’kish folur. Si u bë pushim, la çipin e napës që po shtronte, ngriti kurrizë, hodhi kokën prapa dhe shikoi Selmanë.
– Më duket se unë të dua më tepër, aga.
Selmani vështroi kunatën e vogël, e shikoi me sy babaj për të bijën. Një qeshje plot mirësi i zgjeroi atë fytyrë të nxirë e të rrudhosur, ku çdo mot kish lënë brazën e tij.
-A vdes ti për mua, Rako?
-Të rrosh me shëndet e me gjithë të mirat, aga.
Mëslla ish gati, mishi në mes, thelat bukë ishin ndarë. Pranë vatrës buka shkoi gazmore, një darkë plot bekim për këtë fëmijë të lumtur.

***

Me kohët e mira të verës kishin ardhur dhe kopetë nga vërrija. Dhëntë dhe shqerrat e tyre tani po kullotnin në bregoret e gjelbëruara, mbi këtë bar të zgjuar prej gjumit të dimërit.
Rakoja atë ditë kish dalë dhe ajo në stan ku ish përhapur tufa, se kish parë mëngjez’e majit shumë më të bukur, pa donte të shihte shelegët dhe ftujat. Shumë në mes të dhenëve Rakoja i njihte: syskë, rudë, kalesh, katarosh, më të shumëvet u kish vënë shenjë, dhe zilet e këmborët më të mira ja u kish varur vetë.
Tani kish ndenjur mbi një bregore të vogël, një bregore të shkëmbtë në mes të luadhit ku ish hapur bagëtija. Po nuk e di pse Rakon e zu një angushë kur dëgjoi që ranë dy dyfekë?
Zëri ish dëgjuar më të djathtë, atje tek zbardhnin ata shkëmbënj nën rrepet e mëdhenj. Përnjëherë, pa dashur u ngrit. Barinjtë ishin atje pranë, bashkë me qent’e tyre. Po edhe ata ishin ngritur e dëgjonin. Dy pushkë të tjera u dëgjuan, pastaj një pushim i gjatë. Po këta dy kërcëllime të fundit gjëmuan me zë të shëmtuar. Mbase është ndonjë gjahtor, tha gruaja e re me vete të saj dhe u qetua pakë.
Po, jo, e gjora Rako, nuk është kërcëllim pushke gjahtori, është plumb gjaksori ay që dolli nga dyfeku i shkretë.
Pse Rakoja s’rri dot në vend? Pse tani po shikon nga an’e shkëmbënjve e të drurëve, ç’kërkon të shohë, ç’gjëmë të zezë po pret?
Na se ku po e shpin të vrarin, të shtritur mbi dy dega. Tre miq po e shokërojnë, dy mbajnë lesën, i treti po ecën pranë.
Cilët janë këta, cili ësht’i vrari? Pse Rako, ke syt’ egërsuar, pse shikon me kaq frikë? Ç’është ky barì që po vjen duke nxituar pa frymë?
– Thua-më, cili është?
– Selman agaj, zonjë…
Nga kraharor’ i Rakosë një zë, një thirrje dolli. Shikoi akoma, ngriti krahët, vështroi të vrarin që po e shpinin atje tej. Edhe nxitoi, se më nuk shihte. Shamija i fluturoi nga koka, një thirrje tjetër u dëgjua, dhe trup’ i saj humbi poshtë shkëmbit të lartë.

***

Më shpejtë se nga valët e lumit që buçet, dhe se nga ret’ e zeza që shtyn era, m’e tmerruar dhe nga flaka që breth mbi bar të një luadhi të tharë prej gjithë vapëvet të korrikut, gjëm’ e vrasjesë ish përhapur dhe kish vajtur në shtëpi e Selman Todorushës. Kur shpunë dhe Selmanin të shtrirë, e tërë graria ish në vaj dhe shtëpija gumëzhinte n’ulurimë.
Ish kulm’ i shtëpisë, ish plaku i njerëzisë ky Selman, që kish rrojtur me nder e me trimëri pas zakonit të shqiptarëve! Edhe tani një plumb i vogël e i zi, atë njeri të gjall’ e të shëndoshë po e shtrinte në dhé.
Po, jo. Selmani edhe s’ka vdekur. Një gjak i kuq po i rrjedh nga ijet dhe i ngjyen fustanin; po syri akoma s’ka humbur dritën. Kur e vunë n’odë të madhe, i plagosuri mbante me dorë ijën e djathtë, ku i keqi plumb i ka hapur plagën e kuqe.
– Mos më qani pa vdekur, gra! Duroni edhe pak.
Edhe shikoi këto fytyra të dashura që në mes tyre kish gjetur gaz’ e rrojtjesë. Një nga një, po gjysëm të mbuluara me një tym të zi, pa jetën e shkuar, ata gjashtëdhjetë vjeçët e tij. Po nuk ndjeu as fare dobësi në zëmrët, se ish trim Selmani.
– Mos ma lini pa marrë shpagën. Po ku është Rakoja? Ajo thosh se më donte më shumë se të tërë.
– Kish vajtur në stan sot në mëngjez, se…
Fjala s’u mbarua, se një kujë u dëgjua së jashtmi. Kjo s’ish kuj’e Selmanit, po ish e kunatës që i sillnin shtanë të rënë prej shkëmbit.
I plagosuri s’kuptoi ç’po bëhesh.
Ngriti kokën e rënduar dhe fytyra ju verdh më tepër.
– Pse ky ulurim? – pyeti, dhe më s’pat fuqi të flasë më shumë.
Po qënka thënë, o Selman, që të shohësh dhe një vdekje tjetër sa pa mbyllur sytë për jetë. Kur suallë m’odë dhe Rakon e vdekur, gratë përnjëherë hodhën një klithmë.
Selmani shikoi, u pështet mbi dorën e mëngjër, ngriti kokën, psherëtiti, pastaj foli me zë të kthjelltë, me zë të plotë, sikur atë çast i erth një shpirt i ri; sytë tani po hithnin shkëndija.
– Pushoni, gra. Rakoja mbajti fjalën. Unë vetëm do të qaj.
Një vaj Labërije, një nga këta vaje ku malësorkat tona dinë të vënë kaqë poezi heroike, një të tillë qarje në vjershë, nisi i plagosuri, me zë të ngadalshëm po të shëndoshë.
Gratë kishin urdhër që të mos qajnë, dhe dëgjonin, dëgjonin vajin e këtij që gjer ahere s’kish kënduar veç këngë trimërije.
Po vajtonjësi nuk mbaroi. Zëri përnjëherë ju rëndësua, syri humbi shkëlqimin, koka ju varr mënjë’anë, edhe u shtrit. Nga ij’e djathtë një shkumb’e zezë buçiti. Edhe më s’u dëgjua gjë tjetër.
Kështu vdiq Selman Todorusha nga Progonati.

(Eren-Qoj, 25 mars 1912)

ZEMËR, PUSHO

Pusho, zemër, mos u qa! Mos më thuaj vuajtjet e tua, mos qa dhimbjet dhe hidhërimet!
Rri dhe duro. Hiq në pushim çdo të keqe.
Pse të qahesh? Kur e ke druajtur vuajtjen, kur je hequr prej hidhërimit? A e ke ndjekur kurrë fatin e bardhë, a e ke dashur kurrë gazin dhe zbavitjen?
Të kan’ardhur shumë herë pranë të mirat. Jetën munt që ta bëjnë t’ëmbël dhe të qetë si një burim t’ëmbël, si një vijë të kthjelltë.
Po, jo! Qetësisë, gazit dhe fatit, u ke rënë me këmbë. Ke kërkuar gjithnjë të paqenën, të paditurën. Ata që ke pasur pranë i ke shtytur, u je mërguar. Kurdoherë ke kërkuar një gjë më tutje; ke ndjekur atë të paqenën, të padukurën.
Se ashtu që ylli është bërë për të çkëlqyer, dielli për të ndritur, trëndafili për erë, zogu për këngë, zjarri që të djegë, edhe ti, o zemër, ke lindur për të vuajtur.

MOT’I RI

Ikë, ikë. Qofsh’ i nëmur ti që vjen të më urosh motin e ri.
Një mot akoma! Edhe me qeshje në buzë, me urime vjen të më thuash se m’u pakësua një mot, më sthua për shumë vjet.
Dymbëdhjetë hëna! Si dje më duket ay që shkoi, pastaj dhe ay më parë, edhe tjatri akoma.
Lumi që rrjedh lëshon zallin, delja që shkon lë gjurmën, flaka që digjet lë hinë. Po ti, o kohë, ç’na le? A po këtë hi mi kokët tënë?
Qysh pra, gjithë vuajtjet e mëmës sime, gjithë shpresat e saja, shpresat e mija, vuajtjet e mija, gjithë këto kështu do të shuhen?
Vargu i vdekjes po mbushet, kur imi çdo mot po afron me të këputur. Edhe s’munt ta ndaloj këtë lumë, s’munt ta mbaj këtë jetë!
Edhe ti me ironi, me qeshje në buzë, vjen të më urosh. Ikë, ikë këtej, se s’dua urime unë, jam për rëkim.

AFËRDITA E MILO-S

Fidia më s’pat prehje. Gjumi më s’i çlodhi sytë, ngrënjes më nuk i gjeti shije. Një ethe çdo ditë i diqte dejtë.
Përpara shkëmbit të mermerit si shkumbë i bardhë Fidia po punon dhe po mejtohet. Musklet e tij po i xhonglohenë nën çekanin e rëndë, një djersë ethesh po i kullon nga ballët, një zjarr po i ndriton sytë.
Edhe më s’pat prehje. Çdo ditë nga shëkmbi po dilte një formë e re. Punoi, punoi, akoma, me zjarrin e shenjtë. Kërkonte bukurinë, gjithnjë të ëndërruar, kurrë të parë.
Kur u mbarua vepra, Fidia e shikoi me syt’e nxehtë, me ata sy që s’ishin lodhur kurrë. E shikoi akoma, edhe një herë, dhe i mbylli sytë, se guri i ftohtë j’u duk i gjallë, me një shpirt, me një frymë që s’i kish pandehur.
I lumtur Fidia, m’i lumtur se Hyji! Se mendja jote polli bukurinë e pa vdekur, gruan, gjithnjë të dëshiruarë, kurrë të gjetur.
Sidoqoftë edhe s’dihet mirë në Afërdita e Milo-s është e Fidias apo jo.

PO E SHEH? DRITA VENITET

Po e sheh? Drita venitet, mjegulla trashet, një hi, një nap’e zezë po mbulon shtëpinë, po më hyn brenda n’odët.
E sheh, mik, këta të mugët të përziçmë? Ky më mbush shpirtin me angusë, më ep dëshirë të qaj e të këlthas.
Ah, këta t’errët! Më duket sikur është hapur varr’i shekëllavet dhe po del jashtë gjithë zi e jetës, një zi e jetës, një zi që vjen nga funt’i dheut, ku janë mbledhur gjithë të vuarat, gjithë të qartat e një jete së gjatë.
Ky hi, ky tym më hyn në shpirt, më duket sikur humba gjithë shpresat, gjithë gazet. Drita, duke ikur u fryn dhe i shoi, na la në kët’errësirë.
Po e sheh? Tani më s’duket fare gjësendi! A jemi në varr, apo mbi dhet? A jemi një i gjallë në mes të vdekurvet, apo një i vdekur në mes të gjallëvet?
Folmë, mik, se dua të dëgjoj zë njeriu, dua ta ndjej veten të gjallë; folmë, a do të mbajë shumë ky zi? Kjo natë a ka të sosur, apo jemi në atë natë pa mëngjes?
10 vjesht’e II

EJA, MOTËR

Eja, motër, të dalim në kopsht se erdhë kohët e mira. Nuk e sheh që marsi na pru ditët e bukura? A po sheh se qysh qielli duket m’i ëmblë, deti m’i vakur dhe ata malet atje larg. A i she se qysh kanë një ngjyrë më të dashur dhe duken më të afërt?
Eja, motër, se qershitë janë plot lule. I mban mend këto lule, kur i tërë kopshti mvishej me të bardhë? Shkuan dhjetë vjet q’ahere! E mban mend, kur hipnje në drurët dhe qeshnje me mua kur s’të gjenja dot? Se ishe dhe ti e bardhë si dëbora veshur dhe nuk shquanje nga lulet.
Eja, motër, të shohim qershitë. Vërtet këta më s’janë ata drurë; ata u thanë dhe humbën. Po lulet janë gjithnjë ato lule!

Eren-Qoj, 5 mars 1912

RRËFIME DASHURIE

ASAJ

I
Si kombet me vetija e mendime të thjeshtë q’i falen një fytyre gdhendur në gur a dru; si kombet më të qytetëruar, që rrinë
me orë dhe luten përpara një fytyre bërë me ngjyrë vaji a dy copëra drurë të bashkuar; si ata kombe që marrin me muaj udhë që të venë t’i falen gurit të zi; si ata të moçmit q’i falen diellit, zjarrit, shikonin me adhurim të thellë yjtë dhe bëheshin therrorë për perëndit’ e perëndeshat, a si ata që dhe sot shtrihen e shtypen nën qerre të Budës; ashtu dhe unë, o e bukura ime, dua t’u falem dy yjeve që janë më të bukur se gjith yjt’ e qiellit, dy yjve që janë syt’ e shkruar të tu dhe të bëhem hi, o e dashura ime, nën këmbët vogëloshe tënde!

Vjeshtë, 1905

II
Në është vërtet se zemra jote s’rreh kurrë për mua,- ashtu si ke dashur të më thuash,- në është vërtet se fytyra ime nuk zë asnjë vënd në ëndërrimet e tua, pse, o e bukura ime, kur më sheh ngadalëson çapnë, pse më lëshon vështrimn’ e atij syri të shkruar?
Nuk e di si më buçet dhe më zjen gjaknë ay vështrimi yt kaq i qetë dhe i ftohtë? Nuk di ti si më çpon zemrën ay vështrimi ngjyrë qielli?
Vështrimi yt është si një shtizë në dorë të një djali që lot me një zog; vuajtjet e shpesit i heq dhe zemra ime. Të lutem, pusho, pushoje këtë lodër të gjakme! Po ç’them unë! Shtjermë, shtjermë syt’ e tu, se vështrimi yt, o e bukura ime, m’i thjeshtë se frym’ e Jehovajt, i jep gjëllim shpirtit tim.

Prill, 1906

III
Pse ikën ashtu nga unë?
Nuk e di që dashurija është me krahë dhe m’e shpejtë se vrapi yt?
Dashurija ime të është qepur si hija. Kudo që të vesh, të ka për të rënë pas, kudo që të jesh do të dalë përpara dhe, kur të na ndajë një mërgim i madh, hija ime prapë të ka për të ardhur pranë. Malet, fushat, njerëzit s’kanë për të na ndarë, se shpirti im është qepur pas shpirtit tënt, se trupi im të ka për të kujtuar gjithnjë. Edhe vdekja kur të më marrë nga kjo botë, edhe ahere hija ime, e dashura e tmerruar, ka për t’ardhur të të gjejë në të mugërit e në t’errëtit. Edhe, kur për ty,- ah, dua të jetë shum’ e largme,- do të vij’ ora që të shuhen ata sy q’i dua kaq dhe të bëhet hi ay trup i bukur,e dhe ahere, mos pandeh se do të shpëtosh nga ndjekja ime; shpirti im të ka për të ardhur gjer në varr, se shpirti im është qepur pas shpirtit tënt dhe trupi im ka për të të kërkuar gjithnjë; ahere, brenda në varr t’errët e të ftohtë, eshtrat do të dridhen, se në dashuri do të jem gjithnjë besnik.

Shënëdre, 1906

IV
Më pyet sa ësht’ dhe a ësht’ e përjetshme dashurija ime.
Aherë, syt’ e tu, ata sy të zez q’i dua kaqë, marrin një shkëlqim, një vështrim të ri, edhe buza jote një të qeshur të hidhur.
Pse, o e dashura ime, pse i le të hyjnë të tillë mendime të hidhur n’atë kokë të bukur?
Nuk e di ti që çdo gjë në këtë jetë ësht’e vdirshme? Nuk e di ti që çdo gjë mbi këtë dhe ka një fund?
Prapsi, prapsi, këto mendime. Mos i përsërit këto pyetje.
Të dua me gjithë shpirt, me dashuri të thellë; sot të dua sa për një jetë të tërë. Mos prish gazn’ e sotmë, duke menduar të nesërmen e errët.
Mos më pyet më sa ësht’ e thellë dhe a ësht’ e përjetshme dashurija ime!

V
Më pyete pse të dua dhe unë qesha.
Qesha, tanimë po mendohem dhe them: Pse të dua?
Të dua për atë të qeshur të bukur, kur të shkëlqen syr’ i kthjelltë nën ballë të qëruar; të dua për ato leshra ku është pështjellë gjithë thellësi e natës dhe për atë vështrim ku lexohet gjith gaz’ i ditës; për atë vështrim q’ është si një yll’ i lumturisë; të dua se kur flet, ay zë më zgjon në zemrët time gjithë zërat e fshehtë të shpirtit, të dua se prapë teje e ndjej veten time të madh dhe të fortë, se në dashurit tënde shoh zbardhëllimin e jetës.
Po, të dua se, tekdo, me gëzim të fatbardhësisë a në t’errët të helmit, në qeshje të mëngjesit, në tym të të mugëtit, në ngjyrë të lules a në përkëdhelje të veriut, tekdo, o e dashura ime, ty të gjej dhe ty të shoh; të dua, se edhe kur të zbres në thellësi të shpirtit dhe në fund të zëmrës, edhe atje thellë të gjej.

Gusht, 1909

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

PROZË KOSOVARE

TREGIME NGA DIN MEHMETI

Din Mehmeti u lind më 1932 në fshatin Gjocaj të Junikut. Ka studiuar për gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Beogradit. Është profesor në Shkollën Pedagogjike të Gjakovës. Din Mehmeti njihet për poezinë e tij figurative, e cila është botuar që nga viti 1961 deri në vitin 1999 në 16 vëllime. Poezinë e parë e botoi në vitin 1949 në revistën letrare Jeta e re. Libri i tij i fundit, një përmbledhje më njëzetetetë vjersha lirike, mban titullin “As në tokë as në qiell”.

NË THELLËSITË JOSHËSE

Valët e liqenit i stolis britma e fëmijëve si kundërvlerë për freskin me të cilën ato përkëdhelin trupat e tyre të njomë. Kalamajtë ia zbukurojnë njëri – tjetrit trupin me pika uji, të cilat hijeshojnë lëkurën e tyre si lule të lagështa dhe të ndritshme. E pranishme është edhe kënga e bilbilave e cila herë pas here pushon, thuajse dorëzohet dhe humb betejën që ua ka shpallur qeshjeve dhe britmave lazdrane. Atje larg, një barkë e vogël e cila ka ngarkuar diellin me vete dhe zvarrit rrezet e tij duke i derdhur mbi valët e kaltra si toptha kristali. “Shihni barkën që bart diellin!” – bërtet një vogëlushe bionde. “Ajo nuk bart diellin, por zvarrit rrezet e tij!” – e korrigjon mocaniku i saj dhe merr qëndrimin e burrit i cili nuk lejon fjala t’i bëhet dy. “Mirë de, ajo i bie njësoj!” – tërhiqet vogëlushja ashtu si i ka hije zonjës e cila mund të prek të paprekshmen – sedrën burrërore. Po, dielli pas një kohe u ngjit edhe më lart në qiell, u lodh nga ai lundrim i ngadalshëm në barkën e ngushtë dhe shtoi buzëqeshjen.
Zogjtë këndojnë pandërprerë. Ndalen vetëm sa të hanë mëngjesin e rëndomtë; ndonjë mizë të pakujdesshme në fluturim e sipër e cila, pa ia varur veshin rrezikut që i kanoset dhe joshur nga lartësitë, ishte nisur t’i shohë rrezet e diellit nga më afër. Edhe fëmijët nuk lëshojnë pe; të ledhatuar nga valët e liqenit me mjeshtëri u ikin duarve të nënave dhe qortimeve të prindërve që të kenë kujdes nga thellësitë e errëta.
Përnjëherë këngët e bilbilave e gulçoi britma e një nëne. Ajo jehonte e dhembshme, shtangu qeshjen e lazdranëve të vegjël, frenoi fuqishëm gëzimin e tyre dhe i la të shtangur buzë liqenit.
Gruaja që dëneste buzë liqenit ishte nëna e trimit i cili, i joshur nga freskia dhe thellësitë, kishte vendosur të kridhet deri në fundin e errësisë më të dendur ku rrezet e pakta që depërtojnë i ngjajnë kristalit të copëtuar, xixave që të shkaktojnë marramendje dhe të ndalojnë frymëmarrjen. Pas një kohe, koka e tij e pashpirt u paraqit mbi syprinën e ujit si lule e porsaçelur. Buzëqeshja e tij në fytyrën e shtangur fshehte tërë bukurinë që i kishte parë atje poshtë, aty ko frikoheshin të depërtojnë edhe rrezet e diellit sepse terri i thërrmonte në xixa. Buzëqeshja e tij mori me vete tërë qeshjet e lazdranëve të tjerë që me frikë shikonin trupin e shtangur të atij trimi që pati guxim t’i ndërprejë të gjitha lojërat fëmijërore vetëm që të kënaqet duke soditur lojën që zhvillonin në fund të liqenit terri dhe drita. Sytë e tij të mbyllur shprehnin pamundësinë që ajo lojë të shpjegohet. Dhe e çuan rrugës së qytetit të shoqëruar nga kuja e nënës së tij.
Të gjithë ia lëshonin rrugën sepse ia ishte udhëtimi i fundit i një engjëlli të cilin e shoqëronin fluturat e tejdukshme me flatra të kristalta.
Po, bukuria ende kishte që të tri rrathët e veta të mëparshme; qiellin nëpër të cilin diell nuk ndalte udhëtimin, harkun e largët të liqenit ku kaltërsia e tij derdhej në kaltërsinë qiellore dhe degët e plepave të lartë të mbushur me këngën e bilbilave. Por asaj tani askush nuk i gëzohej e as që e vërente; e mbuloi pëlhura e tejdukshme e vdekjes dhe kukama e një nëne.

TANUSHA

Ajo nuk ishte Tanusha e këngëve popullore, por vashë e vërtetë. Ndoshta edhe më e bukur se ajo e këngëve popullore, sepse ishte e pranishme, hapëronte pranë nesh dhe nuk kishte nevojë t’ia trillonim bukurinë. Erdhi në lagjen tonë si freski mpirëse, si lule në lule, si ëndërr në ëndërr, bukuri që zbukuronte të bukurën. Erdhi dhe na bëri të gjithëve t’i harronim vashat me të cilat me vite kishim thurur kështjellat e kënaqësisë e dashurisë sonë. Prishi foletë e dashurisë rinore me kujdes të thurura. Përnjëherë na bëri me dije se as bukuria e as kënaqësitë kanë fund. Se ne ishim si peshq të cilët as në detin e bukurisë e sa në atë të dashurisë nuk ishin zhytur në thellësitë marramendëse. Ajo na detyroi të pyesnim veten se si kishim mundur t’i dashuronim vashat që donim, si kishim qenë aq të verbër të mos i hetonim të gjitha ata të meta që kishin krahasuar me ecjen e saj, me lëvizjen e shtatit, me ngritjen e duarve që t’i rregullojë flokët…, me rrezatimin magjepsës që na la pa gjumë dhe ua ndryshoi drejtimin ëndrrave tona. Të gjithë ne e dashuronim ndërsa ajo e gjora ishte vetëm një. Në kënd të dashurohej kur ne të gjithë njësoj gjunjëzoheshim dhe ishim në gjendje t’i premtojmë se hëna do ta ndriçonte dhomën tonë të dhëndërisë e jo poçi elektrik vetëm nëse ajo pranonte të bëhej nusja jonë. Dhe nuk ishte premtim i kotë; Tanusha do të ishte hëna që duhej të shndriste dhomën e dhëndërisë.
Sa dashuri shumëvjeçare shkatërroi Tanusha, sa vasha e mallkonin dhe sa djem i dorëzoheshin gjumit dhe zgjoheshin duke përmendur emrin e saj. Tanusha mori përmasat e lutjes së dashurisë, dashuri që na e shuante etjen njësoj si gota e parë e freskisë së mëngjesit pranveror. Ajo ishte lulja nga e cila mblidhnin propolisin shërues bletët e dashurisë dhe shëronin varret tona djaloshare.
Tanushë, moj Tanushë, t’u thefshin ato këmbë që të mundësojnë të ecish si hyjneshë dhe që na i shkatërrove foletë vështirë të ndërtuara të dashurisë! – mallkonin vashat e lëna pas dore nga dashnorët e vet.
Tanushë, moj Tanushë, pse nuk pranon të të më bëhesh lule në shpirt që do të kundërmojë këndshëm nëpër dhomat e qenies sime rinore?, klithnin djemtë.
Vallë kishte ndonjë djalë që nuk ëndërronte Tanushën ta ketë në shtrat? Vallë ekzistonte mashkull që do t’i kishte thënë jo Tanushës sikur ajo t’i kishte propozuar takim?
Ku është nisur Tanusha? Kush e ka lënduar zemrën e saj? – Pyesnin djelmoshat e lagjes sime njëri tjetrin kur e panë Tanushën me valixhet në dorë si largohej drejt stacionit hekurudhor duke dënesur. I bekuar qofsh o Zot që na shpëtove prej saj, murmurisnin vashat duke e shikuar me bisht të syrit.
Unë qëndroja ulur në këndin e rrugës që çonte drejt stacionit hekurudhor. Dënesja në vete. Askush nuk e dinte pse asaj dite qanim unë e Tanusha. Një natë më parë ajo më pyeti se a e dua. Më tha se më dashuronte për së tepërmi. Iu përgjigja se fare nuk mendoj në të, se as që e vërej kur kalon rrugës. Ç’ka nuk i thash, dhe ç’ka nuk gënjeva me qëllim që sa më shumë ta ofendoja dhe ta shuaja zjarrin e dashurisë së saj ndaj meje. Më hutuan fjalët e saj, nuk dija çka të bëjë me tërë atë bukuri verbuese të cilën ajo posedonte. Thjeshtë, bukuria e saj ishte trishtuese, mallkimi më i madh që bartte Tanusha me vete.

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

TREGIME NGA ANTON PASHKU

Anton Pashku lindi në Has të Thatë të Prizrenit. U shkollua në Prizren dhe në Prishtinë. Deri në vdekje punoi redaktor në gazetën “Rilindja”. Është autor i disa vëllimeve me tregime: Tregime (1961), Një pjesë e lindjes (1965), Kulla (1968), Kjasina (1973), Lutjet e mbrëmjes (1978).Ai ka shkruar dy drama: Sinkopa (1969), Gof, 1976 dhe romanin Oh (1971). Tregimet e para Anton Pashku i botoi në vitin 1957. Për afro tridhjetë vjet punë krijuese letrare, ai botoi relativisht pak, por, për nga vlera artistike, vepra e tij zuri vend në krye të panteonit letrar kombëtar Anton Pashku sjell një frymë krejtësisht moderne në traditën e prozës shqiptare.

JETA DHE VDEKJA

Nuk e pa ma diellin tue u luhatë në valëzat e lehta të lumit të gjanë; e kishin mëshefë mbas shpinës së tyne kodrat, përmoi të cilat qielli ishte i shkarravitun pa kurrëfarë lidhje, si prej dorës së përlyeme të fëmisë, me ngjyrë të kuqe, të cilën ai mandej mundohet me e fshi ngutshëm, tinëz nanës. Ktheu kryet dhe zu të kundrojë lëvizjet e gjalla të peshqve të vegjël, të cilët bridhshin papra bregut atypari, rreth kambëve të tij të zhytuna n’ujin e kthjellët që pranë bregut asht i vokët dhe gati i palëvizshëm. Për çdo mbramje ia kishte anda me ardhë e me i llapërçitë kambët në lum, me soditë syprinën e tij që zhubravitet vetëm prej ndonji peshku që këcen, përhidhet dreqnisht n’ajër e, tue i vetue luspat e barkut, përdridhet edhe nja dy a tri herë, rrëxohet dhe zhytet n’ujë ku, në fillim, sajohen shum valëza të vogla që shkojnë lehtas tue u përhapë ngadalë kah bregu. Kjo lojë i pëlqente. Lojë e valëzave të qeta. Dhe, sa herë që rrin ulë në vendin e tij të zakonshëm, këtu, aty pak ma poshtë burimit të cemtë, shikimi i tij ndalet gjithmonë tue shetitë nëpër to, prej valëzës në valëz, në krahnorët e të cilave dridhet, përkundet andshëm si me dashtë me ra me fjetë dielli që, ashtu si shef ky, i duket se asht tue u kotë. N’ato çaste i duket se pushon. Si foshnjë. Si fëmi. Dhe- ate përherë ia ka pasë anda me e pa. Ashtu të çkujdesun. Tue ndejtë lirisht. Të qetë.
Por, kështu ndodh kur asht mot i mirë, si ky që asht tue zgjatë sa ditë, sa kohë. E kaherë ka që nuk i ka ndodhë mos me e pa. Vetëm njiherë i ndodhi. Atëherë kur lumi i ishte dukë si ndonji rrugaç që thyen e vjedh çdo gja që sheh përpara … Atëherë kishte qenë mëngjez. Të gjithë grepat i kishte pasë lëshue me zanë peshq. Kudo përreth kishte ra në pre një heshtje e randë, të cilën mezi mundnin me e përtypë gjelat me kikirimën e tyne. Kishte pasë zgjedhë barkën e tij për me lundrue në lumin që i dukej se rridhte qetësisht, ndërsa atje larg, si këlbaza të mëdha, shiheshin vransinat që ishin turrë me kaplue qiellin. N’at çast i kishte ra ndërmend se, në mbramje, ia kishte pasë qëllue shum bukur se moti do të vërshonte e të mirrte tanë fushën- edhe pse gati të gjithë tjerët kishin pasë profetizue mot të mirë. Prap e kishte lidhë barkën në vendin e saj dhe ishte ulë pranë grepave e, tue shikue syprinën e lumit që kishte marrë nji ngjyrë të mbyllët, mbështuell cigaren.
Grepat nuk lëviznin vendi që kishte qenë gjithmonë i pasun me ta, kishte ndie se si në dorë e kishte pasë lagë nji pikë e madhe shiu. Ajo ishte përhapë nëpër lëkurën e dorës së tij, dhe ky ishte pasë mbetë tue shikue me nji buazëqeshje disi të pakuptimtë. Mandej kishte pa nji pe të hollë zjarri tue gjarpnue nëpër qiell. Mbas saj ishte ndëgjue nji murmurimë e gjatë, së pari e fortë, shum e fortë, që kishte ardhë tue u zvoglue, fashitë. Dhe, prap-heshtje e zapllueshme, të cilën kaherë nuk e kishte pasë ndie aq të randë. I dukej se ajri ishte rrallue. E përreth, ishte terrinë. Ndëgjonte ma thekshëm zhumhurin e valëve kah rrahshin barkën e tij, që puthte bregun orë e çast. Edhe grepat luejshin me ujin, ose ma mirë me thanë, uji me ta. Dhe kishte vështrue: vendi i dukej si i shkretë dhe nuk mundej me pa tjetër, përveç nji kalorsi që e diktoi tue ardhë Xhadës së Madhe. Ishte i krrusun dhe, këtij, n’çast, ia kishte pasë marrë mendja se ai ishte i plaguem.i kishte dalë përpara me e pyetë se prej nga vinte ashtu, por ai i kishte thanë se duhej të shkonte nalt, atje te Lugu i Karcejve.
Atje lumi me siguri kishte dalë prej shtratit të vet. Kishte gufue. Dhe ndjeu disi, në shpirt, njifarë parandjenje të zymtë, e cila e kishte përshkue nëpër tanë trupin e tij. Tash i dhimbeshin njerzit që ndodheshin atje, te Lugu i Karcejve, tue u mundue me e ndalë, me e vu për shtrat të vet lumin që vinte gjithnji e ma tepër, shum e ma shum, tue u trazue, tue ardhë ma i trubullt. Grepat i muerën valët dhe ky, për nji çast, mbeti tue shikue kah tretshin teposhtë. Barka ishte plot me ujë, kurse përskaj shavarit të madh syni i zu në diçka të pajetë, që notonte nëpër lum. I ra përreth, zdathi opingat, përvoli pantollonat deri në gjujë, hyni n’ujin e shqetësuem dhe – dora i ndeshi në trupin e nji ushtari të vdekun. E tërhoq në breg. Ky nuk kishte pa kurr aso petkash ushtarake. Ushtarët që kishte pa në qytet kishin rrobe e kapele tjera. Në gjoks kishte pasë nji pllakë me disa shkronja dhe fjalë të nji gjuhe të huej, kurse në brez të ngjeshun këllëfin e thatë të revoles. Kishte pasë edhe çizme të mira. Njiherë i kishte shkue mendja ma ia marrë, por menjiherë i ishin kujtue fjalët e babës që i kishte thanë se – asht keq me marrë gja prej të vdekunit. Padashas, fare padashas për ku me dijtë se çka i shpëtoi dora dhe shtyni ushtarin e huej, i cili në setër kishte nji medalje që në të vërtetë ishte njifarë kryqi si i thyem. Valët e kapën, e rrëmbyen ushtarin e huej dhe shkonin tue e shty përpara. Ky e shikonte at trup që gjithnji e ma tepër zvogëlohej në sy, pa dijtë mirë se pse u tregue aq i ftohtë ndaj tij dhe ma në fund nuk e nxuer në breg. Shum pak ia trazoi ndiesit ai trup i atij ushtari të huej. Dhe, në heshtje, ia kishte kthye shpinën. Ishte ulë pranë barkës, përskaj të cilës notonte nji tra. Prej blozës, me të cilën ishte e përlyeme, ia muer mendja se ishte i kulmit të ndonji shtëpije. Mandej mbi valë pa edhe nji derë. Dikur edhe nji shtrat. U shtang. Për bri barkës u përplas nji trup fëmije. Këte nuk e kishte pa deri më tash. I ishte dukë se kishte pasë gufue prej mbrendësisë së valëve. Hyni n’ujë deri në shokë, e muer fëminë, e lëshoi në breg dhe – u ndal tue e shikue. S’e njihte. Në sytë e tij shikoi diçka si të fikun me zor. Kjo gja e pikëlloi. Dhe muer kupinin, rrëmihu me te dheun dhe e vorrosi aty, në breg. Kur e lëshoi plisin e mbramë mbi vorr, i iku shikimi plot troha pikllimi andej kah lumi, ku pa nji herë nji, mandej dy, dikur tre e, në fund, shum trupna njerëzish … Nxue njenin, mnadej tjetrin, nxuer shumë … dhe nisi me i vorrosë. Vorrosi nji, dy, tre … U lodh. Tanë trupi i dhimbte. Por vorroste edhe ma, derisa iu thye kupini.
Tash trupi edhe me dashtë, s’kishte me çka me rrëmihë dheun. Prandej u shtri. Shiu binte papra. Ndëgjonte hukamën e egër të lumit, kah i cili nuk ndiente ma kurrfarë vullneti me shikue. E dinte se nëpër valët e tij notonin njerëz, njerëz të vdekun. Edhe shum e shum ushtarë të huej. Edhe pjesë t’orendive të shtëpijave, dyer, duer të thyeme dhe çkamos. Por, lumi i sillej papra para sysh. Ate nuk e kishte pa kurr t’atillë. E, pra, përherë ishte frigue se nji ditë do ta shihte ashtu. Të çmendun. Me të vërtetë, kishte pasë mendue, pse katundi nuk kishte ndreqë nji pendë të fortë? Mendët i kishte te Lugu i Karcejve. Ku me dijtë se çfarë mundimesh heqin njerzit atje, ku me dijtë! Ky, i shtrimë në ranë, i lagun qull vetëm e mirrte me mend se çka ndodhte atje. Mendonte: sikur ta dijnë njerëzit, qysh tash do t’ia nisnin me ndërtue nji pendë të fortë edhe pse asht stuhi. I dukej se, mu atëherë, ishte çasti për nji punë të këtillë, sepse njerëzit me sy, me veshë e me shpirt shihnin dhe provonin shkumën e idhët të valëve të lumit të tërbuem. Dhe n’atë egërsi të tij, ky mendonte se duhej të ndërtohej penda. Mendonte, mandej, se me këtë mendim ndoshta bante nji perjashtim të rrallë. Por, e dinte se mashtrohej. Nuk ishte vetëm. Për këtë ishte i sigurt. Por, ia kishte anda me mendue kështu për veti: se ishte i pari. E, sikur të ndodhej atëherë atje dikund në Lugun e Karcejve, menjiherë kishte me u thanë njerëzve me e ndreqë pendën. Ndoshta kishin me e shpallë të marrë? Në këtë dyshoi. Sepse ky do t’u thoshte: burra, tash sa jemi tue u përpjekë me dëbue ujin prej arave e fushës sonë, tash, pra, ta ndreqim pendën! Me nji rrugë dy punë! Të bajmë kështu, që të mos kthehet kurr ma ujë me shkretnue gjallnin tonë!… Mandej do të buzëqeshte kur do ta pyetshin- se me çka me e ndërtue at pendë të fuqishme? O, këtu tash i ishte dukë se ishte lehtë me i bindë se penda e bukur dhe shum e fortë do të bahej sikur në themelin e saj të përdoreshin gurët, shkambijt e shkëputun prej maleve. Buzëqeshi: sikur të bajmë kështu! Por, ndoshta, edhe bajnë, more bablok-kishte pasë mendue atëhere i shtrimë në ranë, i lodhun prej vorrimit të trupava të njerëzve. Por, lodhjen dhe të gjitha mendimet tjera në atë çast ia kishte zëvendësue dëshira me dijtë se sa vorreza kishte ba, sepse as vetë nuk e dinte se sa ishin ato që i kishte çelë me kupin … Atëherë i ra ndërmend trupi i fëmisë. U trishtue. Iu kujtue, mandej, edhe trupi i ushtarit me petka të çuditshme, me këllef të zbrazët në brez e me medaljen e kryqit në setër, të cilën e shtypin duert e valëve. Tash fëmija ishte në vorr, pranë tij, kurse ushtari ku me dijtë se ku-ishte zhdukë moti prej syprinës së lumit. Buzëqeshja e fëmisë nuk e linte me u kotë, kurse hija e shkueme e ushtarit të huej e qetsonte . ajo e solli atë buzëqeshje të fëmisë. E ate lumi i çmendun, zhumhuri i të cilit e kishte pasë lodhë. Të tanë: në mbarë trupin, në veshë, në sy. Dhe, atbotë, këlkatset i ishin lëshue … I kujtohej se e kishin pasë zgjue prej kllapisë së randë disa zane, disa jehona çekajsh të mëdhyenj, njifarë zhurme. E kur kishte pasë çue kryet, të cilin e kishte ndie të randë, kishte pa njerëzit tue punue diçka: zbardhonte nji themel i gjatë dhe i trashë, zbardhonin dy themele nga të dyja anët e lumit. Pranë tyne: gurë, shkambij. Asi gurësh e shkambijsh për të cilët kishte mendue se ishin shum të mirë për ndërtimin e pendës. Por, për këtë gja nuk donte me u çuditë. I dukej punë e natyrshme. Ishte çue. Kishte pa se barka e tij ishte e lidhun ende në vendin e saj të zakonshëm, por me brij të thyem prej valëve t’ujit. Kurrgja, kishte mendue, kurrgja s’asht kjo, kam duert dhe mundem me e ndreqë! Mandej ishte ulë në vendin e vet, aty pak ma poshtë burimit të cemtë, uji i të cilit ishte ma i kthjellët se përpara. Aty kishte mbetë tue shikue ato muret e gjata, që shkojshin gjithkah, kah gjarpnonte lumi. Ai lum tash, mendonte, nuk do të mundet me dalë ma prej shtratit të vet – do të jemi të qetë prej tij! Në heshtje shikonte syprinën e lumit, të cilën prap kishin pasë fillue me e xiglue peshqit e vegjël, të cilët sikur sonte, bredhshin pranë kambëve të tij të zhytun n’ujë.

KITARA

Zemra ime vallëzon vetëm atëherë kur dëgjon titrimin e telave të kitarës. Vetëm shpatat e zërit të saj mund ta copëtojnë brengën dhe t´ua falin flatrave të harresës. Po, vetëm kitara, kjo kitarë që rri përpara meje e varur aty në mur, mundet.
Edhe pse tash frik jam mësuar të luaj me telat e saj, kitara ime lëshon zëra që, duke u ngatërruar ndërmjet vete, krijojnë jone, për mua shumë të hareshme. Vetëm për mua! Them vetëm për mua, sepse tingujt e saj janë shumë të çuditshëm. Nuk mund t´i kuptojë, ose nuk do t´i kuptojë, gjithkush: qajnë kur duhet të gëzohen, gëzohen kur duhet të qajnë.
Si tash më kujtohet vaji i vashës, që m´u lut t´ia këndoj një këngë. Pranova. Mora kitaren në duar. U ula pranë dritarës, duke shikuar në qiellin e natës, i cili, nëpër dritaren time, dukej katërkëndësh me fillim, por pa fund. Pëlqeva telat dhe gishtat e mi zunë të luajnë nëpër to. Tingujt e kitarës përcillnin fjalët e këngës për Hënën e dashuruar në një yll që tradhtoi Diellin, i cili, zemëruar pamasë, shkreu që ta shëmtojë përgjithmonë fytyrën e Pabesës.
-Pse t´u mbush mendja ta këndosh këtë këngë?-pyeti ajo dhe sytë ia mbytën bulzat e lotëve që i gufonin pajada.
Rrudha krahët. Rrudha edhe ballin. Nuk dita ç´t´i them. Dita, por diçka më lidhi në fyt.
-Po pse, pse po loton?-dëgjova pyetjen mbasi doli prej gojës sime.
-Si…pse?!-tha ajo duke u munduar për t´i ndalë lotët, që i rridhnin nëpër faqe.
-Si, të lutem, si ka mundur Dielli të bëhet aq mizor…
-Mizor?!
-Po, po!-tha ajo—Si ka mundur të bëhet aq mizor ndaj Hënës, e cila për çdo mbrëmje del për ta stolisur lumin tonë me shtyllën e artë të rrezeve të veta?
-Shtylla e artë e Hënës?
-S´është e Hënës.
-Po e kujt është?
-Fol sa të duash, por ti s´je duke prekur telin e solit?
-Unë?
-Ti, pra. Të Pabesës…-thashë dhe u ndala. Mendimin, që desha t´ia them asaj, e përtypa në heshtje.
Më shikonte. Pesha e shikimit të saj, që më kaploi, ishte tepër e rëndë. Ishte e rëndë sa s´bëhet.
-Mirë, mirë!-thashë.
Preka telat e kitarës sime. U krijuan tinguj që s´kishin lidhje me njëri tjetrin.
-A di çka,-tha ajo,-ta lëmë Hënën.
-Ta lëmë, nëse na lë.
-Mos u tall!
-Nuk po tallem.
-Atëherë, pra, jipja këngës për sumllën e djersës!
-Për sumllën e djersës, pa të cilën nuk mbin as therra për gardhiqe?
-Po, ke të drejtë.
-S´dua!
-Pse?
-S´dua t´ia them asaj kënge, sepse është e dhimbshme.
-Ani që është e dhimbshme, ani.
-Por ti s´e merr vesh!
-Si nuk e marr vesh!-tha ajo.-Vëllaut tim të vogël ia shoh sumllën e djersës sa herë që mundohet ta gënjejë nënën…
-Eh…-thashë unë.
Një e qeshur, për mua fare e pakuptimtë, shpërtheu në gojën e saj. Ishte aq therrëse dhe e padurueshme, sa mua më hypi gjaku në krye.
Shikova nëpër dritare: m´u duk se një yll kishte zbritur dhe tashti ishte mu përpara syve të mi. Çova dorën dhe mora hov: desha ta thej kitarën në njërën këmbë të atij ylli. Por, sjellja shkoi kot: ylli ishte larg, atje lart duke hequr valle me shokët e vet.
-Ha, ha,ha!-dëgjohej e qeshura e saj.
Mora kitaren. Drodha një tel. I thashë:
-Për ty, për lëkurën tënde pa asnjë pore!
Ndali të qeshurit. Më shikoi me ballë të mrrolur. Drodha të gjashtë tela e i thashë:
-Për ty, për ty që m´je tingull i pazëshëm!
-Paska tinguj të pazëshëm?
-Ja, paska!
Brofi në këmbë. Bëri një hap dhe u ndal përpara meje.
-Shiko veten, o i mjerë!-tha ajo.
-O gjuetar i ëndrrave, a s´po sheh se je krejt lakuriq!
-Unë?
-Ti, ti…A s´po sheh se ke mbetur lakuriq?…A s´po sheh se kitara të solli në këtë ditë të zezë?…Hidhe atë kitarë e mos rri kështu lakuriq, se do të bëhesh gazi i botës…
Zonjusha Vulë lëvizi vendit. Megjithatë, shtrëngova kitarën. Kitara u dalldis. Kurse ajo u mrrol edhe më shumë. Dikur fluturoi jashtë, duke mbyllur derën me forcë.
Mbeta vetëm unë, kitara dhe tingujt e saj magjikë që përpiqeshin për ta zhdavaritur rrapëllimën e derës së mbyllur…

Shkurt, 1957

LËKURA E VERDHË E LIMONIT

1.
Pushoi së menduari për diellin dhe rrezet e tij, që përvidhen nëpër dritare. Dielli dhe rrezet prânë së zgjuari te kjo ato ndjesi që gjithmonë e shtyjnë të mendojë për bukurinë e madhështinë e tyre. Ato, tashti, iu duken të rëndomta. E për gjëra të rëndomta kishte vendosur disa here të mos e vriste mendjen.
Shumë, shumë herë e qortonte veten, kur jipej mbas gjërave të imta.
Dëshira e saj ishte të përjetonte ngjarje të mëdha. E kjo, edhe pse e vogël, shumë e vogël, e dinte se ato kërkojnë lot. Të mëdhenj. Sa kokrra e thanës.
Dhe filloi t´ia ketë zili motrës së saj të madhe. Ajo dinte të qajë. Ajo. Kurse kjo nuk dinte.
Çuditej me vetveten: pse nuk dinte të derdhë lot nga sytë e saj të vegjel?
I kujtoheshin fjalët e motrës së saj të madhe, e cila, sa herë i prekte sytë me facoletë-sytë dhe mollëzat e faqeve me facoletë, thoshte:
´E shtrydha, e shtrydha limonin!´´

2.
Në tryezë është një pjatë me tre limonë. Vajza merr një. E shikon me habi. E hudh prej
dorës në dorë. Mundohet të dijë çfarë lëngu është ai brenda, mbështjellë nga lëkura e verdhë. Por, ajo është e pafuqishme, aq e pafuqishme sa që nuk mund ta shtrydhë. Një habi e re e kaplon. S´ka mundësi ta marrë me mend se pse nuk është e zonja për t´ia nxjerrë lëngun. Hidhërohet me vetveten. Edhe me lëkurën e verdhë të limonit. Merr thikën dhe e pret përgjysmë.
´Ç´bëre?´ pyet e motra e madhe, e cila s´pat si ta fshehë zemërimin e saj.
´Ja, preva limonin, por unë motër, s´po qaj?!´
Heshtje.
´Pse s´po qaj?´ përsëriti kjo. ´Si ndodh me ty kjo gjë? Ti na përlotesh sa s´ka, kur e shtrydhë limonin?´
´Po, unë e shtrydhi e nuk e pres!´´i tha motra.
´Po pse, a nuk është e njëjta gjë?´ pyeti.
´S´është.´

3.
Në sytë e saj u vendos një hije pikëllimi. Shikimin ia turbulluan lotët. Por, lotët e saj nuk ishin kurrfarë rremash lundrues. E dinte mandej se lotët janë një grusht guralecash në xhepin e detarit, anija e të cilit është në rrezik të përplaset për ndonjë valë të tërbuar…

Mars, 1957

NËN QARR PO RRINTE VASHA

Syni s’e sheh synin matanë hundës,
zemra e sheh zemrën matanë bjeshkës
(Thuhej dikur në Has)

 

1.
Qetësinë, befas, e zhdavariti rrokullisja e një guri.

2.
Mbasi guri theu qafën teposhtë malit, Dila e Marisë desh të çohej për të parë ku i kishte delet dhe a mos ishin trembur, por therra e murrizit, që iu ngul pardje kur shkoi ta kthejë një qengj që kish mbetur mbrapa grigjës, – e theri në thembër, e cila po i mblidhte qelb. E këputi dhembja e fortë: përsëri u shtri nën qarr. Ballin ia rimuan djersët. U zbeh. Mbylli sytë.
Gjëja e fundit që pa Dila, para se t’i lëshonte këlkatëset, ishte qielli i gjerë ding me bashka të reve që, përtueshëm, udhëtonin dikah…

3.
S’i ndahej dhembja. Therra e therte pajada. Iu duk se do të mbetej përgjithmonë aty, nën qarrin plak. Se nuk do të mund të çohej kurrë për t’i prekur kryet në krahoshën e varur në rremin e një dege të qarrit më të moçëm, më krahëhapur, më majëlartë se asnjë qarr tjetër në këto anë.
“O zot”, mendoi, “a e di kush sa asht i vjetër ky qarr – dhetë, njizet, njiqind apo, ndoshta, pesëqind vjet?”

4.
Kur nxente dielli, qarri lëshonte një hije të gjerë e të rrasët që ta flladiste shpirtin. Aty mund të shtrohej sofra për nja, mos i thashin rrenë, njëzet e katër burra, njëzet e katër cuba. Dhe ndoshta përnjëmend, mendoi kjo tashti. janë ulur ndonjëherë aq burra të dheut, aq cuba të malit – ku e di ti se jo! Por, megjithatë, s’kishte parë a dëgjuar kurrë se në hijen e qarrit të saj të dashur të kishin hëngër e pirë njëzet e katër burra, njëzet e katër cuba me mustaqe vesh më vesh – ku e di ti se po!

5.
Të gjithë e quanin Qarri i Dragonit. “Njâ të kemi!” i thoshin gjyshja e nëna. “Mo’ atje, se t’shiton zana!”

6.
Gjyshja e nëna na i k’in pas kallëzuar se moti, aq moti sa askush i gjallë nuk e dinte kur, një Drangua kishte pas rënë në dashuri me Zanën, shtatselvinë e katundit të tyre.
Mirëpo që në djep, në djepin me kaptell të shkruar me brisk për mrekulli.
Drangonin na e ki’n pa’ fejuar me një tjetër. E tjetrën, të cilën kurrë s’e kishte parë, s’ia donte se s’ia donte zemra.
Po dhe Zanën që në djep në djepin që përkundte gjyshja gjithmonë në zi, na e ki’n pa’ fejuar me një tjetër. E tjetrin, të cilin kurrë s’e kishte parë, s’ia donte se s’ia donte zemra.
Kur ki’n pa’ marë vesh, vrer i zi na ish bërë babai i Zanës, mullan plot qelb e gjak të keq na ish bërë babai i Drangonit, kurse një ditë prej ditësh, Zana e Drangoni ki’n pas bërë fjalët për të ikur në mal – tinëz. Dhe ata ki’n ikur – tinëz. Dhe te qarri na i ki’n pas parë pëllumbat e zogjtë krahëshkruar – të lumtur. Pëllumbat e zogjtë, mbasandej, kishin fshikur krahët në ajrin e pastër të qiellit të kthjellët si loti, dhe ki’n fluturuar gjithë ditën e lume përmbi katund për t’u kallëzuar njerëzve se Zana e dashka Drangonin – si ara e shkrumuar shiun. Por, askush s’i dëgj’onte.
Se katër burra, katër rrotela të kërleshur, babai i Zanës, babai i të fejuarit të Zanës, babai i Drangonit, babai i së fejuares së Drangonit haheshin. E kishin shkrehur: përshesh të bëheshin.
Dhe pëllumbat e zogjtë krahëshkruar u trembën nga krisma e martinave, plasja e kobureve, tymi i zi i barotit; tymi i zi i luftës fis me fis flaka përlau shtatë copë katunde.
E u kthyen pëllumbat e zogjtë, e i kallëzuan Zanës e Drangonit për çdo gjë që kishin parë. Zana e Drangoni ishin pikëlluar shumë, dhe ki’n thirrur pëllumbat e zogjtë e ki’n thënë:
“Amanet, o more pëllumba! Amanet, o more zogj! Kur t’na shihni se jemi shtri njani pranë tjetrit, ejani dhe ngjyeni nga nji pupël në gjakun e varrëve tona dhe shkoni e i lëshoni katund m’katund, shtëpi m’shtëpi. .. “
Një qyqe e ngratë pat kukatur tri herë midis dy degëve të një lisi shumë të thatë.

7.
Vashës që rrinte nën qarr, Dilës së Marisë, iu duk se ishte shtrirë mu në vendin, ku, Zana e Drangoni, kishin ndërruar jetë. Zemrën ia kaploi një nderim fort i thellë. Bile, luajti pakëz vendit, ashtu si luante edhe babai i saj kur përmendej emri i pajtorit të oxhakut të tyre.

8.
Heshtte.

9.
Tinëz, ngadalë, e zuri dëshprimi. Kurrnjëherë s’i ishte dukur vetja më e vetmuar, më e ngratë, se tashti. Çdo kush e kish harruar – iu duk. Iu bë se s’kishte njeri të lemë që mendonte për të. E, pra, aq shumë dëshironte që të mendonte dikush për të.

10.
E mori gjogu i ëndrrave, i cili, si duhia, e çoi në trok drejt njëfarë vendi të panjohur, në një copë toke në midisdisit të detit. Eu, po kjo ishte njajo toka e çuditshme, për të cilën i kish kallëzuar Delia i Ndreut, i Ndre Delisë. Ç’mos i kish kallëzuar:
atje, në atë farë toke të bukur, të cilën e kishte parë kur kish qenë në “ushtrinë e detit”, dielli nxen gjithë ditën e lume
kurse nata
nata s’është natë, si këtu
– hëna, sa një kallamboçe e çerepit, del nga deti dhe zdritë tokën midis ujit të njelmtë, të cilit s’i dihet skaji.
“A kurrë s’bie shi?”
“Bie, por nuk asht si ky i yni, që t’ban gozhdar!”
“Po thue?”
“Jo, për këta dy sy! Tekembrama, do ta shohësh… “
“Kush … unë?!”
“Ti”.
“Unë?!”
“Unë e ti”.
“Bashkë?!”
“Pojzi”.
“Po a je ti në mend? A s’e ditke hiq se m’kanë dhanë?!”
“Si s’e ditkam, moj Dilë … “
“Ani edhe ty ta kanë zanë nji tjetër!”
Delia i Ndreut, i Ndre Delisë, e kish shikuar drejt në sy, të cilët Dila, prej turpit, i kish paluar. Delia, mbasandej, ia kish kapur krahun dhe ia kish shtrënguar aq fort, sa Dila s’pat duruar pa i thënë:
“Uf, djalë, djalë … ç’je tu’ ba kështu?”
“Mos u tremb, moj Dila e Marisë, mos u tremb!” kish thënë Delia i Ndreut, i Ndre Delisë. “Mos u tremb, ani që deti asht i gjanë e i fellë!, Do të dalim matanë dhe do të mbërrijmë në tokën në midisdisit të tij”.
Dila pa se Delia ish burrë që s’i vetëtonte ashkja e syrit.

11.
Dëgjoi shushurimën e gjetheve, që zuri t’i fërkonte një erë e lehtë, e cila sillte pika shiu të ftohtë. Çeli sytë: qielli ish ndrysur në të katër anët. U çua, mezi u çua: pa delet e tubuara në një rogë – krejt të frikësuara nga murmurimat dhe vetëtimat. I ndolli, dhe ato u nisen mbas Diles së Marisë që ecte duke shqepuar, që mbahej me të vështirë: therra në thembër e therte pajada. Kurse mali ushtonte. Nëpër ushtimën e tij të mnershme iu bë se dëgjoi një zë njeriu, i cili e thërriste. U ndal. Delet ikën para saj dhe, me krye teposhtë, tretën në shtegun e ngushtë dredha-dredha që shpjente në katund. Mbeti vetëm. Pa kur një si tojë e zjarrtë; tojë rrufeje, u rrek për ta zdritur malin. U dëgjua një murmurimë e hatashme; si me dorë, diçka e preku në zemër dhe e lëshoi për dhé. Mbasi u rrëzua, mendoi se e vrau rrufeja.
“E pata!” tha dhe zuri të priste për të vdekur. Priste. Por, ama, nuk vdiste. Bile, si në kllapi, diktoi se dikush po e bante. Ngutshëm.
“Aman, o zot, ty t’kofsha true, a m’kallëzon – kah je tu’ m’çue?”
“Kah deti. .. Në midisdisit të detit… “
“Ani me therrë në thembër?”
“S’asht gja therra… Therrën do ta qërojë deti… “
“Aman, o zot. .. “
“O, s’jam zoti, s’jam, moj Dila e Marisë, po jam Delia i Ndreut, i Ndre Delisë!”
Një kalë i bardhë, ama më i bardhë se korja e borës, që sall zjarr nuk villte prej gojës, kaptoi Brinjën e Lisit të Gjatë dhe doli e treti në Bjeshkë të Lagamirit…

12.
Bash kur kafexhiu po ia thoshte me zë . të ulët “po bjen shiu sixhim-sixhim, ç’po i qet vegshit bytha tym”, në kafenenë e vogël të katundit – krejt i përlloçur e me shpirt në fyt, – u rras Biba i Lleshit, Llesh Bibajt.
“N’kambë, sokola!” bërtiti. “N’kambë, bre trima me fletë, se për qiell e për dhé na u nxi ftyra për jetë!… A s’pasket ndie?… Nji Drangue, nji thi karathi, na e muer Dilën nëpër shi… “Turr mbas meje!” tha Biba i Lleshit, i Llesh Bibajt dhe turravrap e theu qafën përjasht.
Kurse Leka i Gjonit, i Gjon Gjolekajt, tha:
“Çudë, çudë e madhe!”
“Hë, çka polli?” pyeti Deda i Gjinit, i Gjin Gjidedajt.
“S’e di hiq, bre burrë i dheut, pse njani sy nuk e sheh tjetrin?”
“Dihet, he burrë!” ia kthei Deda i Gjinit, i Gjin Gjidedajt. “Fajin ma të madh e ka hunda!”
“Hunda e ka fajin, pojzi!” ia priti Leka i Gjonit, i Gjon Gjolekajt. “E di, por s’po di ç’duhet t’bajmë me këtë hundë?”

Qershor, 1959

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

PROZË SHQIPTARE

TREGIME NGA NASI LERA

Nasi Lera u lind në Korçë më 1944. Studioi gjuhën dhe letërsinë shqipe në Universitetin e Tiranës. Disa nga titujt e botimeve të tij janë: “Bora e fundit” (1972); “Nisemi djema” (1977); “Dita e tretë” (1980); “Gjaku i prillit” (1981); “Sytë e dashurisë” (1982); “Të jetosh kohën” (1984); “Treni ecte drejt dëborës” (1986); “Orët e qytetit të vogël” (1989); “Nata e premierës” (1989).

THONJTË E NATËS

Diçka duhet të kishte ndodhur brenda logjikës së natës gjersa ishin zhdukur edhe macet edhe qentë. Këtë e ndjeja edhe brenda vetes po se pse më pëlqente ta shihja tek ato qenie të mjera që kushedi ku ishin strukur të trembura. Ajo natë kishte një erë të ftohtë që nuk kuptohej nga frynte dhe një vetmi hënore, si një i vdekur në një spital psikiatrik. Isha futur më tym në disa rrugë të ngushta dhe të shkreta dhe nuk dija si ta mposhtja të vërtetën që më kishte thënë, me një gjakftohtësi tronditëse, miku im R. te kafe “Universi”. U përpoqa t’ia hidhja fajin kefe “Universi-t”, ku nuk kisha shkelur as edhe një herë, por e pashë se ishte e kotë. Çdo përpjekje e imja e shtonte edhe më tepër çoroditjen e asaj nate të shmangur nga rrjedhja e saj e zakonshme. Prandaj dhe nuk po më ndahej vetmia e vdekjes në një spital të panjohur psikiatrik të ngritur në përfytyrimin tim. Ndoshta miku im R. ishte duke pirë tani gotën e tij mbrëmësore me verë dhe e kishte harruar atë që më kishte thënë (me një gjakftohtësi të pabesueshme) te kafe “Universi”. Dhe m’u duk se deri atëherë nuk kisha shkelur në atë kafe nga frika e të vërtetave që mund të mësoja aty. Ndërsa sonte më kishte shtyrë (kur hyra era ishte aq e fortë sa të dukej sikur të shtynte nga prapa) nata, nga logjika e humbur e së cilës ishin trembur edhe macet edhe qentë. Dhe pavetëdija thashë se të vërtetat lindin vetëm për të vrarë brenda nesh diçka që e kemi dashur. Edhe unë isha vrarë nga e vërteta (që sa vinte dhe po m’i shteronte forcat për ta kundërshtuar), të cilën ma kishte thënë miku im R. Ai me siguri që tani ishte duke pirë ngadalë (pas çdo gllënjke kërciste tërë zhurmë buzët) verën e tij mbrëmësore, kurse unë endesha në disa rrugë të errëta dhe të shkreta, si brenda një labirinti, i cili hyrjen dhe daljen i kishte në të njëjtin vend. Shava më zë të lartë ( i qetë se nuk më dëgjonte kush) dhe për t’u hakmarrur me vetveten nuk ia plotësova asaj dëshirën përvëluese për një cigare. Për një çast m’u duk sikur shpëtova nga e vërteta që më kishte thënë miku im R. te kafe “Universi” dhe u mora me torturimin e qënies sime e cila ulurinte dhe lehtë e gjitha për një cigare. Leh, i thashë, në vend të qenve që janë zhdukur nga frika e natës së ftohtë. Dhe vetja ime filloi të ulërijë më keq se një bushtër e shtypur nga uria. Po kjo nuk vazhdoi gjatë. Dhe unë u ktheva përsëri tek e vërteta e kafe “Universi”. Sikur ajo e vërtetë të më përkiste mua ndoshta nuk do mërzitesha aq shumë. Ajo i përkiste një njeriu që e doja me gjithë shpirt. Emrin e tij nuk dua ta përmend as edhe me iniciale. Jo se kam frikë se do prishem njëherë e përgjithmonë me të, por se duke mos ia përmendur as inicialen e emrit të tij, të vërtetën sikur e shtrij mbi të gjithë. Dhe një e vërtetë e shpërndarë tek të gjithë, sado e rëndë të jetë, është më e lehtë ta largosh nga vetja (për ta mashtruar veten se nuk i takon asaj). Në këtë shpërndarje, si një mjegull dimërore, sa herë kemi fshehur gabimet tona duke ndjerë një ngushëllim të përtej varrit. Përherë kam menduar se të mashtrosh veten është pak a shumë të varrosësh prej saj diçka që duhej të vdiste e fundit. Po te njeriu ato që duhet të vdesin të fundit, vdesin të parat. Prandaj dhe varrimet janë ceremonira të bezdisshme për shumë nga ata që marrin pjesë në to. Sa më shumë njerëz ta marrin pjesë në një varrim aq më të paktë janë ata që ndjejnë dhimbje të vërtetë. (Kur të vdes, thashë, dua të më shoqërojë vetmia e kësaj nate ku nga rrugët janë zhdukur macet dhe qentë). Asnjëri nuk mendon për atë që iku po për veten. Të gjithë përpiqen të përfytyrojnë ç’zhurmë do të bëjë dheu mbi kapakun e arkivolit dhe cili do të derdhë lot të vërtetë. Ta marrë dreqi, shava, fjalën “të vërtetë” e kisha përmendur dy herë kur doja të harroja se edhe ajo zinte një cep në fjalorin tonë. Dhe nëqoftëse në fjalor ajo ishte një fjalë abstrakte, që as prekej dhe as shijohej, miku im R. e kishte bërë aq konkrete dhe aq të përveçme atë natë, sa unë po e mbartja në kurriz më keq se një gungaç gungën e vet. Ne të gjithë jemi gungaçë ku varrosim të vërtetat që duhet të vdesin para nesh. Kurse ato vdesin para nesh, shumë vite para nesh, duke kritikuar me humusin e tyre një lloj dërrase që nuk kalbej nga shiu dhe nuk gërryhej nga krimbat.
Ecja pa e ditur ku shkoja dhe se pse më dukej sikur në çdo hap që hidhja e afroja veten me të vërtetën që miku im R. ma tha te kafe “Universi” me një gjakftohtësi rrënqethëse. Ajo nuk më takonte mua, i takonte njeriut tjetër, që unë e doja me gjithë shpirt. Ai nuk e di dhe për shumë kohë as me mend nuk do ta marrë dot, atë të vërtetë që e dinte miku im R. dhe që pastaj ma tha edhe mua, si të më thoshte sa mbaroi një ndeshje futbolli. U përpoqa të nxehesha me mikun tim R., por ishte e pamundur. Ta ketë mbaruar tani gotën e tij mbrëmësore me verë? Kur nuk e prish dot këtë zakon, pirjen çdo mbrëmje të një gote me verë, përse ma tha mua të vërtetën që as nuk doja ta dija? Mjaft të vërteta kisha përtypur, si copëra mishi tërë damar, përse duhej të më ngecte në fyt, si një kockë prehistorike, një e vërtetë banale? Trupi po më mjaullinte për një cigare, si një mace e hedhur në një pus të thellë, të shterrur. (Dikur kështu kishte hedhur një shoku im macen e tij të plakur). Mjaullima e saj përshkoi tërë ato vite (ndoshta dyzet, ndoshta pesëdhjetë) dhe erdhi dhe më mbështolli përsëri me dhimbjen e saj të largët. Cila qelizë e trurit e kishte ruajtur aq gjatë mjaullimën e dhimbshme të një maceje të plakur dhe të braktisur? Nuk e dija si quhej kjo qelizë, dija se truri i njeriut ishte mbushur me qeliza të tilla, ku vetja jonë e braktisur mjaullinte e lodhur errësirave të puseve të shterrur të ndjenjave tona.
O Zot, sa nuk thirra, që kur macet kanë filluar të ecin drejt njeriut, kurse njeriu drejt maceve? E vërteta që mësova te kafe “Universi” ishte e tillë që tregonte se njeriu ecte drejt maces.
Sytë më kapën dritat e zbehta të një lokali të vogël. U afrova deri te dera dhe pashë se ai ishte gati i zbraztë. Atë natë do të pija me qef një gotë verë, por ajo më kujtoi verën mbrëmësore të mikut tim R. dhe diçka mu përzje përbrenda. I zoti i lokalit më dërgoi një buzëqeshje të shtirur si të ishte folës në televizion dhe bashkë me të gjithë më uronte dhe mua natën e mirë. U largova me nxitim dhe përsëri u gjenda në disa rrugë të errëta, të shkreta, të panjohura. Thonjtë e së vërtetës m’u ngulën edhe më thellë në shpirt. Gjoksi m’u bë si një shpellë, ku e vërteta që kisha mësuar te kafe “Universi” përplasej pas brinjëve si një lakuriq nate. Dhe po e kuptoja se njeriu nuk ishte gjë tjetër veçse një shpellë e errët ku hynin të vërtetat për t’u përpëlitur si të vërtetat e secilit. Ato e humbisnin ç’ka u takonte të tjerëve dhe mbeteshin lakuriq si të vërtetat e atij njeriu ku kishte hyrë. Dhe unë pa e ndjerë, të vërtetën e mësuar te kafe “Universi”, kisha filluar ta përjetoja si të vërtetën time, megjithëse ajo nuk më kishte prekur ende. Po një ditë, dikush, duke pirë kafe te “Universi”, mund t’i thoshte mikut të vet, si më tha mua miku im R., një të vërtetë që më përkiste mua po që unë nuk e dija, ashtu si nuk e dinte edhe ai të cilit i takonte e vërteta e asaj nate. Dhe unë e doja deri në dhimbje atë të cilit i takonte e vërteta e asaj nate, që kishte trembur aq shumë macet dhe qentë. Ai nuk dinte gjë. As nuk do t’i thosha gjë. Dhe kur të takoheshim do të bisedonim si më parë, sikur mes nesh nuk ishte një e vërtetë torturuese. Unë do mundohesha të duroja thonjtë e së vërtetës që ajo të mbetej brenda pusit të shterur të qenies sime. Atje ku kishte vdekur diçka e bukur që duhet të vdiste e fundit. Dhe duke heshtur dhe mbytur të vërtetën do shihja si ecja drejt maces dhe macja si ecte drejt njeriut. Dhe kur të vdisja asnjë nuk do ta kuptonte se ajo nuk ishte vdekja ime e parë. Ne asnjëherë nuk kemi varrosur vdekjen tonë të parë, që është vdekja e vërtetë (isha aq i lodhur sa nuk e shmangia dot atë fjalë) po vdekjen tonë të fundit. Dhe kjo ishte njëlloj si të fusje në varr një arkivol të zbraztë. Mbi tru po më godiste zhurma e dheut mbi arkivolët e ardhshëm. Zhurma e tyre ka mbetur e pandryshuar. Dhe e ndjeva se e vërteta që mësova te kafe “Universi” ishte e vërteta ime. Dhe ndoshta atë çast që mësova këtë gjë, miku im R. që më tha me gjakftohtësi njeriu, një të vërtetë që nuk më përkiste mua, kishte mbaruar gotën mbrëmësore të verës dhe po vishte për të fjetur, pizhamat me vija.

ÇASTET E FUNDIT TË DIELLIT

R.Zh.

Ajo ndaloi e trembur. Kishte bërë tërë atë rrugë pa ecur. Deri aty nuk e kishte sjellë njeri, kishte ardhur vetë, por për të ecur nuk kishte ecur. Vështroi përqark dhe pa se asgjë nuk kishte ndryshuar. E njëjta shkreti guri. E megjithatë deri aty kishte ardhur vetë, me këmbët e saj. Por pa ecur. As lodhje nuk ndjente. Ishte e sigurtë që kishte ecur dhe çuditërisht nuk ndjente asnjë lodhje, si të mos kishte ecur. Por ajo ishte e sigurtë që kishte ecur. Ndoshta atë ditë kishte ecur më gjatë se kurrë në jetën e saj. E vetmja gjë për të cilën nuk dyshonte atë çast ishte pikërisht ecja. Donte të ulej diku. Sa mendoi këtë u drodh. Dielli hante minutat e tij nën një ftohtësi të bardhë, si një qënie që ha krijesat e veta. Asnjëherë nuk i kishte shkuar në mendje se dielli hante minutat nën një ftohtësi të bardhë. Fshiu ngadalë ballin, si të bënte patjetër një lëvizje. Sepse i dukej sikur brenda saj gjithçka po ngrinte nën minutat që përtypte dielli. Dhe vështroi rrugën me dy sy që nuk ishin të saj. Dhe për herë të parë ndjeu se deri aty nuk kishte ardhur vetë. Por ajo ishte e sigurtë se deri aty kishte ardhur vetë, nuk e kishte sjellë kush. As vetë nuk e dinte ku ishte. Dhe të kthehej atje ku nisi rrugën, për ta nisur përsëri, që ta ndiente se po ecte, nuk kthehej dot. Sepse nuk e dinte kur ishte nisur. Dhe tha se për ta vazhduar rrugën duhet patjetër të kujtonte kur ishte nisur. Mendoi se do ta kishte të lehtë ta kujtonte. Nuk e kujtoi dot. Iu kujtuan menjëherë të gjitha nisjet që kishin ndodhur në vite të ndryshme, si të kishin ndodhur në një ditë. Dhe mes tyre e kishte të vështirë të veçonte njërën. Nuk kishte rëndësi kë. Mjaftonte të veçonte njërën. Le të kishte filluar edhe para njëqind vjetësh. Ndoshta edhe më parë. Donte vetëm të ndjente se kishte ecur.
Ngriti kokën dhe me sytë e saj pa shkretinë e gurit. Ajo nuk u habit përse gjendej atje, ajo u habit si kishte ardhur deri aty. Se vërtetë kishte ardhur deri aty, por nuk kishte ecur për të ardhur aty. Kishte ecur në të tjera rrugë dhe papritur ndodhej në një rrugë që nuk e njihte dhe nën një diell që përtypte minutat e tij, si një qënie që përtyp krijesat e veta. Asaj iu kujtua se kur ishte nisur (iu kujtua nisja si nisje, por aspak koha) e kishte kaluar në mendje këtë rrugë, mes asaj shkretie guri, po deri këtu nuk kishte ardhur duke shkelur mbi të. Kishte ecur në disa rrugë të tjera që tani i ishin shuar nga mendja. Ato e kishin sjellë deri këtu dhe pastaj ishin shuar. Prandaj dhe nuk e kishte ndjerë se kishte ecur. Në ato rrugë nuk të vritej këmba, megjithëse ishte e sigurtë se edhe ato ishin si të gjitha rrugët, me gurë që të futeshin në këpucë. Atë ditë ato as e kishin vrarë dhe ajo as i kishte ndjerë si të mos kishte ecur. Po deri aty atë nuk e kishte sjellë kush, kishte ardhur me këmbët e saj. Nuk donte ta besonte se kishte ardhur me këmbët e saj, ashtu si nuk donte ta besonte se ndodhej aty. Nuk do habitej sikur të ndodhej kudo, vetëm në atë shkreti guri nuk kishte pse të ndodhej. Dhe ndjeu një dhimbje të mprehtë në tërë trupin e saj. Tani dielli në vend të minutave përtypte dhimbjen dhe ngjyrën e flokëve të saj. Ajo rrugë ia kishte shtrydhur dhe ngjyrën e flokëve. Ishte zbardhur. Nuk kishte si ta shihte se ishte zbardhur, por dinte se ishte zbardhur. Prandaj nuk e kishte ndjerë atë rrugë. Sepse kishte qënë e padukshme, e heshtur, e thellë si zbardhja e flokëve. Dhe për ta ndjerë se po ecte u ul dhe hoqi këpucët…
Ajo pa nga larg portën e madhe. Dhe aty arriti në çastin e fundit të diellit. Por i mjaftoi një minutë për të gjetur vetveten. Nuk tha as edhe një fjalë. Dikush mori çantat e saj, dikush që ishte përtej portës së madhe. Dhe u largua. Diellit nuk i kishte mbetur as edhe një sekondë. Dhe ra nata. Dhe përtej portës së madhe nuk kishte njeri, përveç vetes së saj që ishte në të njëjtën kohë edhe jashtë portës edhe brenda portës. Këto dy qenie të tejdukshme nuk i shihte kush. Ato rrinin të heshtura përballë njëra – tjetrës dhe nga këmbët e zbathura të të dyjave rridhte një gjak i hollë. Sikur mos ishte ai gjak i hollë do të thoshe se aty para portës së madhe, nuk kishte njeri.
Dikush e kapi për krahu dhe i tha se nuk lejohej të qëndronte aty. Përtej portës ishte një shesh i vdekur. Ajo e shkeli atë shesh pa hyrë brenda. Këmbët e saj të zbardhura nuk e ndjenë tokën. Ndjen diçka tjetër. Ishte aq e lodhur. Mbi gurët e sheshit kërcenin hijet e natës. Dhe një erë e fortë që nuk lëvizte as edhe një fije bari të thatë. Ajo kishte hyrë atje ku mund të hynte vetëm ajo. Dhe nuk e pa njeri. Vetëm ajo i pa të gjitha. I pa dhe floku i fundit që i kishte mbetur ende i zi, thithi tërë dritën e bardhë të një hëne të vdekur. Pastaj një zë i tha se nuk mund të qëndronte më aty. E futën në një dhomë të zhveshur dhe e ulën mbi një stol. Ajo u mblodh dhe kujtoi tërë rrugën që kishte bërë. Sado që kishte nxituar nuk kishte arritur dot para perëndimit të diellit. Atë ditë dielli i kishte ngrënë më me ngut se çdo ditë minutat e tij. Unë nxitova, tha si e zënë në faj. Asnjëherë nuk kam nxituar më shumë. Lodhja po i përhapej në tërë gjymtyrët e saj, si të pohonte fjalët që kishte thënë. Pa se ishte ende zbathur. Nxorri çorapet dhe këpucët dhe i veshi. Kur ngjeshi këmbët në këpucë sa nuk i ra të fikët nga dhimbja që i shpoi zemrën. Këmbët i ishin enjtur. Vështroi tërë ndrojtje dhomën e zhveshur dhe të ftohtë dhe i hoqi përsëri këpucët. Ndoshta nesër nuk do ti kishte kaq të fryra. Nuk donte të shkonte në takim pa këpucë. Dhe nuk donte që ai të shihte këmbët e enjtura. I hoqa që të nxitoja sa më shpejt, po dielli i kishte gëlltitur si i babëzitur minutat e tij. Nuk i kishte lënë asaj qoftë edhe një minutë.
Më mirë që nuk e takova sot, tha. Sot i kam këmbët e enjtura. Nesër do të jenë çenjtur. Shtrëngoi pallton se pati ftohtë. Në dhomë ishte errësirë. Diku duhej të ishte çelësi i dritës, po asaj po i pëlqente ashtu të rrinte në errësirë. E kishte më të lehtë ta prishte ashtu mëngjesin. Ajo do të ishte e para që do të shihte përpëlitjen e natës dhe lindjen e mëngjesit. Për atë mëngjes kishte bërë gjithë atë rrugë. Po hyri dikush dhe ndezi dritën. Ajo u tkurr edhe më shumë në natën e palltos së saj. Dhe mbylli sytë që të mos shihte dritën. Në atë vend, një gropë e madhe, nata ishte tepër e gjatë. Dhe dielli kishte vite që groposte aty orët e tij të vdekura.
U hap dera dhe hynë dy gra të tjera. Edhe ato ishin të lodhura. Asaj i shkuan sytë tek këmbët e tyre.
Nuk i paskan hequr këpucët, tha. I erdhi rëndë që ishte në çorape. Po dy gratë e tjera nuk shihnin përtej dhimbjes së tyre. Ajo e kuptoi menjëherë këtë. Në atë dhomë njerëzit nuk shihnin dot përtej vetvetes. Ajo quhej dhomë pritje. Njerëzit aty rrinin si të ngrirë. Kaloi një kohë e gjatë dhe ajo vuri re gratë nuk kishin shkëmbyer as edhe një fjalë midis tyre. Drita elektrike ishte e zbehtë ngaqë poçi nuk ishte pastruar ndonjëherë. Pastaj u hap dera dhe hyri një burrë. Edhe ky ka bërë rrugë të gjatë. Ajo tha kështu se burri duhej të ishte rruar në mëngjes dhe tani i kishte dalë mjekra. Qimet ishin të bardha. Burri ia mbërtheu sytë dyshemesë së pistë. Dhe ngriu. Ajo dhomë i ngjiste pak a shumë një morgu. Nga heshtja dhe nga vetmia që mbështillte njerëzit. Edhe burri nuk i kishte hequr këpucët. Deri nesër dhe mua do më jenë çenjtur këmbët, tha. Tërë fajin e kishte dielli.
I fundi hyri një djalë i ri. Ai kërkoi me sy ndonjë stol bosh dhe kur nuk pa, u ul pranë burrit, mjekra e të cilit rritej me një shpejtësi të frikshme. Edhe djali i ri ngriu. Përtej qelqeve me pluhur ishte një natë e panjohur për të pestë. Muret e natës ishin të trashë dhe të ftohtë. Sepse të pestëve u dukej sikur nuk ishte në një dhomë me mure prej tulle, por në një dhomë me mure prej nate. Ajo ishte dhoma ku nuk rrinte dot një njeri. Kurse ata ishin pesë. Dhe ngjiteshin pas mureve të natës po nuk kishin gjumë. Ajo që i bashkonte ata të pestë ishte pritja e mëngjesit. Dhe gati çdo sekondë hidhnin sytë nga dritarja me frikë, se mos vinte mëngjesi dhe nuk e shihnin. Ata nuk kishin besim t’i thoshin njëri – tjetrit që katër të flinin dhe njëri të ruante mëngjesin. Po mëngjesin që prisnin nuk mund të ruhej nga një njeri, në atë dhomë. Në atë dhomë mëngjeset ruheshin duke qëndruar të gjitha zgjuar. Kjo nuk ishte shkruar diku, po njerëzit e mësonin pa ua thënë kush, sapo uleshin në stolat prej dru ahu. Stolat ishin ngrënë dhe nxirë. Njëri prej tyre kërciti. Djali i ri kishte dremitur dhe ishte zgjuar i trembur. Mbi fytyrat e grave u përhap një buzëqeshje që u kthye menjëherë në dhimbje. Edhe në fytyrën e burrit ndodhi e njëjta gjë. Mjekra e tij vazhdonte të rritej në mënyrë të frikshme. Në mëngjes kishte rrezik të arrinte deri te këmbët. Burri i pëshpëriti diçka djalit, i cili u mbështet në supin e tij dhe e zuri gjumi. Gratë e harruan dhomën e natës sapo djalin e zuri gjumi. Sytë e tyre u mbërthyen te djali që flinte. Gjumi i tij po shkurtonte natën.
Kur djali u zgjua përsëri aty iu duk sikur nata nuk kishte lëvizur nga ngurosja e saj. Ata pritën që djali ta zinte përsëri gjumi dhe kur panë që ai nxorri paketën dhe ndezi një cigare morën pamjen e tyre të parë. Secila u mbyll brenda natës së vet, ku koha kishte vite që kishte harruar të ecte.
Dikur edhe asaj iu duk sikur nata po çahej. Por u gënjye. Ajo që e habiti ishte se kur hodhi sytë nga dritarja, në të njëjtën kohë me të i hodhën edhe katër të tjerë. Dyshoi. Mos kishte harruar si thyhej nata? Largoi sytë nga dritarja dhe vështroi me kujdes katër të tjerët. Edhe ata kishin harruar si thyhej nata, si binte drita e mëngjesit. Dhe u tremb. Dhe katër të tjetër kishin të njëjtën frikë. Në atë dhomë koha nuk kapej dot. Ajo nuk kishte as orë, as minuta, as sekonda. Në atë dhomë koha ishte katër mure të trashë nate, pa plasaritjen më të vogël… Secili prej tyre ishte brenda një dhome me katër mure nate dhe secila prej këtyre dhomave ishte brenda një dhome më të madhe me katër mure edhe më të trashë nate.
Në fillim u plasarit dhoma e vogël, pastaj e madhja. Burrit i ishte rritur një gisht mjekra e thinjur. Ajo pa këmbët. Nuk i ishin ç’enjtur. Vuri me zor këpucët dhe dhimbja i hyri si thikë në zemër. Shtrëngoi dhëmbët dhe priti që dhimbja e këmbëve të ëmbëlsohej pak. Po unë përse i hoqa këpucët, tha. Nuk e mbante mend përse i kishte hequr këpucët. As ku i kishte hequr. Përse i hoqa këpucët, tha përsëri. U hap dera dhe dikush hyri. Mori emrat në shënim dhe doli. Jashtë mëngjesi ishte i ftohtë dhe i bardhë. Përtej qelqeve lëviznin hije. Ajo nuk dalloi dot asnjë fytyrë. Dhe të pestë u bënë edhe më të largët se sa kur ishin brenda mureve të natës. Vështrimi i tyre vërtet ishte mbërthyer te e njëjta derë, po secili nuk priste të shihte të njëjtin njeri, si mund të kujtojë po t’i shihje natën e kaluar.
Dera po vonohej të hapej. Kur u hap të pestë u ngritën në këmbë. Dikush, para se të fliste, i vështroi me radhë në fytyrë.
-Po ti pse ke ardhur i parruar? – i tha burrit.
-U rruajta dje, kur u nisa.
-Pse për një ditë t’u bë kaq mjekra?
-Nuk e di, – tha burri.
-Herën tjetër mos eja i parruar.
-Dje, kur u nisa, u rruajta, – tha i hutuar burri.
-Ata që do të dëgjojnë emrat do shkojnë në takim.
Kush dëgjonte emrin merrte çantën dhe dilte jashtë nga ajo dhomë. Ajo mbeti e fundit. Ai nuk po lexonte emrin e saj. Ai u mat të dilte jashtë.
-Po unë?! – tha ajo e mekur.
-Çfarë ti!
-Po unë nuk do ta takoj dot djalin?
-Pse dy herë do ta takosh djalin!
-Jo, – tha ajo, – një herë.
-Një herë e takove dje!
-Kur?!
-Dje!
-Unë nuk e takova dje. Erdha kur kishte perënduar dielli dhe …
-Dielli donte edhe pesë minuta të perëndonte kur erdhe.
-Ai kishte perënduar kur erdha, prandaj nuk e takova dot.
-E takove!
Tjetri kishte dalë nga dhoma
-…. mend…..

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

TREGIME E NOVELA NGA MITRUSH KUTELI

Mitrush Kuteli (Dhimitër Pasko), lindi më 13 shtator 1907 në Pogradec. Studimet e mesme i kreu në Selanik dhe të lartat në Bukuresht, ku më 1934 mori titullin «doktor i shkencave ekonomike». Më 1942 u kthye në atdhe dhe u muar në fillim me ekonomi e më vonë vetëm me letërsi si përkthyes pranë Shtëpisë Botuese «Naim Frashëri», deri në mbarim të jetës më 4 maj 1967. Veprimtaria e tij ndahet në ekonomike dhe letrare. Në veprat e tij ekonomike sulmohet kapitali italian në Shqipëri. Këtu përmendim: «Tri probleme në lidhje me Bankën Kombëtare të Shqipërisë», «Sistemet e bankave të emisionit të vendeve të Ballkanit» (tezë për doktoratë), «Banka Kombëtare e Shqipërisë», etj. etj. Veprimtarinë letrare e filloi me botime tregimesh dhe artikujsh kritikë. Ai shkroi dhe shumë artikuj të tjerë politikë dhe ekonomikë me frymë antizogiste në gazetën «Shqipëria e Re», që më 1927, në Konstancë. Ndër veprat letrare përmendim: «Netë shqiptare», «Aga Jakupi», «Kapllan Aga i Shaban Shpatës», «Dashuria e Barbarit Artan», «Shënime letrare» «Sulm e latë», «Këngë e britma nga qyteti i djegur», «Mall e brengë», «Havadan më havadan», etj. Po ashtu përktheu «Vjersha» nga Erninesku dhe tregime nga autorë rumunë. Pas çlirimit botoi vëllimthin me vjersha – «Pylli i gështenjave», «Xirrxifilua» – (përralla), «Tregime të moçme shqiptare»; romanet e paplotësuara: «Mërgim e kthim», «Në një cep të Ilirisë së poshtme» (në revistën «Nëndori»), etj. Ndërmjet shumë përkthimeve përmendim: I. Turgeniev «Kujtimet e një gjahtari»; N. Gogol – «Tregimet e Peterburgut», «Shpirtra të vdekura»; Salltikov Shçedrin – «Zotërijtë Gollovliovë», «Prralla»; M. Gorki – «Tregime», «Armiqtë», «Përralla të Italisë»; Krillov – «Përralla»; N. Ostrovski – «Si u kalit çeliku»; A. Tolstoj – «Rruga e mundimeve»; A. Fadejev – «Shpartallimi»; Vlladkov «Çirnentua»; K. Paustovski – «Tregimi pyjeve», «Vërshimet e lumenjve»; Lu Sin – «Tregime të zgjedhura»; (letërsi kineze); M. Sadoveanu – Mitri Kokor, Korrja e mrekullive; T. Popoviç – «Etja»; vëllime të veçanta me tregime arabe, persiane, turke, mongole; Pablo Neruda – «Zgjohu druvar»; J. Fuçik – «Reportazh me litar në grykë», etj.

VJESHTA E XHELADIN BEUT

(novelë)

 

I

As vetë Xheladin Beu nuk dinte përse ndjente një zbrazëtirë aq të madhe në zemër atij mëngjezi vjeshte të dytë. Një zbrazëtirë sa një zgërbonjë gështenje që e ka brejtur krymbi përbrenda, një shembëtirë, një trubullirë e një neveritje pa fund e pa anë…
Edhe çudi: mëngjezi s’ishte i keq. E rrallë dhe e verdhë, vërtet, fleta e plepit përtej dritareve me hekura e kafazë, po qielli i kulluar, i ëmbël. Shpeshëria që, siç na duket neve, njerëzisë, s’ditka kurrë se ç’qenka dhembja e pikëllesa, cicërinte e ngazëllohej me bujë të madhe aty pranë konakëve të beut e tej e tutje – arave, pemëve, qiellit – kurse ay, Xheladin Beu i Shemshedin Beut të xheladin Pashait, apo “Beu i madh”, siç i thosh tërë bota, zot i patundur mbi çifligje e mbi njerëz, ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër. Gojën e kish të hidhur sikur paskej ngrënë shafran, qiellëzën të thatë, gjuhën të trashë si shuall bualli. Dhe herë-herë, një të therur në tepelekun e kokës.
As nga shëndeti, as nga malli e gjeja s’ish qarë shumë gjer ahere Beu i madh. Shëndetin e kish patur grurë: burrë i ngjeshur, dërdëng, ta çaje bëje katër: kamjen të rëndë, shumë brezash, sa as vetë s’ja merrte dot radhën me të numëruar e me kalem; bujqit, rajej e harbutë, të gjithë me dorën në zemër, si nuse kaurri: s’guxonin as t’i thoshin me emër, as ta shikonin në dritën e syrit. Edhe sikur t’u bënte urdhër që të shtirheshin përdhe që t’i shkelte me këmbë, siç shkelet balta për të bërë plitharë, shumë prej tyresh do të shtriheshin t’i shkelte. Se jo më kot Xheladin Beu kish në dorë bukën e kopaçen, tamam ç’i duhet fusharakut që të bëhet i butë si dele, jo aq fort për jetën e tij sa për atë të fëmijve të njomë e shumë brenga të tjera të kësaj dore. Tua të qaheshin? Po kujt t’i qaheshin? Kush i dëgjonte? Të ngriheshin e të iknin? Mirë, të iknin, po ku? Kudo që të shkonin i priste qaforja, sepse gjithë bejlerët e pashallarët kishin kërbaç e qahjanj. Tërë dheu që jepte bukë ishte e tyrja. Mirë thoshin ata që thoshin: gjithë derrat një turi kanë…Ca që ishin ngritur e kishin ikur natën, në erësirë, me fëmijët në kosha e pleqtë në tezga, kishin humbur si uji nëpër ujë, nuk u qe ndjerë nami e nishani. Prandaj ata që kishin mbetur, rrinin aty ku ishin, bënin grurë e hanin misër. Kur s’kish misër të mirë, hanin misër gjarpri, këlkëzë, të shkuar nëpër tri ujra, zienin përbrenda siç ziejnë e roniten në lyrën e vet ato kokat e këmbët e bagëtisë të futura në një poçe të madhe balte, me këltyrën të zënë me brumë, brenda në furrë. Nuk u ndjehej as regëtima, as cicërima. Herë-herë binte ndonjë sëmundje e u vinte kosën të vegjëlve e të mëdhenjve; shtëpi e fshatra të tëra mbeteshin të shkrta. Po, çudi, çudi, pas sëmundjes shtroheshin përsëri si fara e sinapit.
Ta pret mendja se ndër rajenj e ndër harbutë kish edhe kokëndezur, që nuk duronin më tej e mateshin t’ja shkrepnin, po Xheladin Beu, që ishte brezi i tretë zot në atë mëngë të mbretërisë së madhe të Baba sulltanit, e kish vënë punën në vijë të mos bënte rrëk njeri, kështu që kokëndezurit mbeteshin pa kokë përpara se të ndiznin koka të tjera. Këtë punë e bënin qajhallarët, “trimat” siç u thosh beu, apo “lanxhot”, “larot”, “zybat”, siç u thoshin me gjysmë goje ata të tjerët, vegjëlia.
Ja kështu!
Puna e bejllëkut dhe e çiflikllëkut do marifete. Dhe marifetet mblidhen e shtohen brez pas brezi, nga babai, nga gjyshi e më tej. Këto marifete Xheladin Beu i kish në xhepdhe i nxirrte një nga një a të gjitha bashkë, si t’ja donte puna. Veç kësaj, duhet ta dini se ai kishte zënë të gjitha shtigjet, shpatullat i kishte të ngrohta dhe i kthente gjithnjë andej nga ngrohte dielli, duvaxhi me mish e me shpirt i “llambës së dynjasë”, Baba sulltanit, të cilit i dërgonte kur e kur peshqeshe: mahmudije të verdha e çupa të bardha, nga çifligjet e tija. Nuk e harronte Kapu Aganë, as sadrazemin, as sulltan-validenë, as adëmin e madh, të parin e haremllëkut të sulltanit, që të mbyllnin sytë kur Xheladin Beu zgjeronte çifligjet lart e poshtë, në stërkat e bujqësisë, në zabelët dhe tokat e buta pa zot. Nuk përzihej fort në gërnjat e të mëdhenjve të mbretërisë, po kur i vinte ndonjë bumbashir e i thosh se Baba sulltani kish luftë s’di se ku, në Qyrdistan, në Rabistan apo në Tinglimajmunistan, beu i dërgonte karvanë me imdate e njerëz me dyfegje, që do të linin kokat andej. Po mbi të gjithë, beu mbështetej tek i vjehri, që ish bir veziri, mbështetej tek të kunetërit, që ishin të gjithë në bukë të madhe.
Me gjithë këto të mira që zumë në gojë e ato që nuk i zumë fare – kazanët e qypat dinga me mahmudije të verdha nga ato të merhum sulltan Mahmutit, me dupje lira, ingjiliska e verdhashka të ndryshme të kauristanit (s’prish punë se i kish prerë kauristani, alltën ishin edhe këto, nuk i hante ndryshku) dhe që i shtoheshin mot për mot, kukumale – me gjithë ata trimat mustaqepresh e mustaqerruar, që kish nënë urdhër e që s’linin të fluturonte as zogu pa lënë poshtë ndonjë pendë, se nuk i ushqente më kot me mish të majmë e somune të bardha, Xheladin Beu ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër (po, brenda në zemër) atij mëngjezi të ëmbël vjeshte.
Dhe kjo oda e madhe e konakut të madh me mure kalaje, me ca dritare me nga dy palë hekura të përdredhura si brirë dashi e me kafazë, nëpër të cialt drita e diellit hynte e çjerrë si nëpër ca kula drizash, i qerthullohej beut ashtu siç qerthullohen kuajt në lëmë. Jo, nuk qerthullohej oda, po qerthulloheshin trutë e Xheladin beut. Dhe nuk dinte ç’ishte kjo punë. I sëmurë nuk ishte, sepse ishte ngjallur, dhe të ngjallurit, thonë, nuk sëmuren kurrë. Kish patur, vërtet, në të ri, një si frëngjyzë a si i thonë asaj sëmundjes së frëngut, që ja kish dhënë peshqesh një cingi e trashë, brenda në Manastir, ku kish vajtur me ftesën e valiut dhe kish “këmbyer gjellën”, po kjo s’ish gjë: punë e vjetër, e harruar. Fshikën ja kish mbyllur një xherah plak me melhem zhive e hudhër të shtypur në havan e s’di çfarë tjetër. Ca më vonë i qe mbushur trupi me pushkuriza prush të kuqe, po edhe këto i kish mbyllur me melhem dhe trupi i qe zbardhur përsëri. Pastaj i kish rënë leshi i kokës, po rroftë festja me xhufkë, që ja mbulonte tullupanen. S’di se kush i kish thënë se po të kesh ndonjë sëmundje të kësaj dore, duhet ta hedhësh, t’ja japësh dikujt, ta përndash mbarë e prapë: peshqesh e dhe! Kjo isht epunë që dihej. Filan be, hanedan i madh, e kish hedhur oftikën duke pështyrë fshehur në gjellët e mira që u shtronte mysafirëve dhe, thoshin, ish bërë mirë, kish rrojtur edhe mjaft vjet. Ç’është e drejta, me kohë e mot, shumë nga mysafirët e të afërmit ishin sëmurur, po kësaj s’ke ç’i bën: sikush si ta ketë shkruar nga dora e zotit. Fundi i fundit, përse ata të mbeteshin faqekuq si molla, kurse ai, beu handean, të zverdhej e të thahej dita ditës? Ata të rronin, ai të vdiste – ë? Kështu bëri edhe Xheladin beu; i suall një çupë të mitur (sa më e mitur, thoshin, aq më e mirë është për benë, se të miturat e kanë gjakun të hollë, të valë, dhe gjaku i hollë dhe i valë e hollon, e ngroh dhe e spastron gjakun e trashë, të ftohtë…) dhe beu e pishi. E prishi e dha urdhër ta shpinin tutje që të mos shihej e të mos dëgjohej. Pastaj e përndau frëngjyzën anembanë, në gra e në dylberë, dhe u shërua fare…
Dhe ja tani, oda e madhe e konakut të madh i qerthullohej si kuajt në lëmë. I therte tepeleku i kokës. Ndezi një cigare, esëll, që t’ja priste vrundullin rrotullimit e të mbante mendjen në vend dhe zuri ta pinë shqeto, pa çibuk, po cigarja, aq e shijëshme herët e tjera, tani ju duk e hidhur e pështirë. E kafshoi dhe e hodhi tutje, në vatër.
Ç’ishte kjo punë? A mos beu s’ishte mirë? Jo, jo. Gjer dje kish qenë fare mirë.
Asaj nate kish bërë, vërtet, një aheng të vogël, me raki të fortë e meze nga të gjitha llojet – mish gjahu, pa dhjamë, të shuar në uthull, me hudhra, pra me shije shumë; mish të butë e të majmë, që e kish shqyer me dorë, e kish ngrënë dhe kish hedhur tutje koskat dhe kish lëpirë të persë gishtërinjtë e më the të thashë (ca jevga me daire e a të tjera me këngë në gojë, me çitjane të fryra si bajrakë dovleti, kur i nget era, me nga një flori të verdhë të ngjitur në ballë me sherbet të trashë, që thyenin belin e tundnin vithet aman-aman, që ta ndiznin benë…), them, kish bërë një aheng të vogël, po kjo s’ishte punë e re. Se Xheladin Beu kish qenë gjithnjë, që në të ri, njeriu i qejfit, hashari, dhe jo një herë e dy e zinte mëngjezi ku s’ta pret mendja, në konakët e afërm a të largët, në përdhesat e tebabisë, që mbanin erë myku e memish-haneje e shumë erëra të tjera. Bile edhe aty brenda, në selamllëk, ku priste miqësinë, meshkujt, beu kish në njërin krah odat e tija për punët e tija, me fjalë të tjera për gjerdheqe mbi gjerdheqe. Pastaj, kur velej së tepërmi nga mishi i bardhë i haremlëëkut (kësaj here hanëmi as që ishte aty: kish shkruar teferiç në sarajet e babait, të pashait), ngrihej vinte atje ku desh vetë apo sillte në jatak ato që desh vetë, dhe defi binte pa pushuar në dera, gjersa beu i madh mbaronte punë, po të ishte i kënaqur, e hidhte groshnë me grusht, që ta dinte vegjëlia sa të madhe e kish zemrën beu i madh…
Këto teke ja dinin të gjithë, e më fort ja dinin e ja druanin ata që kishin çupa të mitura në shtëpi, prandaj përpiqeshin t’u gjenin shpejt e shpejt ndonjë burrë sido-kudo e t’i martonin, për të hequr ferrën nga dera e për të shpëtuar faqebardhë. Po edhe në bri të buallit sikur t’u futkeshin këto, të bukurat, prapë Xheladin Beu i gjente pas erës, sepse era e çupës së bukur qenka si ajo e mollës së mirë, u përhapka anembanë. Dhe, si ja gjente gjurmën, Xheladin Beu akrosej si ai kali i zhdëpur me elb e nuk i zinte vendi gjersa e bënte vollen e tij, ja me të mirë, ja me të keq. Po, po: edhe me të mirë, sepse kur ja donte puna, beu bëhej, si i thonë, qumësht e mjjaltë. Dhe ju e dini sa shumë hie i ka një beu të madh kur qesh; i zbardhin dhëmbët, i xixëllojnë sytë, i shkëlqen lëkura e lyrshme e faqeve, i tundet xhufka e festes. Kjo të bënte t’i harroje të gjitha e të thoshe: “Oh, ç’burrë babaxhan është beu ynë, e paçim sa malet! Tamam si dielli i muajit maj!” Kështu thoshin syleshët, po ata që nuk ishin syleshë e dinin se Xheladin be “babaxhani” ishte si ata qentë e kiq që të hanë nga prapa: të fshinte nga faqja e dheut! Ay kish edhe një fjalë të tijnë, që e kish trashëguar nga i gjyshi: “Çdo gjë e gjallë që pillet, rritet e kullot në dhenë tënd është e jotja. Merre e bëj ç’të duash”.
Kur ja donte puna të bënte tembillëk” u jepte urdhër trimave që të fillonin spastrimin. Atëherë njeriu zhdukej pa gjurmë, siç nuk le gjurmë zogu në erë. Kish qenë e s’ishte më…Ai nuk harronte amanetin e vjetër të gjysh pashajt: “Mbaje e shtoe atë që ke; preja kokën atij që mundohet ta ngrerë lart: mos lërë të dalin në kasabanë tënde e në çifliget e tua njerëz më të mençur se ti: mos e prsih me të madhin; kij mendjen të shikosh nga fryn era e nga ngroh dielli. Për punët e tjera bëj ç’të duash, si zot malli.” Dilte nganjëherë një i krisur ndër rajenj e ndër hajdutë (nga një i veçuar), që vinte shpirtin në majë të dyfegut e ja shkrepte, po vendi se mbante dot me bukë dhumë kohë dhe shpejt mbulonte balta baltën, rritej bari mbi varre dhe Xheladin Beu bënte siç kish bërë…
Dhe ja sot, pas një ahengu të vogël, Xheladin beu ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër. Oda i vinte rrotull, zverkun e kish të rëndë, cigarja i dukej shafran.
U shtri në divan, vuri pëllëmbët prapa kokës, në jastëk, hodhi këmbë mbi këmbë e u mundua të platitej.
Krisën dërrasat e thata të çardhakut, tringëlliu rezja e derës së parë, në hyrje, dhe më tej rezja e derës së odës, kërcitën menteshët dhe hynë brenda katër a pesë kopile, kush me legen a ibrik, kush me sapun e peshqir në dorë. Këto të gjitha i printe një ballabane zeshkane me një shami aliskë në kokë, tërë tule mbarë e prapë, po gojëmjaltë. Kjo i tha tërë dhele: “Mirmëngjes, be. Si m’u gdhive, be? Si më je zotrote, be? Ta marrtë të keqen Sheqerja, be. Ditët tona në të tuat, be” e sa e sa të tjera të tilla. Kopilet përsëritën fjalët e ballabanes, por me zë më të ulët, të drojtur, si me gjysmë goje. Xheladin Beu u përgjunj e u la me zhurme e me grahmë, duke hapur rreth e qark shumë stërkala, siç e kish zakon: fërkoi zverkun bojë vishnje, u fshi me peshqir gjersa i krisi mishi, duke bërë “ohoho” e “ahaha”, se e ndjente veten më mirë. Vetëm gojën e kish të hidhur, megjithqë e lau dhe e shpëlau me ujë. Kur dual të gjitha, bashkë me ballabanen, hyri kopilja më e vogël e shtëpisë, një miturake me ca faqe si pjeshka që sapo e ke këputur nga dega, me vetulla të holla si tirtir serezi. Sytë nuk i dukeshin, se i mbante përdhe e ja mbulonin qepallat e gjata. Kish një fustan me lule, as të gjatë, as të shkrutër, dhe një palë papuçe Stambolii, që qëndisura, që i kish futur në këmbët e zbathura. Kjo ishte, si të thuash, kopilja e fundit që kish hyrë në konak të beut, një jetime që ja kish gjetur s’di se ku një myftar fshati e ja kish sjellë peshqesh, për të forcuar veten. Beut i kish pëlqyer shumë dhe e kish marrë që atë natë në dysheg, e kish bërë grua: ai me të gulçuar, si buall kënete, ajo me të blegërirë, si shqerrë në therrtore. Kështu edhe më tej, shumë net me radhë.
Shoqet, kopilet e tjera, i kishin zili, po më kot: ajo i priste me ankth e dhembje netët e dyshegut. Po të kish mundur do të kish zbathur, zhveshur, uritur nga kjo shtëpi e urryer, nga ky njeri i urryer. Të ikte, po nuk mundte: dritaret kishin hekura, oborret kishin mure, qahjanj. Kështu, vajza ish shtruar, kish hyrë në sërën e grave të tjera dhe vinte në jatakun e beut sa herë që i jepte urdhër Sheqerja.
Tani ajo mbante në duar një tabaka të artë me një xhezve të verdhë e një filxhan sa një lagjin, pa vegël, të stolisur me yj e hënë. Beu e shikoi me epsh dhe i qeshi buza – për herë të parë atë ditë – pastaj u ngrys përsëri: kopilja ishte gjithnjë e bukur, me qafën të gjatë e të bardhë, me gjinjtë as të mëdhenj as të vegjël, të shtrënguar me jelekun e qëndisur, po benë nuk e gënjente syri. Kopilja ishte ndryshuar s’di se si, nuk ishte më ajo e para. Fytyrën e kish pak si të zbetë, të munduar; belin më të mbushur. A mos vallë?…
I tha:
-Gurie (kështu i thoshin aty, po emrin e vërtetë nuk ja dinte njeri), hap atë penxher.
Kopilja bëri siç i tha i zoti: la tabakanë me xhezve dhe filxhan, u përkul sa hyri pothuaj e tëra në pezuli i murit të trashë, u zgjat, ngriti xhamin, e mbështeti në të dy zemberekët djathtas e majtas. Brenda në odë hyri më shum dritë dhe, bashkë me dritën edhe era e freskët e vjeshtës.
-Edhe atë tjetrën – tha beu, që ja kish mbërthyer sytë shtatit të Gurijes.
Kopilja u përkul shumë e më shumë, fundi i fustanit iu ngrit lart e më lart dhe, për një çast, përpara syve të beut llambaritën pulpat e zëmbakta. Hyri brenda edhe më shumë dritë e më shumë ajër, që e gjallëruan Xheladin Benë. Ndjeu një fërgëllim të këndshëm në rrembat dhe kërceu më këmbë.
-Edhe atë, Gurije!
Ajo u përkul ne dritarja tjetër, përsëri i zbardhën pulpat gjer në kyçet me damarë të hollë, të kaltër, prapa kupës së gjurit. Kur u kthye të marrë tabakanë, kopilja u gjend në krahtë e shëndoshë të Xheladin Beut, që e hoqi vrulltaz dhe i ngjeshi kokën në kraharorin e tij leshtor. Beu i madh kundërmonte raki, gromësinte shpesh “gup-gup” duke përhapur një erë të rëndë. Gurija u drodh, bëri të prapsej, uli kryet, po ay e hoqi më fort dhe i puthi gropën e qafës. Buzët i kish të vala, të thata; mustaqet të ashpra si kreshta derri. E shtyu ngadalë drejt divanit, duke ja shtypur vrazhdë gjinjtë – si zot malli – ndonse ajo klithi nga dhembja. Gurija priste me tmerr e krupë se ç’do të ndodhte më tej. Ah, sikur të kish një pus aty pranë, një greminë, që të hidhej, të vdiste…Vetëm të ndodhej sa më larg këtij divani të butë, larg Xheladin Beut të ndezur, të lemerishëm, që e shtrëngonte, gufonte, kafshonte. Mirëpo ndërkaq beut i qe shuar zjarri i ndezur një çast më parë në damarët e fryrë. Ju prenë këmbët, u zverdh, u ngrys dhe e largoi vetë, duke e kqyrur me ca sy të skuqur, të kërcyer.
-Efendëm…Ti je “ashtu”? – e pyeti Xheladin Beu sa për të thënë një fjalë.
-“Ashtu”…be…më tha…
-Efendm, kush të tha?
-Dado Sheqerja.
Sheqerja ishte ajo ballabaneja zeshkane, e para mbi të gjitha kopilet dhe këto i thoshin “dado”, ndonëse beu s’kish fëmijë, sepse hanëmi ishte shterpë.
Një herë e një kohë, Sheqerja kish qenë zjarrshojtësja e epsheve të parakohshme të Xheladin Beut dhe kjo punë kish zgjatur shumë vjet, bile edhe pasi atij i qenë zgjuar epshe të tjera: për çupa miturake e për dylberë bardhoshë, e më tej, pasi ish martuar me hanëmin. Më vonë, kur Sheqeres i qenë flashkur e varur së teprëmi tulet dhe kur as të bardhët e zhivës nuk ja fshihte dot rrudhat e dërudhat e shumta (doemos, ajo ishte disa vjet më e madhe nga beu) ky e kish pajosur mirë dhe e kish martuar me nallbanin e konakëve, shumë më të ri se veten, sepse, hej-hej! Dadua dinte shumë ledhe dashurie që i kish nxënë nga koha e Shemshedin Beut, babait të Xheladin Beut, kishte mbetur “folë-e-qesh” mbante kyçet e qilarëve dhe shkopin me të cilin rrihte kopilet. Nallbani ishte i kënaqur se qe bërë “baxhanak” me benë e madh e puna i vinte mbarë, tamam “ibrishim në qilim”, siç thosh kënga.
Po meqë zumë në gojë “baxhanakët”, duhet të themi se Xheladin Beu kish mjaft të tillë, të cilëve u falte kopilet e konakut, pasi velej me to e sillte të tjera, të njoma. Në këtë punë beu ndiqte gjurmë për gjurmë tragat e Baba sulltanit, “diellit të dynjasë”, i cili u falte sadrazemëve, pashallarëve, nedimëve, javerëve dhe gjithë të mëdhenjve të mbretërisë, të afërm dhe të largmë, odaliskat e bukura që kishin shkuar nëpër jatakun e tij, pasi i pajoste me pajra të mëdha. Dhe këta burra të mëdhenj të mbretërisë të madhe – sadrazemët, pashallarët, nedimët, javerët e belerët e të gjithë kallëpeve – e kishin për nder të madh të quheshin “baxhanakë” të “diellit të dynjasë” dhe të bënin fëmijë me bukuroshet që kishin lënë vajzërinë në dyshegun e sulltanit e të forconin themelet e mbrtërive të tyre të vogla nën hien e së madhes. Sa për punë “vajzërie” atyre nuk u bëhej vonë, sepse, kur u tekej, kishin çifligjet e tyre: “Zgjat dorën e merr”.
Tani dado Sheqerja ishte ajo që gjuante e shtinte në dorë vajzat e njoma – zakonisht miturake, jetime, pa krahë, po ndodhte edhe ndryshe..- që duhej të shuanin epshet e Xheladin Beut. Ajo vetë bëhej bullë e i stoliste para gjerdhekut, i mësonte se ç’të bënin e si të bënin që ta kënaqnin të zonë. Asaj vetë, Sheqeres, i mjaftonte nallbani i shëndoshë, që mund të thyente potkuan me dorë, e që punonte gjithë ditën me sandraç e çekan dhe mbante erë të fortë djerse burri.
…Beu iu afrua Gurijes, e hoqi lehtë pas gjerdhanit të inxhinjve dhe e pyeti duke i fryrë në turinj kundërmimin që i dilt enga plënci:
-Efenm, hanëmi di gjësendi?
-S’di…
Nuk u muar vesh mirë: s’dinte ajo, Gurija, apo s’dinte hanëmi dhe se si i kuptoi beu këto fjalë. Tha:
-Sot do ta pi ahven (kështu i thosh beu kafesë: “kahve”, siç e kish dëgjuar nga i vjehri e nga e shoqja) në ballkon.
Kopilja nxori tabakanë në ballkon, mbushi filxhanin me “kahve” pak si të ftohur, pa ajkë, dhe u kthye në odë.
-Mirë. Shko – tha beu.
Gurija doli kryeunjur, me sytë të përlotur, duke u përkundur, sepse papuçet e qëndisura i futeshin thellë në qilimin e butë. Ajo dinte ç’dinte, nga të dëgjuarat, se kopilet që mbeteshin me barrë në konakët e beut…dhe prandaj kishte përse të lotonte. Kujt t’i ruhej më parë: hanëmit, shembrave, apo beut? Një çast harroi puset e greminat, që kish menduar një çast më parë, thosh të kthehej, t’i binte në gjunjë e t’i thosh: “Aman, be, mos më vraj…mos…Mos…Lëshomë të shkoj gjëkund”. Por nuk u kthye.
Xheladin Beu mbeti vetëm, Tha të delte në ballkon, të pinte “kahven”, po e ktheu mendjen e i ra rrotull odës, qëndroi një çast përpara pasqyrës sa një derë, u shikua e nuk e njohu veten: nga pasqyra e vështronte një burrë tjetër me ca sy të skuqur, të kërcyer, me një grykë të shfryrë e të varur si ato laprat e misërokut, me ballin brazda-brazda. Aty-këtu, nëpër mustaqet e kreshpëruara, i dukeshin fije ergjëndi. Vetëm nën hundë, ku ndaheshin më dysh shtëllung, i kish pak si të zverdhura nga tymi i duhanit, tamam si ca qime përçi plak.
A mos e kish fajin pasqyra?
Jo, pasqyra e ndritur, me yll e hënë të bardhë, në cep, s’kish asnjë faj. Fajin e kishin vjetët e shumta që i kish rrojtur e gëzuar si shumë të paktë janë ata që i rrojnë dhe i gëzojnë, e kishin ahenjgjet e gjerdheqet e shpeshta, të cilat Sheqerja ja nxiste me pije xhenxhefili e karafili. Sidoqoft, tani, për herë të parë, xheladin beu vuri re se sikur i kish shkuar një damaluk nëpër fytyrë. Megjithatë, vajti e u ngul përpara një pasqyre tjetër. Po edhe kjo ishte si e para dhe i tregonte një burrë me lapra, brazda e sy të skuqur. I ra lehtë festes, me gisht, dhe e shtyu në majë të kokës tullupane. E ktheu në vend, e vuri mbi sy, si ngaherë. Hej, sa zët i kish atë çast ata derra çifçinj që rronin me bukë misri e dhallë po leshrat i kishin si penda të korbit…
-Efenm, u mplake, Xheladin Be…
Kush foli kështu? U kthye e shikoi përqark. S’kish njeri. Kish folur vetë beu. Këtë zakon kish kohë që e kish filluar dhe po e shtonte dita ditës: fliste e përgjigjej vetë. Njerëzit e tij të afërm e dinin, po bënin sikur s’dëgjonin, sikur s’vinin re kur çuçuriste kot më kot nëpër mustaqet, që i ngriheshin dhe uleshin. Domosdo, ata e dinin fjalën e moçme: “Beu edhe gomar të bëhet, mos i hyp”.
Dhe përsëri:
-U mplake, u mplake…Ike…
Dhe i vozitën mornica të ftohta nëpër trup jo për kohën që kish shkuar, po për atë që do vinte pasandaj. Ja, nëpër qytet e nëpër fshatra zunë të rriten çupa të reja. Aty më parë i shihje pragjeve e udhës, nëpër pluhur, të dregosura, të qurrosura, të palara, kurse tani s’i sheh fare: janë “mbyllur”. Domosdo, duhet të jenë zbukuruar. Kujt do t’i mbeten këto? Kujt do t’i mbetej mjalti i zgjonjve, rrushi i ëmbël, tërë pemët e çifligjeve? Xheladin Beu po mplakej, Xheladin Beu ish mplakur…
Mendja zuri t’i qerthullohej, sa ment ra poshtë, në sixhade. Bëri ca çape e ndenji në cep të divanit.
-Po pas pleqërie? – pyeti.
Dhe u përgjegj vetë:
-pas pleqërie, efenm? Ti e di: varri…
I hypën djersë të ftohta, që ja njomën rrethin e festes. Atëhere, po të shihej në pasqyrë, do të dukej si një kufomë e pakallur në varr. Kish parë shumë të vdekur, kish dëgjuar e dëgjonte ditë për ditë se vdisnin njerëz, po ata, thosh ai, ish in budallenj. Budallenjtë vdisnin…Ata që s’kanë ç’të hanë, ata që tërë jetën s’dinë të bëjnë gjë tjetër veçse të ngasin qetë e t’i rëndojnë dorakut të parmendës. Ay ishte be, ishte Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashajt, që e kishin pritur nä shparga mëndafshi dhe e kishin tundur në djep floriri. Ai nuk ishte si të tjerët, rajenjtë e harbutët, që i pjellin gratë në arat, i mbështjellin me lecka e i tundin në govatë, në vend të djepit. Një ishte Xheladin Beu në atë mëngë të mbretërisë, një e me vulë!
Po pas pak e ktheu:
-Mirë, mirë tha, duke përtypur nëpër gojë “efendëmin”, që e kish, siç thotë bota, “araret” – po edhe babai vdiq, edhe gjyshi vdiq…budallenj ishin ata?
Dhe u përgjegj vetë me një fjalë që e kish marrë nga Xhixhi-hanëmi:
-Afedersën! Afedersën!
Dhe më tej padashur: a s’ka edhe aty, Xheladin Beu dy duar e dy këmbë, si gjithë bota? A s’duhet të punojë si gjithë bota për të nxjerrë bukën?
Këtu nuk e mbajti dot të qeshurin, me të madhe: “Ha-ha-ha! Ku është parë bej, nip pashaj, të ngasë qetë? Ptu!”
Dhe u çudit se si mund t’i kish bërë vetes një pyetje kaq të shëmtuar. Si mund të vihej ay, beu i madh, burrë “temis” – siç i thosh pastërtisë, ndonëse kundërmonte nga kalbësit e brendëshme si ato saraxhatë e kuajve – në radhën e çifçinjve të thatë, nofullmëdhenj, të palarë, barkbosh, që Zoti, me të madh të tij, i kish jaratisur t’i bënte grurë e berra? Doemos, edhe çupa për gjerdheqe…
-Jok, jok! – tha siç thoshte xhixhe-hanëmi.
Kështu thirri beu sa kumboi tërë oda, si shpellë, dhe doli në ballkon, ndenji këmbëkryq në shaneshin, ndezi një cigare nga ato që dridhte Sheqerja e ja ngjitte me pështymën e saj. Aty, në ballkonin si kafaz me hekura të dendura e të përdredhura si ca rrathë buti, të teptisur jashtë e ë lidhur lart me murin e gurtë – që ku shihte dhe nuk e shihnin – cigarja ju duk pak më e shijshme. Zgjat dorën, mori filxhanin dhe e shpuri në buzë, po e la prapë menjëherë: kafeja ish ftohur fare. Ngrysi ballin, përpoqi duart fap-fap, një herë, dy..Hyri një kopile e vogël si zog pule, e zbathur, që beu nuk e thërriste më në dysheg dhe që, së shpejti, do ta vinte të ruante patat, sepse i kish shkuar koha, i kish kapërcyer të tetëmbëdhjetat. Kopilja u mat t’i kërkonte urdhërin, po nuk guxoi, ngriu me duart të mpleksura mbi gjinjtë e mëdhenj, shumë të mëdhenj për shtatin e saj të vogël. Vajza ish trembur: fytyra e tërë trupi i përkulur i Xheladin Beut ishin tërë vija drite e hije. Drita vinte nga rrezet e diellit, hija nga hekurat e ballkonit. Për një çast asaj ju duk i llahtarshëm, si qoftëlargu, dhe prandaj u mek.
-Moj ti, si të thonë… – tha beu – Kahvja m’u ftoh. Të më sjellë një tjetër. Ajo..
“Ajo” ishte Gurija…
Kopilja heshtur hyri, heshtur doli: Nuk ju ndje as hapi, as zëri.
Beu ktheu kokën nga ana tjetër. Në oborr shkonin e vinin njerëz pa zhurmë. Ata e dinin se beu ishte në ballkon. Nuk e shihnin, po e dinin: nga tymi i cigares që dilte nëpër hekurat, nga të murmuriturat me vetveten.
Konakët e Xheladin Beut ishin ndërtuar në një vend të lartë, pothuaj në krye të qytetit. Që aty dukej qyteti, apo “kasabaja ime”, siç i thosh ai vetë, dukej si në pëllëmbë të dorës, me pak shtëpi të larta e shumë shtëpi të ulëta, me minare të bardha e këmbanore të hirta, të gjitha të mbështjella në kithin e përndritur të vjeshtës së thatë. Një pjesë e madhe e dyqaneve dhe gjithë hanet në vrom të tregut, një pjesë e shtëpive, kopshteve dhe vendeve viranë, plot troskë, hithra e gjemb gomari dhe gjithë mullinjtë, ishin të beut. Qiratë i mblidhte dhe ja sillte Zylfua, muaj për muaj. Aty, në “kasabanë e beut” nuk bëhej gjë pa i marrë dorän atij. Mëngjez për mëngjez vinte bylyk-bylyk parësia e vendit, që t’i falej beut ose, siç thoshin, “t’i pinte kafenë”. Sillnin lajme se ç’kish ndodhur nga një ditë tek tjetra – kush ish vrarë e kush kish vdekur, kush kish ardhur e kush kish shkuar, kush gjykohej e përse gjykohej, kush shiste e kush blinte, kush kish zhveshur ndonjë karvan, kush ish martuar e kush do të martohej e sa të tjera të kësaj dore – merrnin urdhëra e pastaj shkonin me nxitim sikush në punë të tij. Rrallë e tek, kur ish fjala për ndonjë punë të madhe, a kur vinte ndonjë njeri i madh – kajmekam, kadi, yzbash ose duvaxhi i parë – dilte e priste vetë beu; më të shumtat e herës e prisnin veqilët, Zykua a Zylfua. Beu bënte sehir nga ballkoni ose ngjitej lart, në kullë, një odë e vogël me katër dritare, që ku mund të shihej në të katër anët, ose rrinte në shilte prpa perdes, si sulltani i Stambollit, dhe njerëzit ja dëgjonin vetëm kollën ose pëllëmbët që i përpiqte fap-fap, dhe atëherë u ngrinte gjaku në zemër: përpoqi duart beu!
Domosdo, në konakët e beut vinin edhe agallarë dhe myftarë fshatrash, vinin fshatarë për të qarë ndonjë hall. Ta pret mendja: asnjë nuk vinte me duart bosh.
Mirëpo kësaj here Xheladin Beu s’kish nge të merrej me vogëlsira të këtilla; ai ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër.
Hoqi sytë nga qyteti dhe i hodhi tutje, në fushë: këtu të verdhë, më tej të murrme dhe vende-vende të gjelbër, me selvi. Atje ku dukeshin selvi kish varreza, të vdekur, shumë të vdekur, sepse fshatarët e “kishin zakon” të vdisnin me shumicë, më fort fëmijët. Andej, në fushë, kish shumë shtëpi “të shuara”, shumë të tjera të braktisura. Nejse, tëi lemë fshatarët e të zemë një gjë tjetër më të mirë: dhenë. Pothuaj tërë ky dhe, gjer larg, ku piqej me qiellin ishte i tija. Me gjith varreza. Edhe kodrat në të djathtë e në të mëngjër. Të tijat, po ç’i do? Beu s’ishte mirë atij mëngjezi vjeshte. Pse e qysh? Po mplakej…Ja mbrëmë, i kishin sjellë një “ftujë të njomë”, si Gurijen. Jo, më të njmë: Gurija ishte persëmbëdhjetë vjeç, ajo tjetra që s’ja dinte as emrin, trembëdhjetë. Kishin kënduar me gojë e i kishin rënë defit: “Jarnana, jarnani” dhe prapë: “Jarnana, jarnani;/ Ato cica sherbetli,/ M’i bëj naze t’i pi raki…” Dhe ai, Xheladin Beu, zot mbi dhera e zot mbi njerëz, s’ish bërë burrë, ish lidhur. Kësaj here s’kish bërë ferk as xhenxhefili, as karafili, e as rakia me meze. Xheladin Beu po mplakej. Vogëlushja çupë hyri, çupë doli…dhe ish e bukur me vetullat të bëra me mazi, me thonjtë të lyer me këna, me sytë e bukur, me faqet me vrima.
Dhe beut i vinte keq, i vinte inat, i vinte turp. Ai goxha bej.
Aty për aty i shkrepi një mendje tjetër: kujt do t’i mbetej tërë ajo pasuri që kish mbeldhur e ajo që po mblidhte? Tërë ajo kasaba, tërë këto çifligje? Vërtet, e shoqja, Xhixhe-hanëmi, ishte nga derë e madhe, bijë pashai e mbesë veziri, po shterpë, barkthatë. Veziri kish qenë “baxhanak” i sulltanit; edhe vetë pashai. Pra Xheladin Beu kish hyrë në radhën e të parëve të mbretërisë dhe priste ta ngrinte oxhakun lart e më lart, të bëhej pasha. Peqe, po kujt do t’ja linte këtë oxhak? Mund të bënte një gj: të shtinte kurorë të dytë e të tretë me grua pjellëtore. Këtë të drejtë ja jepin të gjitha kanunet e dheut e të qiellit, po Xheladin Beu – i madhi Xheladin Be, i forti Xheladin be – duhej ta prishte punën me të vjehrin, me të kunetërit, me tërë farefisin e së shoqes, gjer lart në Porta e Lartë. Ai ja kish frikën sidomos Xhxhi-hanëmit, një gamile tërë koska e kokalla, sikur të paskej qenë ushqyer jo me qumësht e mjaltë, po me karkalecë të pjekur. Kur endej nëpër çardhak e kur sillej nëpër odë, tërë këto kocka e kokalla bënin trak-trak sikur të paskej vozitur vetë shapatani apo ai kadiu i vjetër i Libohovës, që thoshin se ish ngjallur lugat, sepse kish qenë i shtrembër e rryshfetçi i madh. Po ashtu, trak-trak, edhe kur ulej në shilte, kur binte në jatak: vetëm koska e kokalla. Mirëpo këto ishin koska e kokalla bije pashaj e mbese veziri, dhe prandaj i mbulonte me mëndafsh e pembe e belluz jeshil, të qëndisura me fije ari e të stolisura me xixa xhevahiri. Xixa të tjera të këtilla i ndritnin e i përndritnin në kapuç, në leshrat, në qafë, në kyçet e duarve, në gishtërinjtë me thonj të skuqur.
Ajo dhe të vëllezërit prisnin që Xheladin Beu të hidhte topnë – kështu apo ashtu… – dhe t’i përlanin pasurinë. Doemos, dinin se beu bridhte si maçok kobash poshtë e lart, brenda në qytet e jashtë nëpër fshatra, po kjo ishte punë mashkulli, le të bënte ç’të donte. Vetëm dy gjëra s’donin ata: kurorë të dytë, me shembër, dhe niqa…
Tani Xheladin Beu vështronte e nuk shihte gjë, sikur t’i qenë perdelisur sytë. Mendja e tij bluante po atë punë: kujt do t’ja linte emrin, oxhakun, mallin? Niqa – jo, kurorë të dytë – jo, po atëherë si? Këtë kokël duhej ta kish zgjidhur që qëkuri, dhe nuk e kish zgjidhur. Tani ish vjeshtë, tani beu…
Dha e mori me vete, murmuriti, u përgjegj vetë e së fundi tha me zë:
-Efenm, në djall të venë e bija e pashajt, të bijtë e pashait dhe vetë pashai, i biri i vezirit” Do të bëj siç bëri im gjysh! Ja, po të pjellë kjo një djalë (“Kjo” ishte Gurija) do t’i shtie kurorë e do ta marr grua të dytë! Pastaj le të bëhet ç’të bëhet!
Po ç’kish bërë i gjyshi?
Edhe gjyshit, Xheladin Pashajt, i kish qëlluar shterpë gruaja e parë. E mirë ishte, e bukur ishte, po shterpë…dhe pastaj e donte me gjithë shpirt e nuk desh t’ja thyente zemrën, t’i hidhte kurorë të dytë. Po si mund të rronte pa fëmijë? Dhe ja, një ditë vere, tek po rrinte në dritare, prapa hekurave, hyri në oborr një fshatar me një çupë të vogël, që e ndiqte si ogiçe. Fshatari ishte me opinga, çupa ishte zbathur. Ai ju afrua çezmës së pashait, piu ujë, lau sytë, u hoq mënjanë e i bëri vend çupës, zgjidhi shaminë e kuqe nga brezi e zuri të fshinte fytyrën, qafën. Çupa bëri siç kish bërë fshatari: piu ujë, lau sytë, po nuk i fshiu se s’kish shami. I la të thaheshin vetiu. Faqet e kuqe ju skuqën edhe më fort. Aty afër s’kish njeri. Megjithatë, çupa shikoi rrotull, pastaj ngriti pak fustanin dhe vuri njërën këmbë nën lyfyt, për të hequr pluhurin e udhës. Vuri edhe tjetrën, u përkul, i fërkoi. Këmbët i kishte, poshtë, të nxira, po lart, të bardha si niseshteja në diell. Piu edhe një herë, u hodhi edhe dy a tre grushta ujë syve. Pashai e pa që prapa dritares me hekura dhe e pëlqeu. Ai ish njeri i dhënë pas këlliçit e pas luftërave e jo pas grave, po kjo çupë i pëlqeu e më shumë. “Mirë, tani nxirre këtë çupë, i tha ay qehajajt. Të presë jashtë”. Qahjaj dhe çupa dualën. Pashai u kythe e e pyeti fshatarë cili ishte e nga ishte, ç’e kish atë çupë, ku vinte. Fshatari i tha emrin, fshatin. Fshati ishte pronë e pashait; çupa ishte mbesa e fshatarit, e bija e të vëllait, jetime. Sa vjeç? Dymbëdhjetë. Fshatari shkonte në pazar. Çupën do ta martonte me një që i jepte njëqind grosh, tre kreë dhen, një palë rroba, një shami e s’di çfarë. Ay që e merrte – filani i biri i filanit nga filan fshat – ishte i pasur. Kish edhe tri gra të tjera, shumë djem e vajza, me të tria. Disa djem e disa vajza i kish tëmartuar e me fëmijë më të mëdhenj se sa nusja e re, që i qe tekur të merrte, për pleqëri. Pashai e dëgjoi dhe, fundi, i tha: “Mirë e mora vesh. Ti shko, çupën lere këtu, se është malli im, nga çifligu im. Do ta martoj vetë me kë të dua”. – “Aman pasha! Derman pasha! Vetë dorë në zemër! Çupa është jetime, kam marrë kapar që t’ja jap filanit…” – të gjitha shkuan kot; pasahi nuk u tund nga fjala e parë. “Eshtë malli im, do ta martoj vetë”. Nxori qesen, i numëroi pesëqind grosh, i hodhi përsipër xhing-xhing edhe nja tre mexhite të bardha, i dha fjalën se do t’i jepte një pendë që, pesë krerë dhen e s’di çfarë, pastaj përpoqi duart. Hyri qahjai, e zuri lehtë përkrahu e nxori jashtë me të butë. Fshatari ishte edhe i gëzuar – pesëqind e kusur grosh, një pendë qe, pesë krerë dhen! – po edhe i trembur. “aman, – i tha qahjajt, mos më merrni në qafë! Kam në shtëpi fëmijët e mi e fëmijët e tjerë të vëllait. Druhem mos bie në gjak me atë miknë që më ka dhënë kaparë”. – “Verë kësulën mbi sy, e qetësoi qahjaj, – e i thuaj se çupën e mbajti pashai dora vetë. Në do gjak, le të vijë këtu”…
Që atë natë pashai e mori çupën në jatak. Edhe netët e tjera…Kur mbeti me barrë, e dërgoi në një fshat të largët, që të lindte. Bëri djalë. Atëhere pashai ishte dyzet e kusur vjeç. Këtë punë e mbajti të fshehtë. Të fshehtë-të fshehtë, po fjala i vajti në vesh së shoqes, pashalleshës. Në vend të pikëllohej, kjo u gëzua e i tha pashait: O imzot, pse ma fsheh mua gazin tënd? Gazi yt është edhe imi. Unë dnodha të jem kështu siç jam, barkthatë. Ti, Pasha, s’më ke faj…Kështu desh zoti. Hidhi kurorë çupës, sille këtu me gjithë djalë. Do të ta dua si birin e gjirit e të pëqirit. Do të ta tund në djep floriri, do të ta lish me shparga mëndafshi, që të rritet, të shtohet e të mos na shuhet oxhaku”. Pashai e shikoi i çuditur, po e kuptoi se e shoqja i fliste nga zemra. Dërgoi e solli fshataren e vogël, me gjithë djalë. I hodhi kurorë. E shoqja e parë, pashallesha, e mbajti fjalën: e lidhi djalin me shparga mëndafshi, e tundi në djep floriri. Nuk i mbajti kurrë mëri shembrës së re, të bukur si hënë. Kjo s’bëri fëmijë tjetër. Djali u rrit dhe u bë Shemshedin Be. Pashai vdiq pas disa vjet, po e la me fjalë që i biri të martohej i ri e të bënte shumë fëmijë. Shemshedin Beu nuk ja shkeli porosinë. Bëri shumë djem, nga të cilët mbeti gjallë vetëm Xheladin Beu; të tjerët vdiqnë apo u vranë nëpër luftra, për të fituar ofiqe e çifligje. Ama pasurinë e shtoi shumë e më shumë, mbushi kazanë e qypa me verdhashka, se ish lakmonjës i madh i parasë, dorështrënguar, i rripte të gjallë të gjithë ata që kish nën urdhër. Mbyllte grurin e misrin në hambarë të mëdhenj, që i hapte në mars a në prill, kur binte zia e bënte kërdinë. Mbante njerëz apostafat për të zhveshur karvanët, pastaj bënte sikur i dërgonte për të ndjekur hajdutët, ndërsa kuajt e mushkat e karvanëve, me gjithë barrë, i kishte në ahur. Ua kthente të zotërve me pagesë, dhe, më vonë, ua grabiste përsëri. Shkonte për gosti nëpër fshatrat e nëpër stanet, hante e pinte dhe, më në fund, në të ikur, kërkonte “dhëmb-parasi” – pagesë për dhëmbët që ishin munduar për të ngrënë mishin e pjekur. Shpesh trimat e tij grabisni tufë të tëra bagëtish. Qanin çobenët e çobankat, që kishin mbetur lugëthatë, po shemshedin Beut nuk i bëhej vonë. Një herë, s’di se kur, thonë se një çoban i krisur, që beu i kish rrëmbyer kopenë, i ra me dyfeg të gjatë e krisi e iku. Nuk e vrau, po e plagosi: i futi një plumb në mollaqet. Që atëherë Shemshedin Beu s’mundi as t’i hypte kalit, as të ecte me dy këmbë. Plaga ju bë xhivadi e madhe, që ja punonin me fitil. Lëngoi shumë vjet, përmbys, gjers vdiq, apo gjersa ngorshi, siç thosh harbutëria a rajallëku.Gjithë pasurinë që kish trashëguar nga i ati, nga pashaj, e atë që kish mbledhur vetë, ja la të birit, xheladin Beut. Ky ra pas qefeve e ahengjeve, pas grave, pas zullumeve. Më tej, për të forcuar oxhakun u martua me një bijë pashai, mbesë veziri, baxhanakë e stërbaxhanakë sulltani, me atë gamilen koskëmadhe e hundësamare, që i thoshin Xhixhi-hanëm apo xhixhiko-hanëm. Beu s’e kish parë fare, se mblesëria e martesa ishin bërë, siç e donte puna, me lajmëtarë, që ja kishin ngritur në qiellin e shtatë të mbesën e vezirit, duke thënë se kjo ishte e bukur si hëna e gushtit, si dudia e butë e sa të tjer të kësaj dore. Krushqit ja suall nusen në shtëpi, me suvarinj, me salltanet të madh, me allajka e stërallajka prapa, po pa çupëri…Çupërinë ja kish falur s’di se kujt, që në kohën kur i thoshin Xhxhi.hanëmkëz (këtë punë e dinte ajo vetë dhe ai mashkulli festekuq, që kish hyrë i pari në jatakun e saj), po xheladin Beu s’guxoi të bënte gëk as mëk, se binte në luftë me pashallarë e vezirë, me baxhanakun e tyre sulltanin.
Ja kështu! Xhixhiko-hanëmi doli, siç thamë, shterpë. Jo tamam shterpë se, siç thoshin gojët e këqia, dikur kish hedhur në diell fëmijën e parë dhe më tej kish shterur. Këtë punë, ajo e dinte që qëkuri, dhe prandaj ja kish bërë fora, andej, në pashallëkun e babait, duke ndërruar jaranët si fustanët.
Tani sikush bënte jetën e vet në konak të vet: hanëmi në haremllëk, me të pritur e me të përcjellë zonjat e parësisë (helbete, shpesh s’dihet ç’fshihet nën ferexhe: ti pandeh se është femër e të del një bandill mustaqedredhur…); beu, në selamllëk, me ato që dimë e ato që s’dimë.
Dhe prisnin.Çfarë prisnin? Kushedi…Rrallë e tek shtroheshin në sofër bashkë; beu me sheqeren pranë, gjithnjë sytë katër; hanëmi, me allajkën më këmbë, prapa kurrizit.
Xheladin Beu nuk shkelte kurrë në pashallëkun e vjehrrit, plak, se kish frikë mos kthehej meit, në tabut..
Ama “selámet” dhe “aleqym selámet” bashkë me peshqeshet, shkonin e vinin pa kursim. Dhe ndërkaq, beu e nxirrte dufin duke bredhur poshtë e lart, si ata maçokët e shkurtit, duke përhapur në të katër anët sëmundjen e frëngut, kurse hanëmi shkonte e rrinte muaj të tërë në pashallëkun e babait apo në atë të vëllait të madh, dhe atje, tym të dalë: sonte një feste, nesër një tjetër, pasnesër një sarëk – shterpë që shterpë ish!
Pashai plak i kish dërguar fjalë disa herë të dhëndrit që t’i jepte për grua të dytë një mbesë, çupën e çupës a nuk di çfarë (që të mos i shuhej oxhaku e të mos i dilte pasuria nga dora), po Xheladin Beu, që ish djegur nga çorba, tani i frynte edhe kosit e s’desh të bënte më krushqi me pashallarë.
-Evet, efenm! – thirri Xheladin Beu, si e pleqëroi punën në mendje – do të bëj ashtu siç bëri gjyshi!
Kur e ngriti kokën, pa se përpara tij qëndronte Sheqerja me tabaka në dorë, me xhezve e filaxhan.
-Ti? Po pse, pse…ajo? Hëm…Hëm…Hëm Efenm – dhe u ngrit në këmbë.
Sheqerja buzëqeshi me atë gojën e madhe, u përkul e mbushi filaxhanin, sa një lagjin, me kafe avulloshe.
Xheladin Beu ishte burrë i pashëm, i mbushur, i gjatë, po Sheqerja vinte një pëllëmbë më e gjatë. Domosdo, edhe shumë më e mbushur, prapa e përpara. Ajo e dinte se po të qëndronte më këmbë, ne pragu i ballkonit, do të duhej ta shikonte benë nga lart poshtë, kurse ky duhej të ngrinte kokën. Punë pa lezet…Prandaj u ul e ndenji burrërisht ne pragu i ballkonit, duke hapur djathtas e majtas palat e shumta të dimiteve dyzet-kutëshe, dhe ngriti kryet të shikonte benë, që ndërkaq ish ulur përsëri dhe kish ndjellë e zhurmë, sikur të thithte palcën e ndonjë koske, gllënqet e para të “kahves” së valë, zinxhirli, plot kajmak. Sheqerja tha:
-Ajo, be, t’u bëftë Sheqerja e ka marrë punën me frikë. S’di ç’i kanë thënë ato ziliqaret, kopilet. Të këtejshmet e të andejshmet – dhe tregoi me dorë konakët e Xhixhi-hanëmit.
-E kanë marrë vesh se është “ashtu”?
Sheqerja bëri me kokë:
-E kanë marrë…E kanë trembur çupën. I kanë thënë se, gjoja, zotrote do ta vrasësh me gjithë foshnjë. Ka lojtur pak…Kështu e ka barra e parë, ta marrtë Sheqerja, po kjo bën veç botës. Flet përçart: “Bubu, beu! Bubu (hanëmi! Do të më hedhin në pus. Do të më mbërthejnë në mur të gjallë” Të ik, të ik, në mal, me ujqit! Bubu, beu! Bubu beu!” Kështu bën. – dhe Sheqerja qeshi.
Xheladin Beu ndezi një cigare, lëshoi një shtëllungë tymi mbi filxhanin, që ja mbushi Sheqerja së dyti, e tha:
-Jo, moj, jo” Këtë nuk e vras, nuk e mbyt. Unë…unë…efenm, them…
-Ka frikë edhe nga allajkat, nga të gjithë.
-Jo, jo! Të mos ketë frikë.
Për ca çaste biseda u kthye në çuçurimë. Beu e hoqi për jeleku, i tha në vesh ç’kish për të thënë. Dhe kur e kur: “Hëm, more vesh, Sheqe? Kështu…Unë…atë…po të bëjë djalë…efenm…si gjyshi!” Ajo dëgjonte e bënte me kokë në të djathtë e në të mëngjër: “Peqe, be. Sa mirë të paska rënë në mend. Si të urdhërosh zotrote, be, ta marrtë sheqja, t’u bëftë Sheqja. Këtë punë ma lerë mua, që t’i gjej vendin. Djalin do të ta rrit unë. Ti i bukur, ajo e mirë, djali si pëllumb! Të pëlcasin nga inati ata që s’na duan”. Herë pas here bënte me kokë lart e poshtë, duke nxjerrë ca tinguj shumë të thatë a shumë të lëngtë nga qiellza, nga gjuha e dhëmbët, që veshi i shquan dhe i kupton mirë, po kalemi nuk i merr dot: “ncuk”, “ncuq”, “ntxk”, “ntck” e kështu më tej. Kur mbaroi, beu i vuri pëllëmbën mbi supin e tultë, të dhjamur, rëndoi, shtërngoi, sa Sheqe i dhembi, zgurdulloi sytë.
-More vesh, Sheqe? Ashtu të bësh. Po të më sjellësh myzhdenë se bëri djalë do të të jap një mulli!
-Më rrofs be.
-Tani shko.
Sheqerja u ngrit më këmbë, pothuaj e gëzuar – sepse pëllëmba e rëndë e beut ja kish bërë supin zdrame – dhe, për një çast, me ato kindat e dimiteve të hapura djathtas e majtas, prapa e përpara, u duk si një mullar me bar që e kishin çarfalitur me gojë e me brirë ca buaj shumë të uritur. Ndreqi palat, u mat të dalë. Beu po e shikonte tërë epsh. Aty për aty iu ndez një dëshirë e re për Sheqen e tij të vjetër. La filxhanë e tha:
-Jo Sheqe, mos shko. Futi llozin derës dhe eja.
Sheqeres i qeshi fytyra:
-T’u bëftë Sheqja, be…ti me mua e ke shpirtin.
Shkoi i vuri llozin derës dhe u kthye me dhele, si dikur. I ndritnin tengllat e mëdha, të arta. Shkopsiti me naze jelekun…
Edhe kështu, atij mëngjezi vjeshte, Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashajt u bë përsëri burrë dhe “ortak” me “baxhanakun” e tij, nallbanin, të shoqin e Sheqeres.
Nga jashtë vinte trokëllima e çekanit të nallbanit që mbathte kuajt. Dimitet dyzet-kutëshe kishin mbetur jetime, nëmes të odës.
-Me Sheqen tënde e ke shpirtin, be…
-Me ty, Sheqe, me ty…-thosh beu duke gulçuar si kalë teknefes.
…Sheqerja u vesh përsëri, kopsiti sumbullat e jelekut dhe u mat të çelte, po diç ju kujtua:
-Jashtë presin ca njerëz.
-Ç’janë?
-S’janë gjë, hallexhinj: kasaballinj, fshatarakë. Ndofta kanë ardhur të qahen.
-Të qahem, efenm? U thuaj të flasin me Zykon. Sot jam zaif.
Zykua ishte veqili i parë i beut, një shkurtabiq i çalë e dredhak, që të shkonte në hell, të diqte e nuk të piqte.
Beu shtoi:
-Jam zaif. I thuaj Rizait të nxjerrë kuajt, të më shaloj Allçanë. Do të dal teferiç, andej – dhe tregoi vagël fushën. – Për gjah. Me shtatë veta. Sillmë rrobat, Sheqe.
-Peqe, be. A je mirë? – e pyeti ajo me buzë në gas.
-Shumë mirë Sheqe.
-Me mua e ke shpirtin, be, me mua.
Veshi me nge rrobat e kadifesë së gjelbër me vija e sumbulla argjendi, që i kish apostafat për udhë e gjah. Sheqerja u ul në bisht e i mbërtheu kopsat poshtë, nën gjunjë; i lidhi lidhëzat e gjata të çizmeve të verdha, duke i shkuar kanxhë më kanxhë. Kur u mat të ngjeshte kollanin me fishekë, u dëgjua një trokëllimë në derë. Sheqerja e hapi. Hyri një zhgan kopilesh që sillnin mëngjezin. Xhelain Beu u shtrua në sofër, i ra festes dhe e largoi nga balli. Hëngri llap-llup, me zhurmë, si ngahera. E nisi me çorbë pule të majme, tërë sythe lyre, po të athët të prerë me limua (dinte Sheqerja se ç’t’i gatuante që t’i hiqte gromësirat e rakisë), e vazhdoi me mis të bardhë pule e miske, me qengj të pjekur, e mbylli me shqerpare të mybtur në sherbet të trashë, të mbuluar me pluhur xhenxhefili, kanelle e karafilke. Çliroi kopsat, përpoqi buzët e gjuhën me “oh! oh!…”, lëpiu të pesë gishtërinjtë. Lakmoi shumë e u ngjesh paq, pastaj kur s’mundi të hante më, i largua nga strofa, lau duart, u mbështet në jastëk dhe shikoi togun me koska, poshtë, dhe strofën plot mishra e ëmbëlsira.
-Eh, efenm! Mirë i ka jaratisur të gjitha i madhi zot, ama një gjë s’e ka bërë mirë: i ka dhënë njeriut vetëm një bark, si kamësit, ashtu edhe skamësit, që s’ka ç’të hajë…Punë i thonë kësaj? Ja unë hëngra e u ngopa, po tepëroi. Kush do t’i hajë këto që lashë? Hë? Jo, këtë s’e ka bërë mirë!
Kjo ishte fjala që thosh dendur beu, kur ish me miq, kur hante shumë velej e tepëronte. Tani s’kish miq, po prapë e tha fjalën dhe vështroi me pikëllim sofrën plot: kish ngrënë shumë, po edhe kish tepëruar.
Për një çast harroi gjahun, Rizanë dhe pelën e kullme, që zbriste në oborr duke çukitur kalldrëmin me potkonjtë e nallbanit të Sheqeres, harroi langonjtë dhe qahjallarët, dhe po e ndillte gjumi. Por, më në fund, e mundi veten, u ngrit, ngjeshi lehtë-lehtë kollanë mbi plënxin plot, mori çiften e zbriti. Tirmat e pritën me dorë në zemër e u hodhën ta ndihnin t’i hypte pelës: kush i ndreqi yzengjitë e kush i mbajti këmbën me të dy pëllëmbët dhe e ngriti lart. Puna shkoi zor, se beu qe rënduar shumë, po i dha hov trupit e u gjend majë pelës, doli nga porta me qemer guri e u nis për në fushë: ai përpara, trimat prapa, langonjtë kur përpara e kur prapa.
Qielli ishte i kulluar, fusha e kodrat të veshura e dritë, udha e butë, me pluhur, vende-vende, në hije, e lagur nga vesa e natës. Zogj udhëtarë, të renditur si perusti, fluturonin lart, shumë lart, duke fërfëllirë krahët. Langonjtë çafkëllonin nëpër dternishtet mbi udhë e nën udhë. Nga një brryll udhe dual një tufë fshatarësh me qerre, kuaj, mushka e gomerë të ngarkuar me drithë, qepë, presh, kunguj, pemë, dru: i shpinin në konakët e beut. Kur e panë, mbajtën kafshët e qëndruan buzë hendekut, si të ngrirë, me dorë në zemër.Beu as që u hodhi sytë. Tani e kish marrë pak veten dhe kulloste rreth e përqark sytë e skuqur. Nata e ahengut kish mbetur prapa, larg, në mjegull, me gjithë jarnanitë e jarnanatë e saj, që dukeshin të paqena, si një ëndërr e keqe e një nate dimri, kur të bëhet sikur të ndjek një llavë ujqsh, të afrohet të të çajë e ti bën të vraposh, të shpëtosh, po nuk ik dot, je mbërthyer në vend, thërret me të madhe e as veshi yt s’ta dëgjon zërin. Edhe Xhixhi-hanëmi ishte zhdukur bashkë me natën e dmrit, me ujqit. Xheladin Beu ishte në diell të mirë, bënte, i gëzuar, “ohoho!” e “ahaha”, jepte e merrte me vete. Ata që vinin prapa dëgjonin, po nuk ja shkoqitnin dot fjalët.
Papritur, era solli një kundërmim kërme. Beu e trimat kaluan të ngrysur pranë një gomari të ngordhur me këmbët përpjetë, me kokalla të kuqe, dhe trembën një tufë galash të shtruara në gosti. Këto u ngritën e shqitën sipër kalorësve si ca hije të zeza, krokërinë me zemërim, ranë në një ugar, u ngritën përsëri e u kthyen në gostinë e tyre.
Beu nxori cigare, e ndezi, që të shpëtonte nga kundërmimi i kërmës. Nëpër arat me misër të paprerë, zbardhën, skuqën, zverdhën për një çast ca shami, pastaj s’u panë më. Domosdo, Xheladin Beu e kish hijen të rëndë, prandaj gratë e vajzat u tulitën nëpër misrat.
Më tej era e u bë përsëri e pastër, e këndëshme, si në vjeshtë. Një çast ju kujtua Gurija e trembur, me barrë.
-Në djall të vejë edhe kjo! – tha dhe hodhi tutje bishtin e cigares.
Vetëm një gjë nuk harronte dot: atë gjerdhekun e dështuar të natës që shkoi, që i qe ngulur si një gozhdë në tru, megjithqë Sheqerja e kish kënaqur në mëngjez si ngahera. Ju duk sikur ja dëgjoi zërin e butë, ledhatonjës: “Me mua e ke shpritin, be…me mua! Të vesh ku të vesh, me mua e ke shpirtin!” Dhe Sheqerja kish të drejtë: me të e kish shpritin Xheladin Beu. Dhe s’di se si, i vinte keq që ja kish falur nallbanit, baxhanakut. Më në fun tha:
-Prapë imja është. Kur të dua…
I futi mamuzet pelës dhe e ngau vrap përpara. Më tej dërgoi një qahja të lajmëronte të parin e akcilit fshat se do t’i vinte për drekë e pastaj u fut nëpër korie, pas gjahut.
Gjahu i vajti shumë mirë atë ditë: turtuj, thëllëza, pëllumba…Ay vriste, langonjtë e qahjanjtë ja sillnin.

II

Drekën e hëngri jashtë, në “jeshillëk”, pranë Kroit të dardhës plakë, se aty e kish kërkuar vetë. Të trapiturat pas gjahut, rakia e mirë, e ftohur brenda në krua, mezetë e shijshme ja hapën oreksin sa për katër barqe. Beu mbushi vetëm një, sepse aqe kishte, po e ngjeshi mirë, si targaç kurbati: hodhi brenda shumë, nga të gjitha.
Tani, ndërsa trimat ishin shtruar e po hanin pak më tej, në një brinjë, beu rrinte shtrirë në qilim, me tëmblën e djathtë të mbështetur në pëllëmbë. Burrat e fshatit, pothuaj bujq në çiflik të beut, kishin lënë punën e grindjet dhe kishin ardhur t’i faleshin, t’i bënin nder, siç e do puna. Këta rrinin nja dhjetë çapë larg, posht, kush më këmbë e kush më bisht a më gjunjë, duke pritur një shenjë, një urdhër. Ca të tjerë u shërbenin trimave të beut, që hanin bukë e mish e ua hidhnin kockat langonjve. Beu mbajti pranë tij vetëm disa pak burra nga parësia, me qosteqe e pafta ergjendi në gjoks e “peqepeqe” në gojë. Këtyre u hodhi vëp e vëp nga një cigare të hazërtë, që ishin shumë të mira, sepse i kish dredhur vetë Sheqerja e i kish ngjtiur me pështymën e saj.
Drita e ditës ishte e butë, e ëmbël, si e kulluar nëpër gjergjir. Beu foli për punët e mëdha e të vogla të mbretërisë; për “djellin e dunjasë”, Baba sulltanin, që ja kish vënë këmbët në një këpucë gjithë “Avropës” ja kishte hedhur hallkën tejpërtej nëpër hundë e bënte të loste si ari. Së shpejti, Baba sulltani do të nxirrte këllëçin e madh e do t’i bënte hi e pluhur gjithë kralet e mëdhenj e të vegjël, do t’u merrte gratë e çupat e do t’i mbyllte në haremin e Stambollit. Domosdo, ato që do të tepëronin do t’ua falte të mëdhenjve të mbretërisë. Tha se ay,, Bab sulltani, mblidhte njerëz me harxhe, paguante tink-tink alltën e argjën. Pastaj, papritur, vuri re se burrat që kishin ardhur t’i merrnin dorën ishin të paktë. Pyeti:
-Efenm, vetëm kaq burra paska fshati? Ku janë ata të tjerët?
-Ka vdekur një si çun i vogël, be. Kanë shkuar ta kallin në varr – tha njëri.
-Ka vdekur edhe një si grua, me nder të zotrisë sate, një nuse e re – tha tjetri.
-Hëm, hëm, xhenaze biçimi…Dy të vdekur në një ditë. A mos i ka rënë murtaja fshatit? – pyeti beu edhe si me të qeshur, po edhe me frikë.
-Murtaja jo, be, po na ngrinë ethet. Edhe dje…
Beu s’pyeti më tej si e qysh, si nuk pyeste kurrë për punë vdekjeje. “Këta derra çifçinj janë të shtuar si fara e sinapit…Vdesin, po nuk shuhen fare. Po të kenë bukë misri shtohen gjene, se ato dosa fshatarake pjellin stërc e stërc për mot”. Aty për aty e ktheu bisedën: “Më kini mbetur borç kaqe grurë e kaqe misër, kaqe dru…Dushk i dua. Mjaltin s’ma kini sjellë. Harruat ku jini? Do t’ju dërgoj Zylfon a Zykon që të ndajmë hesapet bashkë. Hëm…hëm…” Fshatarët dëgjonin me sytë përdhe. “Grurin e msirin i kemi larë. Edhe drutë i kemi larë. Sot dërguam të fundit”. Dhe me gjysmë goje: “A mos i ka mbajtur Zylfua për vete?” Po fjalët e tyre s’i ranë në vesh beut, se askujt s’ja mbante të fliste me zë të lartë. Beu ligjëroi:
-Shkoni bre, andej, me harxhe – dhe tregoi tutje me dorë. – Të mbushni qeset e të lani borxhet. Dovleti ka haznë të madhe, ka taraphanë. U jap kartë për tim vjehrr, pashanë, se më ka bërë haber: do njerëz. Dovleti ka luftë, lufta sjell pare, të mbush me plaçkë.
Dhe, si rrinte kështu, me cigaren të shuar ndër gishtrinj, e preu një gjumë i lehtë, i ëmbël, pa jarnani e jarnana, po me gurgullimë kroi, me shushurimë fletësh të zverdhura, që shkundeshin e binin duke u tundur nëpër erë. Sapo e preu gjumi, ata me qosteqe në gjoks u shikuan sy në sy e u larguan së prapthi, ngadal, duke shkelur në majë të gishtërinjve.
Trimat kishin mbushur barqet e çlodheshin duke kruar dhëmbët me ndonjë kleçkë. Langonjtë rrinin aty pranë me gjuhën jashtë, të kuqe, varur si llapë.
Kur u zgjua, Xheladin Beu pa se kish përsipër një mbulesë të leshtë, që ja kish hedhur Rizai. E largoi tej, u ngrit shesh, fërkoi sytë e tha:
-Efenm, më paska marrë gjumi.
Ndenji sa ndenji kështu, pastaj shtoi:
-A ikim, o Riza?
-Si të urdhërosh zotrote, be.
U ngritën të shkonin, po nuk shkuan. Moti i ëmbël e gjahu i mirë i mbajtën gjer vonë, kur dielli kish kthyer më të perënduar. Edhe një copë herë të mirë çiftet e teket krisën bambum, nëpër korie.
Vetëm një gjah nnuk pa me sy kësaj radhe: çupa e nuse. Në asnjë nga fshatrat që shkeli. Ta pret mendja: ish hapur fjala anembanë se kish dalë beu për gjah dhe…”Ama derra këta çifçinj! I mbajnë dosat mbyllur!” Pa beu aty-këtu ca plaka leckamane të ngarkuara me dru e karthje, po ç’i do këto? Janë si pastërmaja e dhisë. Beu s’desh pastërma; desh mish thëllëze.
Tani gjendej në një çukë me këlpishte. Rizai vinte prapa me torbat plot. Kuajt prisnin tutje, në udhë, në anën tjetër. Fërshëlleje me dy gishtërinj në gojë e vinin sakaq. Po nuk fërshëlleu njeri. Aty poshtë, midis sallkëmësh, ishte një pus me çikrik, që bënte gau giu kur zbriste e ngjitej kova. Që aty vinin ca zëra të hollë, zëra çupash. Qeshnin, i thërrisnin njëra-tjetrës. Beu mbajti çapin e i bëri me dorë Rizait: mos luaj nga vendi! Dy turtuj topolakë kishin qëndruar në një degë këlpishteje mu mbi krye të tij. Çiften e kish të mbushur. Po nuk u ra. Më në fund, ndajnata i sillte një gjah tjetër në grykë të dyfegut. Çupat e fshatit e dinin të ikur dhe kishin ardhur të mbushnin ujë.
Vragës-vragës, Xheladin Beu zbriti çukën, hyri nëpër sallkëme, iu afrua pusit. Aty ishin nja shtatë a tetë çupërlina që flisnin e qeshnin. Ca kishin mbushur stomnat, ca po i mbushnin e nja dy prisnin radhën. Namëta, ay me një këmbë u nxori përpërpara Xheladin Benë!
Çupërlinat klithën sikur të paskej rënë ujku, lanë stomnat e u përhapën ku mundën: kush hodhi ledhin, kush çau drizat e kush mori vijën tatëpjetë. Shumë gjemba hynë atë ditë në mish të butë, po më mirë nëpër gjemba se sa në dorë të beut…Sa të mbyllësh e të hapësh sytë ikën të gjitha. Të gjitha, veç njëje, që i ra stomna nga dora e iu thye. Çupa e shikonte benë si zogu gjarpërin, që i afrohet t’i hedhë helmin, dhe s’ikte dot. Sikur e mbante të rëndët e dheut. Një ciflë e stomnës së thyer ja kish gjakosur njërën këmbë, po shkaku nuk ishte ky: frika e kish mbërthyer në vend. “Qënka pëllumbeshë e butë, peshqesh nga zoti” tha beu me vete dhe ju qas më pranë. Çupa sikur s’ish nga kjo botë, po nga bota tjetër: një hyrije e veshur e tërë në të bardha: linjë të bardhë, shami të bardhë mbi leshrat e verdha, trup të hedhur, sy të gjelbër si bari i njomë i kënetës. Beu e peshoi me sy, që nga kiskat e holla, mbi noçkë, ku zbriste një fije gjaku, gjer lart në pulpat që ngjiteshin nën linjë, pastaj lart, në belin si të shkuar nëpër unazë, edhe më lart, Në gjinjtë e vegjël, në qafë, në gojën e vogël, me ca buzë të tulta, të këryera, me hundën të derdhur si qiri, me sytë e blertë të kënetorë dhe ballin e sheshtë, të bardhë. “Shiko, shiko, efenm, ç’bereqet bëka çifligu i Këlpishtes e unë s’ditkam gjë. Hyrije e zbritur nga xheneti! Po t’ja dërgoj padishahut më bën menjëherë pasha. Jo, s’më duhet pashallëku! Imja është e do ta mbaj vetë. Kjo ja shkon njëqind herë Gurijes e gjithë të tjerave. Do ta marr që tani! Sonte, në jatak…” Kur ju afrua më shumë, sa ta prekte me dorë, çupa u drodh, po më fort ju drodh buza e poshtme. Dhe ndërkaq, nën linjën e qëndisur me të kuq e të zi gjinjtë ngjitu-zbrit, ngjitu-zbrit, sytë ju mbushën plot lot. Po beut s’iu bë vonë; ay ish mësuar me gjëra të këtilla: qengjet blegërijnë kur u vë thikën kasapi çupat qajnë kur i merr beu në dyshek. Pastaj, kur e shkon në hell dhe e pjek, qengji bëhet shumë i shijshëm; çupa e marrë së dyti e së treti në jatak bëhet edhe më e shijshme se qengji.
Xheladin Beu zgjati dorën, i çiku lehtë faqet dhe ndjeu ëmbëlsi të madhe në trup, sikur u përtëri e u bë djalë njëzet vjeç.
-Mos më qaj, moj sulltane, mos…Unë të kam xhan, unë s’të ngas. Do të të bëj zonjë mbi zonja.
Çupa u drodh edhe më shumë, u mat të ikte, po beu i shtrëngoi krahun si në mengene. Atëherë ajo lëshoi zërin e klithi:
-Nëëëno! Nëëëno moj!
Beu u ngrys, po i foli butë:
-Jo kështu, moj sulltane, jo kështu…Mos thirrë. Si të thonë? Ti je çupa e çifligut; çifligu është imi! Edhe ti je imja. Do të të marr në konak, do të të bëj…
-Nëëëno! Nëëëno!
Nuk shkoi shumë e u dëgjua një zhaurimë e madhe nëpër degat e varura, sikur të çante udhën ndonjë derr i egër nga ata të mëdhenjtë. Beu ktheu kokën andej. Jo, s’ish derr, po një grua e gjatë, e thatë, e nxirë si çotillë lisi që e ka djegur rrufeja. Gruaja u turr, i shkëputi beut çupën nga dora e i thirri:
-Po ta bësh edhe këtë punë s’të djeg as zjarri i xhenemit, Xheladin Be. S’të tret dheu!
“Ç’është kjo e krisur që më del përpara?” tha Xheladin Beu me vete dhe u zbyth. Çiften e kish në dorë, të mbushur, me imniet të hequr. Mund ta zbrazte, po nuk e zbrazi: u praps edhe më tej. Ai u praps, gruaja e ndoqi ballë për ballë. Tani vetë beu ish si një zog që sheh gjarpërin tek afrohet e nuk ik dot. E mban të rëndët e dheut. Gruaja u kthye e i thirri çupës:
-Ikë shpejt!
Kjo s’priti t’i thosh së dyti: hodhi ledhin e ua mori me të katra. Kish qenë e s’ish më.
Xheladin Beu e shikonte gruan e s’fliste dot. Kjo ish e gjatë, e thatë, po ndryshe nga Xhixhiko-hanëmi. Dukej nga nishanet se dikur kish qenë e bukur, kurse e bija e pashajt kish qenë ngaher anjë thes me kokalla si ato të gomarit të ngordhur që kish parë udhës. Dhe ishte e fortë: të të binte një herë me atë pëllëmbë – të linte në vend e vinin të tjerët të të ngrinin në trirë e të hanin hallvën.
-Ta dish, o pushtanik – thirri gruaja si iku çupa – po të bësh atë punë me këtë çupë do të ta hanë mërshën krimbat, do të t’i qitin sytë galat! Jo galat, po do t’i qit unë, me thonj. Çnderove gjithë çupat e botës, tani kërkon të çnderosh edhe tët bijë!
“Ç’po thotë kështu kjo e marrë? Ku kam unë çupë? S’kam as çupë, as djalë…”
Gruaja mori vrull, e zuri benë për jeleku, e tundi dhe shkundi me atë dorën e fortë, sa i kërcyen edhe më fort sytë e skuqur.
-S’më njeh ti mua? S’e njeh Maron e Kovit, që e çnderove në të ri, se kishe kamxhik në dorë, se ishe i fortë? Ja, ajo që kishe pranë është jot bijë! Ta dish se unë do të ta shtyp kokën, si gjarpërit, po të bësh me çupën ç’bëre me mua! Y-y-y murtajë. Pusht Stambolli! Matuf!
E shtynte, e hiqte, e tundte, e shtynte prapë, si leckë, dhe ai, xheladin Beu, zot kasabaje e zot çifligjesh, zgurdullonte sytë si të bufit e s’bëhej dot burrë t’i shkëputej nga dora, s’ishte i zoti t’i binte me çifte a të nxirrte koburen nga brezi.
-Më ke marrë nderin të marrtë zoti mentë! Më ke lënë me turp e në zi më të lëntë perëndia pa sy, të heqshin për peri! Më ke ngrënë jetën të hëngërt mortja!
E tundi sa e tundi, pastaj i dha një të shtyrë sa beu i madh mënt u shemb përdhe. Gruaja shkoi e mblodhi copat e stomnës së thyer e ja hodhi përpara, ku mundi: këmbëve, gjunjëve, duarve, duke mallkuar papushim:
-Ja theve thefsh arrëzën e qafës! U kalbsh së gjalli përmbys, siç u kalb yt atë, që e hëngër krimbat! Ngorç në ndonjë përrua si qen i zgjebur! Na shojte, t’u shojttë emri, të këndoftë kukuvajka në shtëpi! Ku është parë e dëgjuar të çnderojë i ati të bijën?
Copat e shtambës i vinin breshër, dhe ai, beu, rrinte i ngrirë në vend; nuk fliste dot, nuk ikte dot.
Gruaja u përkul mbi kovë e zuri t’u hidhte ujë syve, me grusht. U hidte e mallkonte. Stërkalat e qullën Xheladin Benë. I dukej sikur dheu kish nisur t’i vinte rrotull, sikur dëgjonte daire e daulle bashkë: xhing-xhing, dum-dum. Dhe në mes të kësaj bubullime shquante zërin e çjerrë të Difes:

Sa të dua unë ty,
Më rri mendja gjithë në ty;
Ato cicat sherbetli
M’i bëj meze t’i pi raki…

Po Difja ishte larg, s’di se ku, Marua ishte afër. Dhe Marua u hidhte ujë syve e mallkonte:
-Të çaftë ujku e të nxjerrtë zorrët! Të pjekshin në hell, të gjallë! Humbsh e mos u duksh, mos u dëgjofsh!
Të gjitha i dëgjonte beu e s’thosh dot një fjalë, të paktën “efnm” ose “hëm-hëm””, siç e kish zakonin. Sikur i qe kyçur goja.
-Na plase, më të plastë dhjamët e syrit! Na kalle frikën, më të kallçin të gjallë në varr! Na dogje, të djegshin lugat!
Fjalë e mallkim, fjalë e kanosje. Dhe më e keqja: ndofta e dëgjonin trimat përtej, ndofta e dëgjonte Rizai.
…xheladin Beu u zbyth pa bërë zë, rotulloi çukën e doli në udhë, ku prisnin kuajt, i hypi Allçasë, i futi mamuzet e ngriti kamxhikun.
-Ike, mos u kthefsh; ike, të ikshin mendtë e kokës! Mos arrifsh i gjalli në shtëpi! – vazhdoi gruaja fill i vetëm pranë pusit me çikrik.
Allçaja u bë veri: i ndritnin potkonjtë e bardhë. Po ngrysej, por qielli kish edhe pakëz dritë – një dritë sedefi, si vragë që e ndante nga toka e errur. Dhe mbi këtë vragë kish një brez të gjerë, të gjelbërth. Pastaj u shojtën të gjitha dhe zbriti mugëtira. Bashkë me mugëtirën nisi të frynte një erë e ftohtë, që ngrinte pluhurin e udhës.
-Hëm, hëm! – bënte beu. – Jezit-grua! Lanet-grua!
Trimat, me Rizanë në krye, që i kish hypur një kali çil kishin mbetur prapa, sepse pela e beut s’e kish shoqin në vrap. Lluk-lluk, i bënte barku. Ferrat e pemët iknin si ca hije në të dy krahët e udhës.
Era e ftohtë i vëzhgëllinte veshëve.
Ne ura e drunjtë po vinin ca qerre të ngarkuara me misërishte. Rrotat kërcisnin thatë, gau-giu. Pranë tyre dhe prapa vinin ca fshatarë më këmbë. Beu shkoi si shigjetë pranë tyre dhe ata as që patën kohë ta shihnin mirë cili ish. Ikte, ikte, si ndërkryer.
Pas një copë here tha:
-Ç’po bëj kështu? Unë po e vras Allçanë..
Lehtësoi mamuzet, hoqi frenë, bëri “trrrp” dhe pela zbuti vrapin; më tej nisi t’ja merrte me hap. E arritën trimat nga prapa.
“Ç’është kjo grua?” tha me vete.
Dhe dalngadalë, kur po e mbulonte botën errësira, Xheladin Beut nisi t’i bëhej përbrenda një dritë e hollë. Ja se ç’pa nëpër këtë dritë:
…pranverë. Kish mugulluar bari, kish çelur dardha. Beu kish dalë në fushë. Jo për gjë, po konakët nuk e nxinin dot. Pranverë, kjo! I vlonte gjaku. Sheqerja e ato të tjerat sëi dukeshin gjë, s’e ngopnin më. Donte gjësend tjetër e s’dinte ç’donte. Dhe kur po bridhte kështu, me dëshira shumë, poqi udhës një çupë fshati, të njomë, sindozot kjo që kish parë sot ne pusi me çikrik. Çupa u mundua të ikte, po beu e arriu. Ajo luftoi me tërë fuqinë që i jepte mosha e re: e shtyu, i shpëtoi nga dora, iku, thirri, po beu e arriu, e goditi me kamxhik, e rrëzoi. Luftoi përsëri, e goditi benë, e kafshoi, e gjalosi. Kjo endezi më fort Xheladin Benë dhe i ra së dyti me kamxhik. Çupa i kish sytë të mëdhenj, të blertë si barishtat e kënetës, dhëmbët të bardhë, të mprehtë. Dhe luftoi përsëri, po gjithnjë më dobët. Luftën e vednosi kamxhiku. Po të mos kish qenë ky, nuk do të kish ndodhur ajo që ndodhi. Po të mos kishte qenë ky, nuk do të kishte ndodhur ajo që ndodhi. Beu ju hodh si ujku deles. Ajo thirri përsëri dhe thirrjen e saj e dëgjuan disa grari që ndodheshin aty pranë, po kush guxonte t’i dilte përpara Xheladin Beut? Çupa nuk lotoi ceçse kur u ngrit që poshtë me linjën të çjerrë, me vjazërinë të humbur. Ndenji kryeunjur nën një pemë dhe atje lotët filluan të pikonin përdhe. Kamxhiku i kish lënë në trup vazhda të përgjakura. Edhe beu e kish kërcen e veshit të ndarë më dysh. E pyeti si i thonë. Ajo e shikoi si ulkonjë dhe nuk ju përgjegj. U ngrit e shkoi çalë-çalë, humbi nëpër lule e blerime. Por beu ja gjeti tragën; i thoshin Marua e Kovit. I ati hiqte nga oftika, në rrogoz, në kasolle. Beu u përpoq ta merrte kopile, në konak, si shumë të tjera. S’desh. U përpoq ta shtinte prapë në dorë; s’mundi. Trimat e beut e rrahën Kovin. Ky lëngoi edhe pak kohë, pastaj vdiq. Beut i ra në vesh se Marua kish mbetur e rëndë. Atëhere i bëri fjalë një bujku që ta merrte grua. Bile i taksi një pendë që e s’di çfarë, po bujku krisi e iku s’di se ku. S’kish dashur të bëhej “baxhanak e ortak” me xheladin Benë, siç bëheshin vezirët e pashallarët me sulltanët e Stambollit. Më tej beu ra pas epshesh e gazesh të tjera, mori grua Xhixhi-hanëmin, që të ngrinte lart e më lart oxhakun, e ja humbi gjurmën Maros syblertë. Kjo ishte, si i thonë një fjale, “fis i shquar”, pa krahë. Lindi një çupë, punoi dhenë, si bujkeshë, pleqëroi e varrosi nënën dhe rrojti e veçuar, e përçmuar, e egërsuar në një cep çifligu. Dalngadalë ju shua bukuria e dikurshme, ju rreshk e rrudhos fytyra, po çupën nuk e braktisi. Dhe ja tani, pas kaqe vjet, i del përsëri përpara. Çupën e ka t’i presësh kokën. I tha se kjo çupë ishte e tija. Dhe beu i zuri besë..Po në e gënjeu? S’ka se si të jetë e bija! “Këto dosa çifçesha gënjejnë si ata derrat çifçinj”
-Më gënjeu! – thirri Xheladin Beu me zë dhe e ngau pelën përpara.
Dhe ç’fjalë të rënda i tha ajo deli-grua! “Y-y-y, murtajë, pusht Stambolii! Matuf! Të marrtë Zoti mendtë! Të lëntë Perëndia pa sy! Ngorç në ndonjë përrua, si qen i zgjebur! Të këndoftë kukuvajka në shtëpi! Të plastë dhjamët e syrit! Të djegshin lugat!” Beu i kujtonte të gjitha mallkimet, s’kish harruar asnjë. Dhe gruaja ju kanos t’ja shtypte kokën, si gjarpërit. E shtyu, e pështyu. – “Si i durove këto të gjitha, o Xheladin be?” – “U ndodha gafil”. – “Gafil, apo pate frikë?” – “Unë…frikë? Unë…” – Hajde, be, hajde…edhe për tët atë të tha fjalë të rënda nga ato që nuk i ngre kandari”.
Kështu jepte e merrte Xheladin Beu. Trimat e dëgjonin e s’bënin zë.
Ish errur natë. Cicërinin bulkthet. Lart, në qiell, ndriçonte kloshka me gjithë zogj. Tërë fusha sikur merrte frymë. Befas çau erën një zë i çjerrë, si zë grifshe. Beu u tremb, po e mori prapë veten: trimat i kish prapa. Tha:
-Do të kthehem ta rrah me kamxhik atë deli-grua. Më gënjeu…I marr të bijën edhe e sjell në konak. Kështu!”
Ment e ktheu pelën, po atë çast i ra një mendje tjetër.
-Këtë punë e kam në dorë. Dërgoj nesër trimat edhe e mbarojnë. Evet, efenm.
Dhe përsëri: të kthehet, të mos kthehet…
-S’kthehem dot, u bë vonë. U lodh pela. Nesër, që menatë, u bëj urdhër trimave e ma sjellin. Këtë punë e mbaron Rizai. Ajo, ime bijë? Jo! Më gënjeu plaka.
Era e mbrëmjes sillte një kundërmim të rëndë: udha shkonte pranë vendit ku gjendej kërma e gomarit të ngordhur. Beut ju duk sikur e kish zënë dikush për gryke dhe e shtrëngonte. “Kërmë, krimba. Kështu do të bëhem edhe unë nesër?” Pastaj doli nga vendi i kundërmimit e ju bë sikur pa Rizanë, kaluar, me çupën përpara, të mbështjellë me një çarçaf të abrdhë. Dhe u gëzua. Do ta bënte të tijën, jo si Maron, përdhe, në fushë, po në jatak. Do ta rrihte, po ta donte puna. Edhe do ta përkëdhelte.
Pastaj të gjitha këto u shembën siç shembet një shtëpi plitharësh që e merr lumi. “Mirë, po cili është Rizaj?” – “Rizaj? Djalë fshati”. – “Djalë fshati, po i kujt?” – “Djali i asaj, si i thonë? Aha, më ra në mend: djali i Xhemiles!” E bukur kish qenë Xhemilja, i bukur ishte dhe Rizai. Djalë pa baba. Jetim? Jo, nuk ishte jetim, po pa baba. Beu e mori në konak, më parë…ndryshe, dylber-hesapi, pastaj qahja, se ay i pari qe mplakur. I ati i Rizait (që s’ish tamam i ati, sepse Xhemilja ja kish sjellë djalin, si i thonë, përpara kalit) kish qenë plak dhe e kish marrë Xhemilen për pleqëri, me gjithë djalë, siç i kish dhënë urdhër beu..
Pastaj mendimi ju çakërdis. I bënë veshët sikur dëgjoi një këgë të vjetër, të harruar:

O çun, çun; çun, çun,
Gushën si pëllumb,
Mos ma pi rakinë,
Se të bën zullum…

Hëna! Doli hëna! E kuqe, me njërën anë si të ngrënë, po edhe kështu siç ish bënte mjaft dritë. Bahkë me rrezen e parë, që i goditi bishtin e syrit, Xheladin Beut ju duk sikur dëgjoi një zë që tha: “Po kur vjen yt bir kaluar e po të sjell tët bijë për gjerdhek. Vëllai i sjell motrën babait…Hajde-hajde, ku degdise o Xheladin Be! Si qentë e si derrat!”
Kush foli kështu! Asksh. Aty pranë s’kish njeri. Po atëherë kush?
Dëgjoi çape kuajsh që afroheshin. Ktheu kokën dhe njohu kalin e Rizajt. E ju duk sikur Rizai kish përpara një gjë të bardhë: i sillte beut të bijën. Vëllai…motrën “Ta solla baba. Merre time motër, tëtë bijë!”
..Që ku dual këto gala? I prenë udhën, me hijen e tyre të rëndë, pastaj u zhdukën. U zhdukën dje u dukën prapë, përsipër, mbi krye, duke krokëritur. Midis tyre ishte edhe një korb i zi, që e kish vrarë atij mëngjezi, sepse e kish pandehur pëllumb. Ky korb bënte më të madhen e këndonte si njeri:

Jarnani, jarnana…

Ku ta dish? Korbi ka tre shpirtra e prandaj rron treqind vjet. Rron se ha kërmë. Ngjallet lugat. Jo, ky s’është korb, po lugat!
Xheladin Beut i hypën të dredhura. Aty, mbi udhë, kish ca varre që i kishin mbytur ferrat. Ju duk sikur pa dritë e sikur dëgjoi një zë:
-Hajde, se të presim, o Xheladin Be! Të presim të na vish në tabut floriri, me qefin mëndafshi, ashtu siç të kanë tundur në djep.
Dhe galat, lart, që i printe ai korbi i zi:
-Ga, ga, gaaa…
Jo, s’ishin gala, se natën s’ka gala. Ishin bufë kënete.
Hëna hyri në re. Zotëroi errësira.
Xheladin Beu i nguli mamuzet pelës, ngriti kamxhikun, goditi. Pela u bë furtunë. Në të ikur e sipër beut i ra kamxhiku nga dora. Papritur, ja preu udhën një hie. Xheladin Beu nxori koburen nga brezi dhe e zbrazi. Po vritet hija. Ajo i preu udhën përsëri.
Pela ish mbytur në djersë. Ment pëlciste.

…Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashës, njeriu i gjakut, i ahengut dhe i frëngjyzës, kish humbur mendjen. Dhe ikte nëpër fushë, natën, në udhë pa udhë, kurse dheu, pemët hijet dhe çdo gjë e gjallë dhe e vdekur këndonin papushim:

Jarnana, jarnani…
M’i bëj meze t’i pi raki.
……………………………….
Jarnana, jarnani…

III

E gjetën të nesërmen në një hendek. Të gjallë. Nuk njihte njeri. E shpunë me një trirë, në konak, ta përkujdeste Sheqerja. Po si përkujdeset i çmenduri? Domosdo, i lidhur. Pëlliste. Hante nën vete.
S’di kush i bëri fjalë Xhixhi-hanëmit. Ajo ardhi shpejt, me të vëllanë. Pa tri ditësh Xheladin Benë e kallën në varr. Xhixhi-hanëmi mori ç’mori e u kthye, me karvan e suvarinj, në pashallëkun e babait. Çifligjet i shiti më vonë.
Po Gurija ç’u bë?
Ku ta dish…

VENDOSA TË SHKOJ NË AMERIKË

Vendosa të shkoj në Amerikë.
Unë një e Çuli dy.
Unë kisha shtatë vjet edhe Çuli gjashtë.
Unë i veshur me një këmishë pa mëngë, pantallona gjermi gju. Çuli, këmishë me mëngë.
Që të dy s’bathur.
Që të dy pa takije.
Na kish djegur fort djelli, që nga veshët e gjer në thembrat e këmbëve dhe kishim këmbyer, asaj vere, tri lëkura. Nuk di sa lëkurë ndëron gjarpri në mot e sa qime ujku, po neve kishim ndëruar tri lëkurë.
Dhe ish Korrik.
Pa fjalë se edhe në këto lëkurat e reja drizat kishin lënë mjaft gjyrma, po u pyes Zotërinë t’uaj, qysh do ish e mundur ndryshe të arrish, degë me degë, ku janë foletë ose të mbledhësh kumbulla në mezhdat e arave ?
Kështu si ishim, ne vendosmë të shkojmë në Amerikë.
Po të deshnim mund të shkonim e në Vllahi, se për ne që të dyja ishin në der’ë e shtëpisë: – këtu Vllahija, aty Amerika – po neve na u pat mbushur mendja për në Amerikë. «Vllahija u bë batall që kur doli Amerika», pat thënë, dikur, Trifun kasapi edhe neve e kishim mbajtur ment fjalën e tija.
– Vllahija ka mbetur vetëm për sy-leshët që shkojnë Shëngjergjit e vijnë Shëmbitrit thesh fshati, edhe as unë, as Çuli nuk ishim sy-leshë.
Përveç kësaj :
– Ç’të kërkoni në Vllahi, kur Vllahinë e bëri batall vetë Trifun-kasapi? – na kishin thënë nuset.
Edhe fjala e nuseve ish për ne fjalë vendimtare, asaj kohe.
Se, pata harruar t’u them që në fillim, që unë edhe Çuli ishim të martuar, me kurorë, si e desh puna.
Nusja ime kish shtatë vjet dhe i theshin Marinë.
Edhe sepse, Çuli edhe unë ishim bërë vëllezër -me gjak në gisht, si bëhen vëllezërit – nuset tona ishin kunata.
Prandaj rrinim tok, në një shtëpi me të ndara shumë aty pranë jazit.
Shtëpija jonë ish ndërtuar me gurë lumi, të rradhosur në tokë njëri pas tjatrit. Kish edhe portë edhe derë, për të hyrë e për të dalë.
Atje brenda Marina ime edhe nusja e Çulit bënin punët e shtëpisë : bukë prej balte të thara në djellë mi copa qaramidhe edhe gjellë prej lëvezhge bostani.
Atje prisnim e përcillnim miqësinë të moshës sonë, dyke u përshëndoshur si përshëndoshen të mëdhenjtë.
– Mir’ ndajnatë, moj nus e Çilit.
– Ose :
– Mir’se u gjejmë, moj nus’e Çulit.
– Mir’ se ardhe, të lumtë këmba, urdhëro e hyrë brënda.
– Ju arthçin një mijë të mirat po do shkoj, se kam djalë në djep e më qan.
Ajo që thesh se i qante djali kish tetë vjet.
Dhe pastaj :
– Do-një kartë a kini marrë nga të largmit, moj nus’e Çilit ?
– Kemi marrë, kemi marrë, falemeshëndet të gjithëve, i math e i vogël.
– Të fala pastë e gëzuar që paski marrë fjalën e mirë.
Dhe zonjat e shtëpisë u jepnin dy pika ujë në një copë filxhani. Kësaj i theshin kafe e raki, si pas rastit, edhe miqësija bënte sikur e pinte dyke uruar.
– Sa të mirë e paske goditur, moj nus’ e Çulit, për dasmë e për gëzim.
– Të lumtë goja, t’u bëft’ e’argjendë.
Dhe, kur shvilloheshin këto ceremoni, unë dhe Çuli rrinim mi gur, jashtë shtëpisë, edhe si burra që ishim, bënim sikur nuk u vinim veshin (se ç’flasin gratë midis tyre s’duhet të mbash veshin.)
Asohere kjo Marina ime kish një çupë që ish çupa jonë.
Edhe kjo çupa jonë ish një degë shelgu me dy bigla në vend të këmbëve e veshur me tre gishtrinj basmë.
Edhe dega e shelgut me dy bigla qante kur e kur, si qajnë gjithë fëmija, kur u vjen të qajnë. Marina e qortonte, po më kot, se gjer mos afronte ne gjiri, për qumësht, kjo foshnja nuk pushonte.
Edhe kur ngjisnin këto të gjitha unë e Çuli rrinim gjith mi gur e bisedonim si burrat për të tjera punë me rëndësi…

Pa më ish kjo nus’ e Çilit (Çili jam unë) një vogëlushe e bardhë si një top dëbore, sy shkruar si çudija, sa dëgjonja dendur botën të flasë :
Si rusp është – t’i rrëmbesh kokën e të ikësh !
Dhe kur dëgjoja këto më bëhej një bosh i math në zemër se fort e desha, sa isha gati ta mbyll nër kafaze e nër zendanë…
E desha fort, po për të thënë nuk i thesha.
E përse t’i thesha kur ajo vete ish nusja ime ?
Lonim bashkë lodrën e të mëdhenjëve dhe dashuroheshim pa folur.
Një dashuri si prej së vërteti, shkuar së vërtetit.
Kur ndaheshim ndajnatave më dukej se isha i dënuar të hy në burgje. Ndjenja një bosh të math, të math, këtu në zemër. Po dendur haseshim edhe pas ndajnatë, ne kroj, ku Mëm’emjerë më dërgonte të lahem nga pluhuri i ditës. Dhe vonohesha atje gjer sa trokiste dera e dilte edhe Marina për t’u larë. Pa rrinja i turbulluar fort dyke vështruar Marinën qysh mirrte ujë me grushte për të larë syt e saj të shkruar. E qysh pastaj, sbulonte këmbën, gjer lart përmbi gju, edhe e vinte atje ku rrithte kroj.
Dhe kaq të bardha ishin pulpat e Marinës, atje ne uji i shkëmbëzuar, sa më mbushej shpirti me dridhje shumë e këthenja kryet, nga pjergulla, a në yjt e qiellit, për të mos t’a vështruar…
Po desha, dhe desha me vrull të vonohet sa më shumë.
Dhe unë desha më kot se ajo mbaronte së rrahuri ujin me duar e kembë dhe si mbaronte më thesh :
Tashi, natën e mirë.
Edhe ikte me vrap për në shtëpi e më linte të mjeruar fort.
E në vrap e sipër i ndrinin këmbët si dëbora, mbrenda në t’errët.
Si mbyllej dera unë vonohesha dhe pak për të dëgjuar zërin e kronjëve dhe pastaj këthehesh dyke fërshëllyer, se ish errët.

Pa nat për natë e shihja Marinën në ëndërr. Sikur dilte nga kora e vinte pranë meje. Edhe kur kroji e jazi e bulkthi i shtroheshin këngës së tyre, ne ngriheshim së bashku, në përfytyrime pa mbarim mbi dhé e mbi ujra. Sbrisnim kur e kur mbi tokë a mbi nj’ato pemë të lulëzuara a nëpër gështenja dhe si qëndronim pak për të pirë ujë në kronjt e ftohtë, rifillonim fluturimet tona.
Kjo pat qenë dashurija ime parë, që më bënte kaqe të lumtur e kaq të mjerë.
Dhe pastaj nuk guxonja t’ja tregoja.

Një ditë nga ato ditët e shumta të asaj kohe ishim duke luar sy-mbyllur me Çulin e me të tjerë.
E zura për dore Marinën dhe vrapuam të fshihemi gjëkund, aty ne mulliri. Ishim të lodhur fort edhe vendi i vogël sa një fole shpeshërije. Rrinim pranë e pranë, aqë pranë sa dëgjonja si i rrihte zemra tak-tak si trojka e mullirit. Kurrë nuk kisha qenë aq pranë Marinës dhe kurrë nuk i pata ndjerë sa for mund t’i rrahë zemra. Pa era e trupit të saj të valë si era e luleve të fushësë që më bënte të mbyll sytë, i lumtur.
Sa i vogël ish furiqi ynë !
Po, sado i vogël që ish na nxinte që të dy: mua edhe Marinën time.
Dëgjuam që përtej një zë që thërriste:
– Çel ! Çel !
U shtypmë njëri pas tjetrit, në folenë tonë.
I ndjenja tani fijet e flokëve të arta në fytyrën time.
Dhe morniza lumturije më zbrisnin nëpër trup.
Dhe tjatër zhurmë, përveç zemrës së Marinës edhe ujit të jazit që derdhej bosh, nuk kish.
Doli një kocomi, aty ne hambari – i vogël, i vogël sa një arrë. I vrau drita sytë edhe, fësh-fësh, me gjith bisht, hyri prapë në vrimë.
Ngrita sytë të vështroj një mizë që sillej mbi ne edhe hasa vështrimin e Marinës.
Befas kjo nusja ime rrëmbeu fytyrën nër duart e saj dhe me vështroi drejt nër sy.
– Mos luaj! – urdhëroi zëri i saj.
Dhe une s’lojta.
– Mbaji sytë hapur !
Dhe unë i mbajta.
– Shëkoj gjësend, ja, këtu brenda, në sytë tënd.
– Në syt e mij ? Ç’do të ish në sytë e mij? A mos do-një kocomi ? A do-një mizë ? A do-një thes me kashtë ?
E lashë Marinën të vështrojë.
Isha një lodër nër duart e saj.
Dhe lodër jam sot në duar vashash.
– Ti ke në sy brenda një çupë që lot. Dua ta di cila është ?
Balli i Marinës ish vrejtur fort. Si mali i Thatë me dëborë, kur vijnë t’a rrethojnë retë. Më frikësoj zëri i saj dhe nuk lojta vendit.
As nuk pulita sytë.
Por për të vështruar e vështrova edhe unë drejt në sy. Në sytë e saj të kaltër e të kulluar si engjëllushet e korave. Dhe ja ! atje brenda pasqyrohej fytyra ime (si e kisha parë nër flluskat e ujit të liqerit e nër flluskat e sapunit).
Marina më lëshoi fytyrën e foli :
– Pashë një çupë në sytë tënd. Lonte-lonte si nusk e lalës e s’dinja cila ish. Kisha frikë mos ish do-një tjatër. Tashi më duket se jam unë.
Mua m’u hodh zemra përpjetë.
– Ti je, thashë, ti je s’ka tjetër. E gjer në Perëndija e gjer në mali, ti. Ja, edhe unë jam në sytë tënd. Kur do bëhem i math e do kem shumë pare do martojemi me të vërtet.
– Me duak ?
– Me duak, me tela, me fustan.
– Unë e dua bojë-qielli.
– Bojë-qielli, si ta duash ti.
– E me dorëza të bardha, pe hoje.
– Pe hoje të bardha.
– Sa më do ti mua ?
– Gjeeer ne mali e më lart, gjeeer ne gjoli.
– Edhe unë gjer ne mali. Sa Nënën, e më shumë !
Ishim tari pranë më pranë, sa faqja ime prekte me të sajën.
Dhe ujit rrithte me zhurmë.
Dhe kocomiu hyntë e dilte, aty pranë hambarit.
Dhe zemra e Marinës ish qetuar krejt…
– Të pashë, të pashë! – u dëgjua zëri i Dimushit jashtë.
Çape të zbardhur në kalldrëm. U ngritmë dhe ne. Dhe dorë pas dore rentmë dhe hymë në brithmën e shokëve.

Amerika jonë e asaj kohe ish aty, afër tregut, në një vend ku ishin copa xhami e filxhani.
Këto ishin dollarët tanë.
Kur e kur bridhnim edhe në Amerikë të Zezë, që ish pak më tej. Këtu kish kuti të bardha e të kuqe e dy-tre gishtrinj basmë me ngjyra (se kisha çupëzë e duhej veshur, mos na qeshë bota…)
Për këto vise kaqë të largëta u patmë nisur një ditë vere, unë një e Çuli dy.
Shumë herë mundet t’u pata nisur për Amerikë e vise të tjera në kohën e Marinës, po atë të asaj dite nuk më vjen t’a harroj kurrë.
Sbritmë gjatë jazit dyke mbajtur përdore një spango të gjatë ku kishim lidhur një copë dërrasë. Ky ish vaporri ynë i ujit.
Se ne kishim dëgjuar se në Amerikë shkojet me vapor të ujit…
Marina edhe nusja e Çulit e disa fqinjëri vinin pas nesh.
Ndarja pat qenë e mallëngjyeshme e me shamizë në dorë, si bëjnë të mëdhenjtë, kur ndahen.
– Të na shkruani karta, – foli Marina.
– Do shkruajmë për ditë, i thashë (asaj kohe unë kisha filluar të bëja karabacka në pllakë).
– Të vini shëndoshë e të këtheji shëndoshë, me pare një shoshë, foli nus e Çulit.
Dhe pastaj si të mëdhenjtë, u pushtuam në krahë dhe bëmë sikur qajmë.
E zura Çulin për dore edhe sbritmë nga rema.
Nuk fliste as ay, as unë.
Mblothmë me zell xhame e copa teneqeje e shumë sende të tjera me vlerë, për nderë të shtëpisë.
Dhe kur pregatiteshim të nisemi për në vilajet, u javitnë aty përpara nesh Arapi, Durua i Llukës edhe Verdhaniku.
Ata të tre përtej, ne të dy këtej.
Midis nesh uji i jazit.
– Ku do vini o Duro ? (Arapi ish më i math po ne pysnim Duron).
– Xhe-ku vemë, ande poshtë, – foli Arapi, po yve ?
– Në shtëpi.
– Ne xhe-ku vemë për të mirë, – foli Durua.
Ndejmë pastaj e më s’thamë gjë : ata përtej edhe ne këtej jazit.
Arapi, Durua edhe Verdhaniku u afruan kokë me kokë edhe biseduan gjësend.
Pastaj Arapi foli :
– Po të doni i marrim dhe yve, apo doni të loni me çupat ?
Tërë krenaria jonë prej burri, e prekur kësilloj, ndjehej e shkelur nëpër këmbë.
Hapa gojën e fola :
– Thoni ku do veni edhe pastaj…
Biseduan që të tre kokë me kokë, po ç’theshin andej jazit dëgjohej edhe ketej. Na e kishin nevojën për të forcuar tarafnë se të tjerët ishin zhganë nga pesë nga gjashtë e më shumë. S’kishin ata Arap mi krye, po ishin të shumë.
– Po të vini, ne u rrëfejmë.
– Vijmë.
– Kanë ardhur qerret me bar ne Hani i Petros. Vemë ngjeshëm bar edhe pastaj kollovitemi me qerre në fushën e m’at’anë.
U zumë krah për krah me Çulin e folmë sa folmë në vesh. Pastaj nxorra gjithë thesaret që kisha mbledhur në Amerikë edhe ia dhashë t’i vendosë në vendin që dinim ne (ja u tregoj tani juve, po të mos i thoni Duros : në mur të mullirit ne qoshja, është një vrimë sa të futësh krahun).
Unë kalova remën edhe hyra midis të tjerëve.
– Prisni se ja po vjen e Çuli.
Dhe si ardhi Çuli u nismë që të pesë, krah për krah, me Arapnë në mes, dyke u hedhur përpjetë si keca Marsi e dyke kënduar :
Ore djal’i Jaçesë,
Trim o Kapedan ;
Kur më shkon sokakutë,
Hidhesh si shejtan…
Nuk di si hidhej djal i Jaçes, po neve si shejtan e shkuar shejtanit, arok e shkuar arokut, pelivanë !
Përpara Hanit kishim qëndruar, me të vërtetë, nja pesë qerre me bar, të ngarkuara gjer në majë, sa dukeshin si miza qetë përpara.
Binte erë lule nga të fushës.
Brënda në plevice bari ish ngjitur gjer afër trarëve.
Kish shumë djem të moshës sonë e më të mëdhenj që ngjishnin bar. Hymë edhe ne edhe ia krismë lodrës. Ngjiteshim në trarë, njëri pas tjatrit, edhe hidheshim përposh, me sulm. Zireshim dorë pas dore edhe lonim valle.
Ndaheshim në tarafe, ca me Kapedan Kajon e ca me Myftara Bimbashnë edhe nisnim luftën, bam-bum ! kush ishte i mundur mbulohej me bar.
Nër ato pak reze djelli që hynin tërthorazi lëvrinte tremba-tremba pluhuri që ngrihej së rëposhmi.
Ardhi pastaj Çuli që jashtë ku kish vajtur të pijë ujë edhe tha :
– Ore djemani, po shkojnë qerret për në fushë.
Sa të mbyllesh e të hapesh sytë Hani mbeti bosh edhe qerret plot.
Disa prej nesh hypnë në rrazhnicat e qerres.
Ishin të kuq si lulja e kuqe.
Dhe trupi na ish plot me byk të ngjitur me dirsë.
Na dilte sojesh një avull i zjarrtë.
Binte erë katrani nga boshtet e rrotave.
– Aga, më merr edhe mua, – vinte do-një i vonuar.
– Edhe mua, Aga !
– Edhe mua !
Edhe ngarkoheshin qerret me djaj të kuq. Kur niseshim për në udhë një brithmë gazi çantë rrugët, sikur ish dasma e Rogoz Beut të Tokoçi Pashajt.
– Hajs, hajs ! – bërtisnim ne. Dhe qetë nxitonin çapet.
– Oha, oha ! ia priste i zoti i qerres. Dhe na kanosej të na zbresë poshtë.
Po nuk na zbriste.
Dhe ne linim qetë e fillonim bisedimet tona.
Kishim qenë pesë, tani ishim tetë.
Rruga ishte plot fije bari e fije kashte.
Kur iu afruam lumit, Arapi i hodh poshtë. Edhe ne pas tij.
– Ore, ne do vemë të lahemi ne sofat, kush të dojë le të vijë.
U këputnë nja tre nga qerret e tjera edhe u bashkuan me ne. Të tjerët, që të mos i bëjnë vollën Arapit, sbritnë pak më tej.
Kaluam gardhin me ferra edhe u lëshuam arave, përmes, që të shkurtojmë udhë.
Misri e kish bukën të njomë, qumësht jo tjatër. Edhe ish vaditur rishmë. Ku shkelmë ne mbet gjyrmr e gjallë, sikur kishin shkelur pelat e egra. Balta ish e butë fort e sikur ish bërë që të na përkëdhelë këmbët.
Nuk këputmë gjë se e lamë kur të kthehemi (se ku t’i fshehësh ata kallëpe, kur shkon të lahesh,) vetëm Arapi, si arap që ish, mori dy kungëlleshka të njoma, për të lojtur në ujë, në vent të topit. Unë edhe Çuli këputmë ca mustaqe misri edhe rrahmë t’i ngjitëm ndënë hundë që të dukemi si burrat e çinimaçinit.
Kishim edhe shumë gjer buzë liqerit kur u dëgjua zëri i Arapit, si ay i Bajram tellallit :
– Një… dy… tri… mbetet i sharë kush hyn i fundit në ujë !
Pa fjalë se Arapi na e kish punuar e ish një të shtënë gur përpara. Po, edhe kështu e shara ish e sharë.
U thirrmë këmbëve sa më të mund nëpër misër, nëpër kunguj e mbi gjerdhë. E që mi gjerdhë kush mi tel kush ndënë tel, me të gulçuar e me shpirt në gojë, gjer buzë liqerit. Aty hith këmishën, hith pantallonat edhe bulldump ! Në ujë.
Unë dhe Çuli kishim sveshur këmishët që rrugës, në vrap e sipër e hymë në ujë nër të parët. Vetëm e vetëm mos na qeshën se mbetmë të sharë ! Ca mbetnë prapa, me kockorre e gjemba në këmbë, e ca se i zuri teli e i çorri fërtel-fërtel. Durua ra në ujë me gjith këmishë, Koçomiu me gjith takije, çun i Çucit, çalë-çalë, me gjith kockorre e këmbës.
Po puna është se nuk mbetnë të sharë.
Ish kaqë i ngrohtë ujët, kaqë i ëmbël djelli i Korrikut dhe kaqë i math gazi e zhurma sa, përnjëmend, e harrova krejt Marinën time edhe shtëpinë pranë jazit.

U pata nisur për në Amerikë, po ja që në liqer ish më mirë !
– Të bëjmë luftë ! – tha dikush.
– Luftë ! Luftë ! – të tjerët.
Edhe zuri lufta.
Me ujë, jo me zjarr si bëhet lufta e vërtetë.
Ujë që ia hithnin shoqi-shoqit, si stërkala, në fytyrë.
Dhe në këto stërkala lonin gjithë ngjyrat e ylberit.
– Unë jam Karadaku !
– Unë jam Nemci !
– Unë jam Çinmaçini !
Edhe, Karadak-e-Nemc-e-Çinmaçin-bashkë e sa e sa kombe të tjerë, bjerë e bot, me ujë shoku-shokut, sa nuk dukej gjer në sofat të dytë veç se shkumbë e gjallë.
– Prite o Karadak topnë e Nemces !
– Prite, Nemc, plumbin e Karadakut.
– Prite ! Prite !
Hynte pastaj me kuje e bujë të madhe si ariu i malit Moskovi, si i thesh vetes Rrapi i Xhyres, e na vinte të gjithë përpara, shkumbë për shkumbë e valë për valë, gjer sa na lëshonin sytë shkëndija ngjyrë-ngjyrë.
Linim asohere luftën për do-një Arap a për do-një Rrapi që e kishin inatnë të fortë e dilnin të çlodheshim në anë. Shtriheshim sa gjat e gjërë, në shur.
Pa na vërtitej kjo botë, me male, me kodra, si në motnë kur do dalë Qoftë-largu me një stomë ujë në dorë. Njëqind daulle në veshë, njëqind pela të egra mi krye e gjith kjo botë vërtitu rotull, si pa gjë të keq.
Platiteshim pastaj, dalëngadalë, edhe dremitnjim pak.
Kur na shtrëngojë urija, Çuli shkoj ne Teto-Vasa, që e kish aty pranë e na solli bukë e djathë. Buke çerepi, kjo, e butë si pambuku. Ha e ha gjer sa s’mbeti thërrime për be.
Na digjej tani gryka për ujë, po, kroji ishte larg. Ngrehu tani Çili e hyrë përtej sofatit të tretë, me not të rreptë, edhe pi ujë sa të duash, se liqeri është plot. Ish pak si ngrohtë ky uji i liqerit tonë, binte era peshk e barishta, po i kulluar si ay s’ka tjatër. Edhe i ëmbël, mjaltë. Edhe i lehtë si penda, se jo me kot ish ujë i rrahur në dallgë.
Dhe kësilloj, hyrë e dil, bjerë e ngrehu : të lodhur nga noti të kapitur nga djelli e të dërmuar nga lufta, me shkëndija në sy e daulle në vesh, ndenjmë aty gjer afër zemrës.
E kur rrinim dyke u thekur e pjekur në shur, u dëgjua zëri i Arapit :
– Ore, të vinë ata të katër që janë me mua.
Hynte këtu edhe Çili edhe Çuli.
U mblodhnë kokë-më-kokë, me bark : unë një, Çuli dy, Durua tre, Verdhaniku katër edhe Arapi pesë.
Arapi foli :
– Ore do tu them gjëkafshë, po është i sharë ay që rrëfen. T’a dini !
– I sharë – thamë ne.
– E t’ja marrë zhaba dhisë qumështin.
– T’ia marrë.
– Iu mbylltë dera me kyç e katinare.
– Iu mbylltë.
– Mirë. Tashi u them : Kam pikasur në një vent, që s’e di asnjeri, një fole laraske. Ka njëzet vezë. Ne jemi pesë. I marrim, i ndajmë nga katër për shoq edhe i a vemë klloçkës të na nxjerrë laraska. Njëzet laraska ! I rritëm e di unë vetë ç’bëjmë pastaj.
– I lidhëm për këmbe.
– Lëre ti, pa të them.
Neve na u turbullua krejt edhe ajo pak mendje që kishim kur dëgjuam për njëzet laraska.
– Me bisht ?
– Ke parë ti laraske pa bisht ? A, bir, a… ku je ngrysur ?
– Mirë, në janë me bisht, i duam.
Ne që foshnja i shëkonim laraskat mi qaramidhe e mi plepa, po as ne, as guri tonë nuk i zinte. Me kot u hidhnim dhëmbët që na ndërroheshin e u bërtisnim :
Moj laraskë,
Këmbë-kaskë…
ato gjithë majë plepit. E që atje na vështronin me përbuzje.
Tani, njëzet laraska të vogla në duar tona !
– Vemë ? – pyeti Arapi
– Vemë ! – ne të gjithë.
– Haj, po mos na pikasin të tjerët.
U veshmë tinës e u mblodhem ne Luadhi.
Na u lut Kocomiu t’a marrëm, po kush ndahej nga të katër laraskat e tija ?
Na ra gjyrmës, gjer ne Plepi, Gagaçi edhe Ogiçi, po ne iu lëshuam me gurë edhe ata, panë ç’panë, e u këthyen.
Kaluam nëpër mezhda e gjerdhe, dyke shkundur, këtu një kumbull, aty një arrë e përtej do-një aguridhe të thartë.
Brodhëm gjer përtej Udhës së madhe, në Ajazmë e gjer në Shpellën e lakuriqëve, po folenë nuk e gjetmë.
– E kanë marrë të tjerët – foli Arapi i zëmëruar.
Edhe u betua për këtë ujë e për këtë dhé e për shpirt të të vdekurve, se do t’u punonte të njëmijë e njëqindat gjer sa t’ia japin prape laraskat, se të tijat janë.
Me që ishim aty shkuam ndënë Gur të etheve edhe lamë shenjë të grisur nga çipet e këmishëve.
U kthyem në Ajazmë e pimë ujë të ftohtë, sa ment e shteruam. Kaqë etje kishim !
Pikasmë aty një mollë të verës, të brylltë, po na thirri dikush që përtej e na ra me gurë. Ju përgjegjmë e ne me gurë, po as-një mollë për be nuk muarrmë.
Ishim të lodhur fort dhe djelli më të perënduar.
Na digjej trupi si furrë e Xha-Ndinit, sa na ndërohej lëkura.
Asohere mu kujtua mua edhe Çulit se u patmë nisur asaj dite për në Amerikë.
I lamë shokët edhe u përzjemë me dhit e fshatit që ktheheshin nga mali.
Unë e gjeta Gjesën tonë, Çuli Sarën : i zumë për qafe edhe zbritmë për në shtëpi, në mes të tufës.
Shtëpija jonë ish shkretuar krejt. Një pjesë e gurëve ishin hedhur në jaz.
As Marina aty, as Pina aty.
Na kishin pritur gjithë ditën e pastaj kishin hyrë nëpër shtëpi.
E ndjemë veten fajtorë.
Ishim të mjerë fort, sikur kishim ngrënë shprënda.
S’di kush na pat pikasur (të jetë Gagaçi ? të jetë Kocomiu ? të jetë Laboti ?) vendin tonë ne qoshja e mullirit ku kishim fshehur thesaret.
Vendin e gjetëm bosh…
Kaqë gaze e kaqë mjerime, mbrënda një dite !
Asaj ndajnate nuk guxova të dal ne kroj për të pritur Marinën.
Kisha turp…
Nuk di në doli edhe ajo për të larë ato pulpat e bardha e ata sytë të shkruar.

– Çilit iu mbytnë gjemitë me rresk – më talli motra e madhe.
– I është rrjepur hunda nga djelli – foli tjatra.
– I shkon sa t’i vijë rradha të martohet – qeshi Nëna.
– E mirë-mirë, ay është i martuar me kurorë.
Dhe qeshnë të gjithë.
Ata qeshnë e mua më vinte të qaj.
Edhe më duket se ndjeva si me ngrohën sytë. Gëlltita lotët e tepërta edhe lashë kaqë sa të kem zhizha të ndritura e reze të arta midis syrit e zjarrit.
Darkë nuk hëngra. Më patnë thënë nëntë herë të rri në sofër e unë prita të dhjetën.
Po e dhjeta nuk ardhi.
Dhe mbeta pa bukë.
Fjeta i mjeruar edhe i penduar fort.

Kur i kujtoj këto të gjitha sikur ndje edhe sot një gur mulliri përmbi zemër.
Sikur e shoh Marinën me pulpa të bardha, me sy të shkruar dhe me atë trup të nxehtë, që mbante erë lule-fushe, aty ndënë atë pjergullën e krojt a ne foleja jonë e mullirit – e më vjen të ik e të marr malet…

PËRTEJ VALËVE TË KOHËS
NATË GUSHTI

I

Të vërtetën e së vërtetës, as unë s’di t’ju them sa breza kanë shkuar që kur u prish e u shkretua Katjeli i Mokrës.
Mbaj mënt vetëm se kam dëgjuar nga pleqtë e lashtë, e këta nga pleqtë e tyre, se ky Katjeli i Mokrës paska patur qënë dikur – ndofta pesë-a-gjashtë breza përpara nesh – një fshat i math e i begaçmë fort. Vëndësit e tija paskëshin qënë trima të ndjerë e paskëshin lëftuar me të vërtet si burra në ballën e burrave për të mbruar vendin e nderë nga turku.
Nga ky shkak turqit kur e muarr e paskan shkretuar që nga themeli.
Sot, në gjithë grykën ku pat qënë njëherë katundi janë përhapur pyje gështenjash, driza e dëllinja. Viset sheshe të pllajavet janë bërë luadhe e ara ku thekri na rritet dy bojë njeriu. Në vise-vise duken edhe sot, afron një me dhenë, themelet e murevet të vjetër, si krëhërë të dalë nga lëndina. Në vjeshtë a në prenverë kur damalugu hap brazdat e dheut që dërmohet si bukëvale, andej-këndej dalin copa pploça të gëdhendura me dorë e tulla të kuqe mun si flaka e zjarrit. Në dimbër zbresin gjer këtu poshtë bishat e malit.
Vetëm kjo kodra e Shën e Djelës ku pat qënë dikur kisha e fshatit, ka mbetur edhe sot e pacënosur prej dorës së njeriut. Vendi i saj as lërohet, as mbillet, as korret. Këtu njihen edhe sot murishtat e vjetra të kishës e rrasat e rënda të themelit të pa blojtura prej kohës. Rreth-e-rrotull, nëpër plisa e fjer, duken gurë varresh me çipe të mbuluar me myshk. Në mes të Kishës së Shën e Djelës që i përngjan njëj anije së fundosur nër ujra, dheu është pak si i batisur dhe çapet e njeriut godasin më bosh.
Një pëlhurë fshehtësije, që të bën të bjesh në mendime, mbulon të gjitha këto vise e gërmadhat e lashta. Fshatarët që ngjiten të korrin thekrat a të mbledhin gështenjat edhe barinjtë e bagëtive rrëfejnë se shumë herë, e më fort në netët me hënë, dalin e shëtisën nëpër murishta e lëndina njerës të mbëdhenj të veshur me mëngore e fustane të bardha, edhe treten pastaj, rishtas, më të thyerët të natës.
Vraga që nis nga an’ e djathtë e Shën e Djelës zbret në fshat buzë-liqerit, kur se ajo që nis nga an’ e mëngjër, ndrethon nëpër pyllin e dendur të gështenjave duke ngjitur e dyke zbritur kurrizet e çukave, e del mi Gurin e Kol Branës, një rrasë e lartër dy-tre hostene që qëndron vëngër mi greminat e bregut.
Rrëfejnë gojë-pas-goje pleqët e lashtë se këtu pat qënë në kohërat e vjetra, një qytezë e vogël, qyteza e Zotit Kol Branë Katjelit.
Edhe thonë se këtij Kolë Branës i paskan humbur në luftërat e përgjakëshme të asaj kohe, kur hyri turku në Shqipëri, të pesë djemtë e gjithë nipërija. Edhe si u sosnë këta të gjithë edhe turqit iu afruan Katjelit, Kol Brana ngjiti shkallët e gurta të qytezës, mbylli dyerët edhe priti të afrohet rrebeshi. E atëhere kur ardhi armiku as dora as këmba nuk iu droth nga pleqërija. Shumë kohë gryka buçiti si buçet kur lëftojnë trimat e ballit. Lëftonte Zoti Kol Brana vetë…
Më von, kur kështjella ra, nuk u gjend brenda përveç se një plak i thinjur me gjoksin e mbushur plot plagë. Zoti Kol Brana i Katjelit të Mokrës nuk ishte mê në jetë.
Që asaj kohe muret e kështjellës u gremisnë e mbretërija e dëllinjave i mori vëndin. Vetëm guri i Kol Branës, si i thonë edhe sot, ka mbetur i patundur prej valëvet të kohës e prej valëvet të turkut.

II
Vëndin ku pat qënë dikur Katjeli i Mokrës edhe kisha e Shën e Djelës e kam shkelur dendur vetë me këmbët e mija.
Në vogëli ne djemuria e fshatit ngjiteshim gjer atje për të mbledhur, si pas zakonit të vjetër, poleska e manushaqe për llazoret e vashave. Kjo ngjante në Mars a në Prill kur gjelbëronin pllajat e korijevet e kur të velte era e luleve. Vinim pastaj më von për të marrë shëndet, kur lulëzonin gështenjat dyke u ngarkuar me xhigerë të bardhë e të verdhë. Kur sbriste tatëpjetë era e malit, sillte gjer brenda në fshat fije nga lulet e tyre.
Shëmbitrit e Listopathit, gjer sa afroheshe dëbora, ngjiteshim dendur për të mbledhur ndonjë gështenjë nga drutë e Gjergollinjve.
Po e vërteta është se në atë kohë vinja në Katjel ditën e këthehesha më të ngrysur. Rasti për të ndenjur një natë të tërë m’utfaq më von, sot e disa vjet.
E ja se qysh:
Atij moti kisha ardhur së largu, nga vënd’ i huaj, për të shkuar pushimet e verës. Kisha dëgjuar se dy miq të mirë të derës s’onë, e mbase far’ e fis, mirreshin me kërkimin e haznave nëpër male. E prandaj, sa mbante vera e gjer afrohej Shëmbitri, shëtisnin viset e Mokrës mal-më-mal e breg-më-breg të tërhequr prej ndriçimit magjistar të florinjve që i thërrisnin ndënëdhe.
E drejta është se bota e fshatit qeshnin me ‘ta po kjo nuku i ndalonte asfare të shëkojnë punën si u thesh shpirti.
Një natë njërit prej tyre iu paskej fanitur në ëndër një vashë e re, e veshur në të bardha, si vishen grarija e Mokrës, edhe i paskej thënë:
-Jam ne Shën e Djela e Katjelit, njëzet e pesë pash nga kisha, andej nga e djathta, as eja e më nxir.
Kjo i paskej ngjarë më dy javë të Gushtit, më të gëdhirë të Shëmërisë. Edhe ky si paskej pritur disa ditë gjer të përtëritet hëna, e pastaj në një ndajnatë, me shoknë tjatër e me mua bashkë, ngjiti grykën e Katjelit.
Ishim në Shën e Djelë kur hënëza e re filloj të ngrihet që përtej Malit të Thatë. E kuqe si prushi në fillim, kjo hën’ e Gushtit na u bë më von si e larë me ergjënd. E gjithë malet e gjithë brigjet edhe gjith liqeri u mbuluan me një linjë të bardhë…
Miqtë e mij që s’kishin kohë të vështrojnë as hënë e as çudit e kësaj nate Gushti, nxuar nga torba një litar e disa kazma, shënuan vëndin njëzet e pesë pashe nga an’ e djathtë e mezit të kishës edhe nisnë të rëmojnë. Në fillim rëmuan që të dy e më pastaj, kur gropa u fellua, radhë pas radhe njëri punonte kazmën dhe tjetri lopatën. Toka ish e ngjeshur fort dhe pa e lidhur me fije rënje gështenje.
Puna mbajti afron dy orë, gjer sa hëna u ngjit gjer në mezin e kubes së qellit.
E në qetësinë e fellë të kësaj nate vere goditjet e kazmës sikur ishin rënkime të mbytura që dilnin nga bota tjatër.
Nga do-një shpes pa fole dilte dendur prej pylli e si hithte hijen e vet mi murishtat e Shën e Djelës, humbiste rishtas në pyll.
E kazma rëmonte-rëmonte e rënkimet e botës tjatër madhoheshin-madhoheshin…
Tanithi në gropë na u shfaq një lloj shtrati i hirtë porsi gur shurishte dhe midis tij disa drudheza të bardha që ngjanin me disa iskra eshtrash.
Kazma pushoj.
-Këtu paska qënë një varr, pëshpëriti njëri nga miqtë që ish brenda në gropë.
Tjatri u unj, mori pak dhe në dorë e thërmoj midis gishtërinjvet pa foli pakëz më von:
-Varr paska qënë, vërtet…
Dhe shtoj:
-Jemi në varret e Katjelit të moçmë.
U unja edhe unë pranë gropës së hapur dyke gjunjëzuar në tokën e nxjerë jashtë. Atëhere një dorë u sgjat së brëndëshmi, dora e mikut pa fjalë, e më la në pëllëmbë një aspër të bardhë, – një lloj kostandinari me shkronja të blojtura. Pas pak dora dolli së rish me një kryqëz të artë e me një send të çudiçmë që i përngjante njëj vëthi. Të paktën kësilloj gjykuam e vendosmë ne të tre. Dhe me qënë se vendosmë kësilloj, shokët vëzhguan me vërrejtje të himët të gjejnë edhe tjatrin. Po vëzhgimi na dolli i kotë se vëthi tjatër duket se u pat përzjerë me tokën në rëmitje e sipër dhe në vënd të vëthit gjetmë një lloj rënje që mbante erë temjani.
Ky pat qënë thesari që nxuarmë në Shën e Djelë në atë mesnate Gushti me hënën pesëmbëdhjetë mi krye.
Shokët e mij nuk ishin as fort të gëzuar as fort të dëshpëruar. Si pas gjuhës së tyre në këtë gjah të thesarëve nuk lispet të dëshpërohesh lehtë se vjen nata e lumtur kur njëherë e njëherë… E më fort se këtë radhë kishin gjyrmën e thesarit i cili mundet të gjindej ose pesë pash më lart ose pesë pash më poshtë.
Mua kjo ngjarje më vuri në mendime. E kur miqtë e mij hithnin prapë gropë në dherin e nxjerë që të mos lenë as një gjyrmë, unë rashë të çlodhem nër barishta. Që brenda nga gjiri i pyllit ndjenja tani shkoqitur rëgëtimet e mburimeve. Përtej midis malesh dukej një çip i liqerit i iskrosur prej do-një ere që sbriste nga gryka.
-Vallë ç’mall e ç’dëshirë e pat shtyrë vashën e varrit t’i shtihet në ëndër njëj gjahtori thesarësh? Mos e shrëngonte, vallë, fort ky zëndani i varrit a mos dëshëronte të vështrojë hënën e plotë e të ndjejë erën e lulevet dhe të barit që sbriste nga malet? A mos e kish marrë malli për tingëllimin e zilevet e për rëgëtimën e krojt?
E sikur më vinte keq se nuk u paskesha lindur në një kohë tjatër disa breza përpara.
E kur mendohesha kësilloj gropa u pat mbuluar e sheshuar e mi ‘të ish ndezur tani një zjarr me shkorreta për të humbur gjyrmën e kërkimevet. E mua ky zjarri më dukej sikur ish nuri që digjej mi varrin e një vashe që pat vdekur e re.
Me qënë se kjo natë ish e bukur po si një natë pralle si s’rrëfehet dot me gojë, gjumin e parë vendosmë t’a bëjmë në një padinë të vogël me bar të njomë, përmi krua.
-Nuk është mirë të flemë pranë krojt, foli njëri nga shokët, se natën vozitën hije.
-Ky vënd është i shkelur nga të bardhat, vazhdoi gjith ay me një lloj dridhje të fshehtë në zemër.
Po sepse ne s’i vumë veshin, fjalët e tij i mori era edhe ay ra pas vragës s’onë.
Shtruam disa shtrate fjer në padinë edhe ramë të flemë. Mbulesë kishim qellin e sbardhëllyer prej pahut të hënës. Fjeri e gjethet na mbytnin me erën e tyre. E sa të nëmërosh gjer më pesë, miqtë e mij i zuri gjumi.
Vetëm mua harroj të më zerë. Rinja në shtratin e njomë me duart nënë krye: vështronja qellin e dëgjonja rëgëtimet e krojt dhe rënkimet e mbytura të pyllit. Që të largoj mendimet e pyetjet e vetë-vetes fillova të nëmëroj yjet. E ndava kuben që sipër meje në tri pjesë me vija preçarthe edhe nisa që nga pjesa që mi Rrëzhan. Vura më nj’anë tridhjet e tre yj më të ndriçmë, dyzet e pesë më të shuar dhe nuk di sa yjeze të tretura. Këto të fudnit lëvrinin pa pushuar e dukeshin e çdukeshin rishtas sa që syt e mij nuk kishin se qysh t’u dalin zot. Pastaj, s’di se qysh, vijat e mija u fshinë dhe yjtë u ngatëruan po si mendimi im.
M’u kujtua befas pralla e Bir’ të Mbret, dhe e vashës së kopshtarit që i ngjante nga bukurija së Bukurës së Dheut:
-Vashë, o moj vashë, sa yjez ka qelli?
-O i Bir’ i Mbret, o i Bir’ i Mbret, sa lule ka fusha?
Pa dalngadal-e-dalngadal pyetjet e përgjigjiet ç’u bënë ujem me yjt e Rrëzhanit e me rëgëtimet e mburimit. E m’u duk befas sikur nga hija e gështenjave dolli një linj e bardhë e shkiti si një erë gjer ne padina jonë e nga mezi i saj ç’u fanit një vashë.

– Flenë që të tre? – pyeti një zë i njomë.
– Flenë, iu përgjigj një tjatër. Edhe ndjeva pastaj sikur një dorë e bryllët, pa fjalë dora e vashës linjë-madhe, m’i preku e m’i magjepsi qëpallat…
Atëhere fjeta me të vërtet.

III
…Dalngadal-e-dalngadal sikur prej qënies të sotme filloj të ngrihet një lloj mbulese e himët e hendur prej valëvet të kohës. Kjo na i ngjante një pëlhure të ngjyrë hiri që u hepua, u tret e firos në mugëtirë. Atëhere palët e dheut e të lëndinavet, të derdhura mi mure e gurë, se ç’u tërhoqnë më nj’anë si pas një urdhërate, edhe, sa të mbyllësh e të hapësh sytë, të gjitha ndërtesat e moçme u rritnë sikush në vendin e parë. Tani Katjeli i Mokrës, ky fshat i bukur i Zotit Nikoll Branës, m’u faneps ashtu sikundër se pat qënë katër-a-pesë breza njeriu më parë.
Në fillim thashë se jam në ëndër a më pat magjepsur dora e bryllët e vashës që dolli nga fletët e gështenjavet e prandaj rraha të gjej fillin e vërtetë të qënies së vërtetë. Sepse unë ndjenja në shpirt njëlloj përzjerje midis dy shekuj të ndryshmë. Katjeli ish, pa fjalë, Katjel, me kopshte e shtëpi të gurta sindozot që pat qënë qëmoti, po mëndja ime kish mbetur në një mot tjatër më të ri. Ndjenja sikur gjendesha midis dy botë të ngatëruara njëra me tjatrën: bota sotme dhe bota e perënduar. Disa grima m’u duk edhe sikur gjendesha në dy vise të ndryshme: në gërmadhat afron pa gjyrmë të Katjelit dhe në Katjelin e moçmë të pa cënosur prej tallazevet të kohës.
Po, për fatin t’im, kjo gjendje nuk u sgjat fort sepse mëndja m’u kthjelltësua shpejt e shpejt edhe ja se ç’u gjenda krejt, me trup e shpirt, në Katjelin e Mokrës në kohën e Zotit të Shqipërisë Gjergj Kastrioti.
Shtëpitë e fshatit ishin të gurta e të mbuluara me plloça të gëdhëndura mir e bukur dhe rruga e shtruar me gurë shpinte ne kisha e Zonjës Shën e Djelë.
E ç’u pikasa se unë qënkësha Rodovani, Rodovani i Vllastar Katjelit, djalë i ri i veshur me mëngore liri, me kallca e me fustane kinda-kinda. Pa m’u kujtua se atëhere, në vitin e Tënëzot një mijë e katër qint e gjashtëdhjet e tre, mbretëronte në zemrën t’ime Engjëllina, Engjëllina e motra e Kostandinit. Kjo Engjëllina na ish nga bukurija mi gjithë shoqet e fshatit e ky Kostandini na ish trimthi më i ndjerë e vëllajthi im m’i dhemshur. Edhe sepse më kish marrë malli fort për këtë të fejuarën e spirtit t’im pata sbritur asaj dite ne Kroj ku vinin për ujë vashat e Katjelit. Po se atë ditë ne Kroj nuk u patnë ndodhur përveç se dy vasha të tjera. E njëra prej tyre, që m’a dinte brengën e tetëmbëdhjetë vjeteve, më pat folur kësilloj:
-Rodovan, o Rodovan, Engjëllina vasha jote së bashku me Kostandinin po të pret ne Zonja Shën e Djelë ku do fillojë vallja e Ristozit Tënëzot.
Atëhere m’u kujtua se, me të vërtet, ish dit e tretë e Pashkës së Madhe kur vashat e fshatit heqin vallen e Ristozit ne Sheshi i Shën e Djelës.
Atje ç’e pashë, me të vërtet, Engjëllinën t’ime të bukur si ftoj i bardhë, të bryllët si er’ e malit.
Disa nga vashat e fshatit t’ënë këndonin këngën e Ristozit me një zë që të lavoste shpirtin dhe të tjerat hiqnin vallen dyke dredhur e përdredhur bel e hollë si mënjolla. Engjëllina ime se ç’më ish në kryen e valles dhe gjithë syt e botës se ç’i ndiqnin me çudi mjeshtërinë plot magji të valles. Pa se kur m’a hasi vështrimin fytyra se ç’iu ndes si prushi edhe unji kryet tatëpjetë. Atëhere, që t’iu them të drejtën e Zotit, nga malli e gazi shpirti m’u pat dredhur sindozot se dridhet flet e plepit kur fryn era e ndajnatës.

Po se asohere një grimë vetëm, një grimë të errët, kur i pashë kryqëthin e gushës edhe vëthëzat e veshit m’u pat kujtuar kjo jet’ e sotme, ëndra e mikut t’im me vashën q’e pat thirrur në Shën e Djelë, gropa e hapur në një natë me hënë pikërisht në vëndin ku më buzëqeshte aqe ëmbël Engjëllina ime, dhe jeta e bot’ e tërë m’u patnë dukur të murrme e pa shije si uji pas një lëngate.
Pikërisht atëças ndjeva mi sup dorën e Kostandinit edhe fytyra e tij që më nxirte mallin e Engjëllinës s’ime më solli rishtas në ujrat e para të lume.
-Rodovan, vëllajthi im, përse të shoh të errësuar?
E atëhere pushoj vallja e vashave e Engjëllina na ardhi pranë. E kur më ardhi Engjëllina pranë m’u sikur një djellë m’u pat lindur në shpirt…
U gjenda pastaj në një tjatër shesh, ne sheshi i burravet, ku trimat e fshatit me Kostandinë në krye, tregonin mjeshtërinë e shigjetës e të shpatës. E ish asaj dite në Katjelin e Mokrës një brithmë e një gas si nuk pat qënë asnjëherë.
…Pastaj, s’di se qysh, filli i jetës së parë sikur u këput pre dore njeriu.
Unë Rodovani i Vllastarit sikur isha gjith në Katjelin e Mokrës po se tanithi ky fshati ynë sikur paskëshe humbur brithmën e gazin e parë. Një ushtëtar kaluar paskej sjellë brenda në fshat lajmin e zi se qeni turk po vintej në viset t’ona dyke vrarë e prerë ç’do gjë të gjallë.
Ndjeva asohere se që nga kodra e Shën e Djelës sbriste tatëpjetë tingëllimi i dredhur i kambanës që hepohej e tretej në grykën e lumit sindëkur sbriste në një tjatër botë. Djemt e fshatit me shtijza në dorë e shpata për brezi ngjiteshin në nxitim e sipër në kodrën e kishës ku do mblidhej pleqërija. Pa m’u duk sikur burrat e fshatit t’ënë paskëshin shkuar në luftë e dhogat e zeza që mbyllnin dritaret tregonin se shumë nga shtëpitë e Katjelit kishin mbetur të shkreta e pa zot.
Nxitova çapet që të arrij shokët. U gjendmë befas ne Sheshi i Shën e Djelës ku ish mbledhur gjithë fshati për kuvend e bisedim. Tingëlli i kambanës ish shojtur dhe një pushim i rëndë kish rënë mi gjithë botën.
Që brenda, nga Kisha e Zonjës Shën e Djelë vinin pëshpëritje të mbytura.
Pleqtë e të parët, të gjithë veshur me floke të bardha, nxuar kësulat e hynë dyke u krusur në derën e unjtër të faltores.
Sbrita edhe unë shkallët e gurta edhe u gjenda në Shën e Djelë.
Erë temjani e qirinjsh.
Flagë të arta kandilesh.
Zëri i ngadalshmë i uratës.
-T’i lutemi Tënëzotit…
Pleqtë qëndronin kryeunjur e dëgjonin me bindje të kënduarat e lutjet që vinin nga alltari. Plakat e gratë u luteshin koravet.
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbaj në hijen T’ënde!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj nga armiku!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj foshnjat e të miturit!
-Ynëzot! Ynëzot! Ynëzot!…
Ç’u gjenda pastaj sërish në Shesh.
Pleqtë kishin ndenjur në lëndinë, pranë varrevet, e bisedonin.
Ne të rinjtë qëndronim më këmbë, pakëz më tej.
Burrat midis moshës s’onë e midis pleqvet ishin të paktë. Këta kishin zënë grykat e viset ku do shkonte qeni turk.
Qetësi e rëndë si plumbi.
Pleqtë e ndjerë mbaruan kuvendin edhe u ngritnë në këmbë. Ne të rinjtë, që ishim si do-nja një qint veta, u afruam. Disa gra të thyera nga mosha e nga brengat bënë dy-tre çape.
Pa midis pleqvet se ç’dolli një plak bujar i lashtë e shpatull-gjërë, si ishin burrat e asaj kohe, e na vështroj me një vështrim shqiponje.
Ky qënke vetë Zoti Nikoll Brana i Katjelit.
Dikush më pëshpëriti:
-Ligjëron ynë-Zot Nikoll Brana.
E me të vërtet pas dy-tri grimave dëgjova kuvëndin e Zotit Nikoll Branë Katjelit.
Na foli mi të këqijat që punonte turku që linte kudo shkelte hi e varre, mi luftat e pareshtura të arbërvet e mi trimëritë e tyre.
Pastaj, e këtu ç’iu paskej errur balli si nata, kuvëndoj mi një armik nga gjaku arbër me emrin Ballaban që vinte në ballën e turkut për të prishur vëllezërit e vendin e tij.
-Mallkuar qoftë për jetën e jetës, foli urata i Shën e Djelës.
-Mallkuar qoftë bres-pas-bresi! Mallkuar qoftë! – folë pleqërija.
-Prej shpate arbëri iu derthtë gjaku, mbylli Zoti Nikoll Brana.
E pastaj ç’u bë disa grime qetësije që të përmbushet mallkimi. Tingëllimi i kambanës, i dalë vet-vetiu, e shpuri përtej, mbase vetë ne Zot i math e i vërtetë.
Ky Zoti Kol Brana ç’na u drejtua pastaj neve të rinjve e na ligjëroj kuvendin që kish dërguar Gjergj Kastrioti, Prengu i Krujës e Kryezoti i arbërit: t’i bjemë befas turkut nga malet e t’i japëm gjëmën e zezë.
Djemtë ngritnë lart shpatat dyke u lidhur për besën e arbërit e për Tënëzotin.
Urata na bekoj, mëmat na pushtuan me lotë nër sy.
Mua më rrihte zemra si zogu në leqe se ndjehesha si i ndarë midis dy botë të ndryshme…
Befas m’u pat fanitur përpara Gjoni i Prendit i veshur me fustane kinda-kinda, me helme në krye, me pafta ergjëndi në gjoks e me shtijëzë në dorë. Ish nga trupi i kalorisë.
-Eja, Rodovan, për Tënëzotin…
Atëhere u ndjeva rishtas i gjith asaj bote dhe hyra midis shokëvet. Zoti Nikoll Brana që ish në kryet t’ënë, nipër e stërnipër, i ngjante njëj Shëndëlliu-plak me shpatë në dorë…
Hodha vështrimin përtej e m’u duk sikur një vashë, që i përngjante kësaj Engjëllinës s’ime, më vështronte me mall e brengë e ndofta dyke lotuar.

Këtu filli i ëndrës së katjelit m’u këput befas.
U zgjova i lodhur.
Era shushëlliste midis fletëvet të gështenjavet. Hije të rënda lëngonin mi murishtat e Katjelit.
Hëna po zhdukej përtej Rrëzhanit të Mokrës edhe liqeri hynte në t’errët.

ABC-JA E KRESHNIKËVE

A
– E njeh Zenelin?
– Jo, nuk e njoh!
– U bë për të vrarë. E do ta vras!
– Si e qysh?
– Dje më shkeli hijen!
– Hijen tënde?
– Timen! Ecja rrugës, në diell, kur më arriti Zeneli. Hija ime ishte aty poshtë. Ish e gjatë, sepse dielli perëndonte. E priste më dysh rrugën. Zeneli më dha tungjatjetën edhe ma shkeli hijen. Ç’të bëj?
– Vraje!
– E vrava.
– Aferim!
Pas pakëz, duke pirë duhan.
– Fëmijë ka Zeneli?
– Ka po janë të vegjël.
– Vraji!
– T’i vras?
– Vraji se do rriten. Më mirë tani sesa më vonë.
– Mirë thua; ke të drejtë. Do t’i vras! Do t’i shuaj! I ati më shkeli hijen. Kjo s’është pak!

B
– Dëgjove gjë?
– Jo.
– E vranë Todrin.
– Ku?
– Në mes të tregut.
– Kishte faj?
– Tani s’ka faj se është i vdekur, po atëherë kish.
– Si e qysh?
– Todri po shikonte një dru telefoni. Ish pak si i vrenjtur se s’kish me se të blinte bukë. Iu afrua një burrë me mustaqe, trim me fletë si çdo burrë me mustaqe, edhe i tha: – Bre qen!
– E njihte burri me mustaqe Todrin?
– Jo nuk e njihte. Por e vërteta: burri me mustaqe kish të drejtë. Bre qen! – i tha trimi me mustaqe: Bile i tha: Bre qen i qenit! Pse vështron me inat drunë e telefonit?
– Më fal, se të pres fjalën: druri i telefonit mos ish i trimit me mustaqe?
– Jo. Druri mund të ish i kujt të ish. A mund të mos ish asfare, mall pa zot si është malli i shtetit. Po sidoqoftë Todri e vështronte me inat drunë e telefonit.
– Ndofta sepse kish barkun bosh…
– Punë e tij. Bre qen, tha trimi, bre qen i qenit! Pse, bre, vështron me inat drunë e telefonit? Todri desh t’i përgjigjet, po trimi nuk e la: nxori koburen edhe e vrau. – Na, i tha, të të mësoj unë të shikosh me inat drunë e telefonit!
– Kish të drejtë trimi.
– Doemos, se po të mos kish nuk e vriste.

C
– S’po e shoh prej disa ditësh Zefin.
– As e ke për të parë, Zefin e vranë.
– Pse? Kush?
– Fajin e kish Zefi.
– Fol!
– Nipi i të kunatit të vëllait të Zefit…
– Nuk mora vesh. Edhe një herë, të lutem.
– A ka një vëlla Zefi?
– Ka.
– Edhe ky a ka një kunat?
– Ka.
– Edhe kunati a ka një nip?
– Ka.
– Pra, nipi i të kunatit të vëllait të Zefit kish rënë në gjak me një shtëpi kreshnike kombëtare.
– Vetë nipi?
– Jo, shtëpia. Punë e vjetër, gjysh-stërgjysh, po ti e di se gjaku s’falet.
– Jo! Po të falet, humb burrnia, ndera e trimnia.
– Po, pra… E meqë shtëpia e të nipit të kunatit të vëllait të Zefit ish në gjak, erdhën edhe e vranë Zefin, sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, (ndjesë pastë!).
– Në e vranë sipas Kanunit, bënë mirë. Iu rrittë ndera e trimnia e burrnia hasmit të shtëpisë të të nipit të kunatit të vëllait të Zefit. Më vjen keq për Zefin, se ish njeri me kulturë – pesë vjet në Torino, poet e shkrimtar… – po në qenka punë gjaku, shumë mirë që u vra! Duhet ruajtur ndera, trimnia e besnia e kreshnikia e fisit të racës arbënore. Duhet ruajtur përgjithmonë Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!) sidomos për punë ndere, trimnie, kreshnikie, besnikie. Pse ndryshe kombi i racës kombëtare ilire edhe pellazge kreshnike arbënore asht në rrezik me hupë. Dhe që të ketë qetësi të plotë Shkëlqesia e Tij Lekë Dukagjini që na la Kanunin, duhet medoemos t’i digjet shtëpia Zefit edhe t’i priten drurët e kopshtit kombëtar.
– Eja të pimë nga dy-tri gota për shëndet të Lekë Dukagjinit (i rrofshin çunat!) e për nderën, trimninë, besnikinë e kreshnikinë mijëvjeçare që na nderon truallin tonë kombëtar e fisnik.
– Eja të pimë po koburet t’ia dorëzojmë një miku, se kam frikë mos të shkel hijen, o mos shoh me inat ndonjë dru telefoni…

Ç
– Ore, thonë se ti e vrave Selmanë…
– Unë, jo!
– Po kush?
– Dyfeku im!
– Ky që ke në krahë?
– Ja, ky! Pse s’ta mbush synë?!
– Si jo. Dyfek të këtillë s’kam parë as në Turqi.
– E ke mirë. Dyfek si të turkut s’ka në botë, se turku i punon me merak. Po ky imi është veç botës. Pandeha se s’të pëlqen…
– Si u bë puna e Selmanit?
– I qe shkrojtur ta vras unë, nga e shkrojtura nuk shpëton dot.
– E ke hak. Që kur e polli e ëma, iu shkrojt në qitap: këtë çun do ta vras Ymeri me një dyfek turku. Po aman më thuaj si erdhi puna që e vrave?
– Me një të shtënë e lashë thes. Erdhën edhe e ngritën në tabut.
– Ti ku ishe?
– Prapa ferrës.
– Ai?
– Shkonte rrugës.
– Bukuri! Si trimat e vrave. Edhe ai bëri mirë që ra si thes. Të lumtë dora ty edhe dyfekut i lumtë çarku!
Ymeri qeshi se iu kujtua thesi. Selmani ra menjëherë si një thes me misër pa pasur kohë t’i thotë: faleminderit se më vrave – si e do burrnia, kreshnikia e besa shqiptare. Po Ymeri zemërgjerë e shpirtluan, ia fali këtë të metë.
– Shkaku i vrasjes?
Fajtor ka qenë Selmani! Sepse Selmani ka një nip nga ana e mbesës. Nipi i mbesës së Selmanit ka një qen edhe ky qen qopek i ka lehur një herë mikut të të nipit të së mbesës së Ymerit. Miku iu qa të nipit, nipi iu qa mbesës, mbesa iu qa Ymerit edhe Ymeri mori dyfekun dhe e vrau Selmanë…

D
Rrinte Suli me Sulën në hijen e një lisi kombëtar edhe përkëdhelnin dyfeqet kreshnike me nga një leckë vaj. Këtë e bënin për të kaluar kohën e për të shprehur dashurinë kreshnike për armët kreshnike.
Dhe që të dy, si trima kombëtarë, e kishin ngjeshur mesin me kollanë e gjoksin me rripa. Kollanët ishin mbushur me paketa fishekë edhe varur kishin bomba të kuqe.
Të tjerë fishekë e bomba kombëtare kishin nëpër xhepat kreshnikë.
I foli Sula Sulës:
– Ore, ti e ke të papërdorur dyfekun e as që di në shpon.
– Kam zbrazur njëzet paketa. Qe kalamidhet!
– Ke zbrazur në bosh, jo në plot…
– Qysh në bosh? I kam rënë një zogu majë një lisi edhe e kam rrëzuar, i kam rënë një lepuri, i kam rënë një thiu të egër…
– Të thashë se ti ke zbrazur bosh, më havadan. Ti s’hyn në radhën e burrave. Hajt!
– …
– Ore, a ke zbrazur më njeri? Se atëhere i thonë plot. Je goxha burrë, e s’ke vrarë njeri!
– Jo, njeri kurrë! Kur të më bjerë hasmi në pusi, do t’ia shkrep.
– Prit gomar të mbijë bar!
Fluturoi një zog kombëtar nga lisi kombëtar edhe hija e tij kreshnike shqiti për një grimë në truallin e fisit arbënor, ku ujku nuk e ha ujkun, po arbri e ha arbrin, si urdhëron Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!).
I foli Sula Sulit:
– Po ti sa herë e ke përdorur pushkën?
– Dy! Një herë i rashë Zeqos edhe e lashë kapicë, në lëmë. Gjysmë herë kur plagosa Zyferë e gjysmë herë Stavron. Këto të dyja bëjnë një. E një e para: dy!
U duk larg një si pikë e zezë që lëvizte në rrugë. I foli Sula Sulës:
– Ja, shikon tutje, po vjen një njeri! Bjeri!
– S’di cili është…
– Çudi e madhe! As ai nuk di cili je ti. Atij i qënka shkrojtur t’i biesh ti me dyfek të ri. I erdh exheli. Apo s’ta mban?
– I bie po mos merret vesh…
– S’ka si merret vesh. Unë s’rrëfej!
– Me besa-besë?
– Me besa-besë e për kokën e dyfekut.
– Atëherë t’i bie?
– Bjeri!
Në këtë kohë pika që lëvizte në rrugë ish madhuar se e shtynte exheli drejt pushkës kreshnike kombëtare.
Sula ish i përulur prej Sulit se kish shtënë vetëm bosh. Turp i madh për një trim kombëtar e për një pushkë kreshnike të lyer me vaj!
U shtri barkazi në mezhdë, i fjeti synë pushkës edhe i hoqi këmbëzën.
Edhe pika lëvizëse nuk lëvizi më…
Edhe Sula puthi çarkun e dyfekut kreshnik për provën e naltë…
… Qanë e vajtuan në shtëpi. Shkulën flokët nëna e motrat e të vrarit. U kanos vëllai të marrë gjakun nga hasmi i vjetër i shtëpisë, po puna është se pushka kreshnike e Sulës nuk mbeti në turp kombëtar.
Edhe Suli e mbajti fjalën e nuk e tradhtoi Sulën…

DH
Vasili me Veselin ishin shokë. Shokë që në vogëli – ngrohur më një diell, lagur më një ujë. Pastaj erdh puna që Veseli vrau Vasilin edhe Vasili vrau Veselin. Që të dy ia dhanë flakë më flakë, si trima të ndjerë që na nderojnë vendin e kombin kombëtar kreshnik.
Puna rrodhi kësilloj:
Vasili me Veselin rrinin në një hije edhe bisedonin. Aty pranë ish lumi. Pranë lumit një plep. Vasili tha:
– Hajde plep, hajde, që të mbolli dora e Krishtit!
Veseli tha:
– E keq, or mik, e mbolli dora e Muhametit!
– E Krishtit!
– E Muhametit!
E filluan si me të qeshur po doli e ngjeshur se sikush gojën e kish të tijën edhe me bukë e ushqente. Po përveç gojës, kishin edhe kobure në brez, si çdo shqiptar i vërtetë.
– Plepin e mbolli Krishti!
– Plepin e mbolli Muhameti!
Pak-pak! koburet kreshnike, flakë më flakë!
E që të dy u vranë!
Njëri për plepin e Krishtit, tjetri për plepin e Muhametit…

E
Selmani vrau Selmanin; Stefani vrau Stefanin; Hasani vrau Kristanin; Mestani vrau Vasilin…
Puna rrodhi kësilloj:
Rrinin që të gjithë edhe vështronin malet e larguar.
I pari i tha të dytit (Selmani Selmanit):
– Mali që përtej është më i lartë se ai tjetri.
– Jo, e ke jangëllësh. Ai tjetri është më i lartë nga ai që përtej.
– Jo, ti e ke keq!
– Jo unë, po ti!
Hynë në valle edhe të tjerë: dy Stefanë, një Hasan, një Mestan, një Kristan, një Vasil, një Halil…
Si trima që ishin, e bënë fora edhe u vranë trimërisht në shesh të burrave. U ngritën pastaj edhe farefisi edhe i dogjën shtëpinë njëri-tjetrit.
Dhe malet mbetën si ishin: male…

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, shkurt 2010)

GJONOMADHË E GJATOLLINJ

Ju falem, o burra të mirë, që rrini e këndoni këtë kartë. Ju falem e ju marr dorën t’ju pyes një fjalë e dua të më ktheni përgjigje: kini parë a s’kini parë, ore, trima në botë? Ama ta dini: unë s’ju pyes për trima sidokudo, për kokëshkretë, nga ata që s’i merr as kandari, as kalemi, po për trima të vërtetë, për burra që hanë bukë veç.
“Kemi parë…” mund të hidhet e të thotë ndonjë që s’e ka marrë vesh mirë pyetjen time, që nuk e ka pleqëruar mirë punën e që ngutet tepër.
Mirë, ta zemë se kini aprë apo ta zemë se kini dëgjuar, po urdhëroni e më thoni – me fjalë burri e jo me dëngla e me gangra-dungra, nga ato që të gërvishtin veshin: a kannë qenë këta tuajt më trima se sa ata të derës së Gjomadhëve nga Shëmërtia e sipërme?
Ja, tani më duket se zutë ta merrni vesh pyetkën time: po ju shoh se qysh shtypi e përshtypi, vrisni mendjen, varni vetullat e nuk më jepni dot përgjigje. Pa në doni të dini të vërtetën, ju them se vrisni mendjen e varni vetullat kot më kot. Unë, ore, ju flas me të drejtën e Zotit, me dorë në zemër, se ja, u thinja e sot jam nesër s’jam, e s’dua të shkoj matanë me një gur mulliri varur në qafë. Se kështu është gënjeshtra: gur mulliri varur në qafë. Për njatë qiell të lehtë, që na fal, e për këtë dhe të rëndë, që na mban, s’di të ketë patur ndonjë-herë trima më të fortë se sa ata të derës së Gjonomadhit! Meshkujt e kësaj dere kannë qenë njëherë e njëkohë veç botës, jo vetëm për punë shpate e punë hute, që i punonin si punon bulku parmendën e muratori çekanë e mistrinë, po edhe për mendjen e ndritur e për emërn flori që kannë patur të gjithë, ashtu siç i ka hije burrit të vërtetë. Ata s’e kishin vënë kurrë vdekjen në kandar, s’i qenë drojtur kurrë. Gjonomadhët e kishin trimërinë, si t’ju them unë i mjeri, gjëkafshë që nuk veçohet dot nga burri, sindozot se nuk veçohet mishi nga thoji. E kishin, them, të tyren, siç e ka zogu erën e peshku ujin.
Në s’ju vjen të besoni e druhi të ma thoni, urdhëroni e dëgjoni dy fjalë: në Shëmërtinë e Sipërme e në gjithë fshatrat përqark nuk mbahet mend brez pas brezi që ndonjë burrë nga dera e Gjonomadhëve të ketë vdekur dalëngadalë, në pleqëri, kur s’i mund më këmba e dora, kur i soset vaji i kandilit.
Jo, more, jo!
Meshkujt e Gjonomadhëve kannë rrojtur, që të gjithë, sa kohë u ka regëtirë shpirti, më këmbë e jo më gjunjë, me shpatë në dorë dhe kannë vdkeur gjithë me vdekje burri: plumb e shpatë, që është vdekja më e shkrutër e më e ëmbël nga të gjitha. Po, besa, burra të fortë kannë qenë!
Ja, ejani të ngjitemi bashkë në remën e kohës, kuk rrjedh papushim uji i jetës e i njerëzimit – se edhe ne ujë jemi e si uji shkojmë në këtë botë – e kini për të parë me sytë tuaj dëmet e kësaj dere bujëmadhe.
S’di sa breza më parë, një Pjetër Gjonomadhi ka luftuar sa ka luftuar këtej, i ka mundur kundërshtarët e pastaj, me që s’kish me kë të luftonte, është ngritur e hedhur kaluar, tutje, në Frëngji, me katër djem si katër lisa mali e me njëqind e sa huta të tjerë, më të shumtët nipëri e farefis. Atje, në Frëngji: Pjetër Gjonomadhi me shokë, veshur me fustane të bardha, me tirqe të bardha, e ma kapa të bardha në kokë, me shpatë të ndritur në dorë, ka çuditur tërë botën me trimëritë që ka punuar nëpër luftra të mëdha e të vogla. Këto gjëra i ka parë vetë ,e sytë e tij mbreti i Frëngjisë. I ka parë e a mbetur gojëhapur. E si ka mbaruar lufta, ka thirrur pranë e pranë Pjetrin me shokë, i ka përqafuar, u ka dhënë nga një shpatë të artë, nga një qese me florinj për shoq e nga dhjetë qese bashkë për çdo flamur që i kishin shkulur nga dora e armikut në luftë e sipër. Po më shumë nga të gjithë e ka lëvduar e shërblyer zotin Pjetër, që ishte koka e të gjithëve. E kur është kthyer në Shëmërtinë e sipërme me lavd e pre, shumë kohë bota i ka thënë Pjetër frëngu. Më vonë, Frëngjia ka ndezur luftëra të tjera, është gjendur ngushtë dhe ka dërguar e ka thirrur Pjetrin me shokë të vejë e të luftojë. Ky ka shkuar, ka trimëruar e nuk është kthyer më. Them nuk është kthyer, po ka lënë nam të madh në bot.
Disa Gjonomadhë të tjerë, që kannë pasur në krye Gjin Gjonomadhin, janë hedhur s’di se kur në mbretërinë fusharake të Maxharit e kannë luftuar për mbretnë e atij vendi kundër mbretit të Tataristanit kokërruarit që vinte kaluar,rrëke-rrëke, me jatagn në dorë, që vriste e digjte, rrëmbente gra e fëmijë e i hiqte tutje. Ky, Gjin Gjonomadhi me shokë, ja ka prerë hovin Tataristanit, ka luftuar si burrë e ka shpëtuar nga mortja shumë gra e fëmijë. Prandaj mbreti i Maxharistanit ja ka shpërblyer nderin me nder dhe e ka mbajtur andej, në bukë të madhe. Shumë Gjonomadhë të tjerë – një Pal, një Gjon, një Pjetër (të tjerëve nuk ua mbaj mend emrat) kannë luftuar për Vojvodën e Vllahisë së Sipërme e për atë të Vllahisë së Poshtme, që ishin nga gjaku ynë, dhe këta i kannë ngritur në shkallë të lartë e i kannë mbajtur andej që t’i kenë dorë të djathtë kundër atyre që deshin t’u mihnin varrin. Një Gjonomadh – s’di si i thoshin: Gjergj a Kostandin – ka shkuar me nipër e shokë gjer tutje në Axhemistan e ka luftuar për mbretnë e Stambollit. Edhe ky, kur ka dëgjuar për trimëritë që ka bërë, është ngritur më këmbë, ka përpjekur duart e ka thënë: “U lumtë burrave të dheut!”
Në s’i kini dëgjuar këto e shumë të tjera të kësaj dore, që janë shumë të lashta, patjetër besoj se ja kini dëgjuar emrin Selfo Gjonomadhit e këngën që ja ka kënduar bota dy a tre breza njeriu. Ky, Selfo Gjonomadhi, ka luftuar me manxhura e me shpatë në dorë brenda në Misir me ata felahët këmishëgjetë. Atje, në Misir, ka lënë edhe eshtrat e tija, që ju zbardhën e ju tretën në rërën e valë. Njashtu duhet të kini dëgjuar për Upe Xhufkemadhë e për Bido Shëmërtinë, që kannë ndezur xheng të madh edhe e kannë tundur tërë Rumelinë, për Myrto Nishanllinë, që e kish një të shtënë e dy të vrarë, për Selfo Mustaqemadhë e për shumë burra të tjerë nga dera e Gjonomadhit, që kannë lënë nam në Janinë, në Allasonë e në gjithë mbretërinë e madhe të Turkut. Në çdo vend ku ka plasur luftë e zjarr, Gjonomadhët janë hedhur në krye të burrave, herë vetëm me shpatë, herë me karafil e manxhura, me shishane, shishopo, me dogra e martinë, me pisqollë e s’di çfarë armë; nuk i janë drojtur vdekjes.
“E pse s’janë shkruar në kartë gjithë këto trimërira?” do të hidhet të pyesë ndonjë shkollar nga ata të rinjët, që e kanë mendjen vetëm nëpër kartëra, nëpër divitë e kalemë kallmri.
E kush t’i shkruante, o djalosh i mirë? Në atë kohë në vendin tonë njeriu nuk lindte e nuk rronte me kartë, divit a kalem kallmri, po me shpatë e me hutë. Se po të paskeshim patur edhe njerëz të atillë, ne do të kishim sot një kartë të madhe sa fusha e Domovuzës – që në Urakë e gjer në Rrajcë e që aty gjer poshtë në Prrenjës e në Lëngajcë, të mbushur dinga me rrëfimet e trimërive të burrave tanë.
Po, vaj e vaj, të gjithë këta trima të ndjerë e derdhën gjaknë e tyre për botën, për të tjerët, ca me njërin e ca me tjetrin, bjeri t’i biem e tym më tym, trimëri për trimëri…Ja, kjo ka qenë e keqja jonë..S’doli një burrë që të thotë: “Dale, ore, ku po shkoni kështu? Mblidhni mendjen e mbani dorën, mos u vrini për të huajin”. Nuk doli e shkoi e vate…
E kështu, o të mirë që rrini e këndoni këtë kartë, më falni se preva fjalën, për nam e trimëri ndër të huajt, u shkallmua e u blua ajo dera e ndjerë e Gjonomadhëve të Shëmërtisë së Sipërme.
Sa u dilte pushi faqeve e sa e ndjenin veten burrë, meshkujt e kësaj dere martoheshin, që të linin prapa ndonjë hutë për t’u zënë vendin e pastaj, pas dy a tri vjet, merrnin dyfegjet, ngjeshnin pisqollat e jataganët dhe i binin kryq e tërthor mbretërisë, nëpër luftra, apo hidheshin nëpër mbretërira të tjera. I ndillte, bre, kjo e uruar vdekje në vende të largëta, me shpatë në dorë, sikur të paskej qenë mjaltë, jo vdekje.
Po sado shumë trima që kannë hequr e bluar vendet e largëta, prapëseprapë më shumë ka ngrënë gjaku që ka patur dera Gjonomadhëve të Shëmërtisë së Sipërme me derën e Gjatollinjëve të Shëmërtisë së Rëposhme. Gjaku u ndez s’di se si e s’di se kur për një çupë edhe pastaj, bjeri t’i biem, vrini të vritemi, mbajti shumë breza gjersa Gjonomadhët e Gjatollinjtë ju afruan buzës së varrit e ment ju shua fara të dyja palëve. Sepse e vërteta është e vërtetë: as Gjatollinjtë nuk binin më poshtë nga trimëria. Derë më e re, afër menç, po më e shtuar se sa ajo e Gjonomadhëve. Po t’i merrje kokë për kokë binin nëntë me një. Mirëpo Gjonomadhët kishin nam të madh e shumë miqësira, se ishin derë e vjetër, kështu që katundari vinte pothuaj pat e pat.
Ehej, o të mirë, të paskeshit qënë atyre maleve të larta e të paskeshit parë kur ndizej dyfegu midis Gjonomadhëve e Gjatollinjve! Dilnin gjithë këta burra – me vëllezër e djema, me nipër e stërnipër, me miq e miq të miqve, me numëri e krushqi, me të afërm e të largët, që i kishin ngrënë bukën e krypën njëri tjetrit, e sa të tjerë – dilnin, them, gjithë këta burra me armë në dorë e zinin majat e shkrepat, qafat e grykat, kronjtë e përrenjtë e ja lëshonin soqi-shoqit flakën mes për mes: vriteshin, priteshin. Gjëmonte gjithë vendi nga krismat e dyfegjeve grykëgjetë, mjegullohej nga tymi i barutit, që nuk e kursente as njëra palë, as tjetra. E nuk shtinin kot se koti, në erë, po në mish të gjallë, vetëm në mish të gjallë. Edhe sa shpejt i mbushnin dyfegjet me barut e plumb, sa shpejt i ngjishnin zhap e zhap, me harbi, sa shpejt e vinin azgotin atje ku duhej, sa shpejt e merrnin shenjën dhe e shkrehnin dyfegnë! Nuk hanin e nuk pinin, nuk mbështeteshin në ndonjë gur a dru për të marrë një sy gjumë, po vetëm luftonin. Shpesh, ditën apo natën, njëra palë përpiqej të kaptonte ndonjë kreshtë a ndonjë qafë mali e t’i dilte krahut palës tjetër. Dhe atëherë – hej, hej! – sa njerëz mbeteshin të nderë, pa shpirt, gërxheve e brinjëve, sepse dyfegu s’bën shaka: vret.
Po, fundja, burrat mërziteshin së luftuari me dyfegje të gjetë. Larg e larg, e me pisqolla, afër a fër. Edhe, papritur, dilte ndonjë e thërriste me të madhe: – “Heeej, dëgjoni! Kush i thotë vetes burrë le të dalë këtu, në shesh të burrave që të pritemi me shpatë!” – “Këtu më ke!” ja kthente tjetri, që matanë. Aty për aty linin pritat e dilnin këta burra fustanebardhë, me shpatë në dorë, bënin përpara, afroheshin e luftonin vetë për vetë, në sytë e të dy palëve, gjersa njëri apo të dy shembeshin poshtë të mbytur në gjak. Pastaj bënin përpara dy nga dy, tre nga tre, pesë nga pesë e priteshin shoq me shoq, kurse të tjerët rrinin e shikonin, u jepnin zemër me fjalë njerëzve të tyre.
Lufta e gjaku s’mbante pak, po javë e muaj të tërë, hop këtu e hop përtej, mal më mal e breg më breg, kur njëra anë më e fortë e kur tjetra. Atëhere mbylleshin gjithë udhët e gjithë shtigjet. Ata që s’merrnin anë as nga njëra palë e as nga tjetra rrinin brenda në shtëpi, që të mos i zinte ndonjë plumb i ftohtë. Karvanët e nisur ndërronin udhën a ktheheshin prapë; ujqit e arinjtë tuliteshin nëpër strofka.
Luftë, kjo!
Luftonte Gjonomadhi me Gjatollinë, si mbret me mbret.
Edhe mbushej vendi me të vrarë të pa kallur në varr e me të plagosur. Të plagosurit vuanin shumë, se u ftoheshin plagët, po nuk rënkonin që të mos gëzohej armiku e të mos i thyhej zemra e mikut. Ata që shkonin t’i ngrinin mbeteshin shtrirë në vend. E sa më shumë zgjatte lufta, aq më fort ndizej gjaku e mëria, aq mëshumë shtoheshin të vrarët brinjëve, gërxheve, shkrepave, sepse burrat hidheshin si të verbër në krahët e vdekjes.
E kur shikonte kaq burra të nderë pa frymë, hynte në mes ndonjë shpirtmirë, i paanë, sidmos Rushan Aga Muzaka apo Hodo Selmani, ose që të dy bashkë, mundoheshin të platitnin gajkrat, me fjalë të buta, edhe e ujdisnin punën që të pushonte huta e shpata ca ditë, ca javë e ca muaj, gjersa të kalleshin të vrarët në varr, të hiqeshin të plagosurit, të lidheshin e të shëroheshin plagët, të mblidhej bereqeti e të nxirrej gjëja e gjallë në kullotë a të vozitnin udhëtarët nga një anë tek tjetra. Po kur nuk e prisje, si ajo rrufeja në të kthjellët, plaste prapë xhengu, buçisnin grykat, tymosnin shkrepat dhe hapeshin varre të reja.
Mirëpo qëllonte që në mes të zjarrit e të luftës vinte ndonjë tabor i madh i turkut, që donte të ante udhë e të shkonte tutje, në punë të tij. Atëherë kumandari – mylazim, miralla, pasha a s’di çfarë – u dërgonte urdhër të dy palëve: – “Ore, shuani zjarrin, hapni udhë të shkoj e pastaj bëni ç’të doni, vrituni gjersa të shuhi të gjithë!” Fjala ishte aq e vrazhdë, sa që të dy palët – Gjonomadhë e Gjatollinj – merreshin vesh fët e fët njëri me tjetrin, me të fërshëllyer e të thirrur a me lajmës, pushonin luftën midis tyre, bashkoheshin e zinin vend krah për krah, ja kthenin hutën turkut: e gërmonin, e shuanin, i merrnin armët. Pastaj e nisnin prapë, shoq me shoq…
E, që ta dini sa e madhe ishte mëria, duhet ta dini se qëllonte që të dy palët ta ndiqnin njëri-tjetrin, me luftë, gjer tutje në Grekëri, në Rumeli e s’di se ku, edhe atje vriteshin e priteshin si deshin vetë e sa deshin vetë e s’guxonte njeri t’u mbante dorën.
Po gjëra të këtilla qëllonin vetëm rrallë e tek, sepse kur gjendeshin larg vendit, sikush shikonte punën e vet e nuk e ngiste hasmin. Bile kish ndodhur rasti që ta ndihnin shoqi shoqin në luftë me të huajin. Kështu, rrëfejnë se ai Selfo Mustaqeziu, që zumë në gojë aty më parë, me tetëdhjetë e ca huta është hedhur e i ka marrë krahun Nure Gjatolliut, të cilin e kish qarkuar armiku në atë Grekëri të shkretë e e mbante si në kllapë, pa bukë, pa ujë. I mori krahun, e theu të huajin dhe e çliroi Gjatollinë nga çargu i vdekjes.
“O selfo, i thanë ca burrë, ç’pate që i dole zot hasmit? Ti je në gjak me derën e Gjatollinjve”. – “Ke të drejtë: unë jam në gjak me atë derë, po nuk dua t’i ha hakën. Hasmi im është trim, burrë. Prandaj nuk desha që t’i vejë fir trimëria për bukë e ujë, në dhé të huaj. Ne vritemi shoq me shoq, se ashtu na ka vajtur filli, po s’duam të na vrasë i huaji. Ja, kështu! Në dhe të huaj s’jemi hasëm, po vëllezër, se flasim një gjuhë”.
Edhe atje tej, në Grekëri, Gjatollinj e Gjonomadhë bashkë, me Nuren e Selfos në krye, duke shkelur mbi kufomat e armikut të thyer, u pushtuan e u puthën si vëllezër, hëngrën e pinë bashkë dhe e lidhën besën që të harrojnë të shkuarat e të shuajnë gërnjën e vjetër. Kjo lidhje mbajti njëzet e ca vjet. Të dy fiset ju vunë punës, rritën kopera të reja, mbushën hambaret me drithë, ndërtuan shtëpi të reja, u shtuan e u forcuan, gjersa mbyllën sytë krerët e pastaj, s’di se qysh e s’di përse (thonë se në këtë punë ka patur gisht valiu i Manastirit, që ua shtiu ujët nën rrogoz), plasi përsëri dyfegu, më fort se qëmoti, u bë urgji e madhe.
Gjak sot gjak nesër, varr sot varr nesër, ja, së fundi, ardhi çasti i lig e nuk mbeti nga dera e Gjonomadhëve veçse një mashkull, po edhe ky ishte djalë i ri, i njomë. I thoshin Sefedin, ish tetëmbëdhjetë vjeç, mbante dy nuse (se desh të bënte djema që të linte huta prapa) e nuk i trembej syri as nga mbreti as nga hasmi. Gishti e syri i tij bënin çudira, se e kish trashëgim nga gjyshstërgjyshi të shtinte një e të vriste dy. Edhe kur Gjatollinjtë hidhnin rromuze poshtë e lart, duke thënë se i kish edhe buzët me qumësht e nuk mund të matej me ta, Sefedini dërgoi nja katër a pesë në botën tjetër, që t’i bënte të fala babait e betohej se nuk do të shkelte të njëzetat përpara se t’i shuante gjithë Gjatollinjtë. Po as këta s’flitnin: e ndiqnin këmba këmbës e nuk e shtinin dot në çarg, se ishte fnok i madh, syshqiponjë, këmbëlehtë. Ata e qarkonin, ai u dilte prapa krahëve e ua shkrepte; ata i ngrinin prinin në shteg, ai u dilte tutje, në një shkrep, e që atje: zhgëdau! Me martinë, i bënte kopan. Të nuhaturin e kish më të fortë se të langoit; vendin e dinte me pëllëmbë. Binte në dyfeg, vriste, plagoste e hiqej shpejt, ku nuk ta priste mendja. Një herë u bë si i vrarë, nën gunë. Ata të tjerët ja bënë gunën shoshë, me plumba, pastaj ju afruan ngadalë, dhe, kur s’e prisnin, Sefedini ua shkrepi që prapa një lisi të shembur, i griu. Dy herë e vunë në kllapë, po mbetën nderë lëndinave, si levere, gjersa ardhën i ngritën shokët, me trira, pa armë. Çuditej një botë e tërë: ç’njeri paska qënë ky? Sefedini e linte të çuditej e shikonte punën. Për një shterpar që i vranë, nga inati, sepse thoshnin që kish qenë në kallauz, vrau dy të parë nga dera e Gjatollinjve, ky desh me këmborë, siç u thesh bota. Ndajnata e zinte në shtëpi, mëngjezi në qafë të malit: dreka në stan të pëllejave, darka mbi luadhet e Gjatollinjve, mun pranë shtëpisë. –“Ky është nishan! – thoshin njerëzit. – Ecën e s’i dëgjohet çapi, shkel e s’le gjurmë. E kur nuk e pret të del në brinjë.” Atëhere Gjatollinjtë e ndryshuan tropon: u shpërndanë në të katër anët: po s’e zumë këtu do ta zemë andej, se s’ka se si të bëhet zog me krahë. Atë desh edhe Sefedini: të përhapeshin, të holloheshin, që t’i grinte një nga një. Mirëpo miqësia thosh ndryshe: shtamba shkon shumë herë për ujë gjersa thyhet. Vanë i thanë Sefedinit që të mbyllej brenda ca kohë, gjresa t’i lindte ndonjë mahskull, Sefedini dëgjoi, tha “peqe” e bëri sikur u mbyll në shtëpi, prapa mazgajve. Tha dhe e hapi fjalën anembanë, që ta merrte vesh edhe hasmi. Ky besoi e s’besoi dhe, me të besuar e pa të besuar, e humbi toruan. Këtë desh Sefedini dhe i ra ku s’e priste.
E ja një ditë – në pranverë, kur sapo kish lëshuar fletë lisi – ranë ca dyfegje lart, mbi fshat.
Pesë Gjatollinj, të gjithë burra të regjur, me mustaqe të gjata, kishin ndezur luftë me Sefedin Gjonomadhë ne Guri i Üjetërkalit. Ata pesë, ky fill i vetëm. Gjatollinjtë kishin zënë pusi edhe, siç e dini, pusia të vret, sado, i fortë qofsh. Që në batare të parë, Sefedini mori dy plagë: një në ije e një më lart, në brinjë, dhe u unj poshtë. Gjatollinjtë thanë se ishte vrarë e u turrën, yrrja! t’i marrin armët. Mirëpo Gjonomadhët s’janë nga ata që i lëshojnë armët me një e dy, sa kohë që u regëtin shpirti, se edhe të plagosur dinë ta punojnë dyfegnë Punoi e punoi ky dyfegu i Sefedinit gjersa tre Gjatollinj mbetnë shtrirë në rrah, sa të gjatë të gjerë. Lufta shkoi më tej, dy me një. Dhe ja, Sefedini ja futi njërit Gjatolli plumbin në grykë të dyfegut, ja vulosi. Mbetën tani vetëm dy dyfegje që punonin e i përgjigjeshin njëri tjetrit: një dyfeg Gjonomdahi e një dyfeg Gjatolliu.
-Dil sheshit, në je burrë! – i thirri Sefedinit ay Gjatolliu me dyfeg të vulosur e u ngrit më këmbë me gjashtore në dorë. – Dil sheshit ta bëjmë flakë me flakë!
Burrë burrë, po edhe plagët plagë…Dhembin, të shkretat, rrjedhin gjak. Sefedini i harroi plagët e bëri të ngrihet, po në atë çast i ranë dy plumba, që e muar mes për mes: një plumb martine e një plumb gjashtore.
Ra i vdekur.
Kur dëgjoi bota, përpoqi duart me gjëmë e tha: “Medet, u mbyll dera e Gjonomadhit!”
Trim o Sefedin, ç’e ka qarë e vajtuar gjyshja, ditën e parë! Vetëm të parën, jo të dytën e të tretën. Se, duke ndenjur e mekur, leshlëshuar me kokën në ashmak të vatrës, ju shti si në ëndërr – ama ëndër nga ato me sy hapur – Sefedini vetë me katë plagë me gjak të mpiksur. I tha: “Ardha të të marr dorën, zonja gjyshe. Të të marr dorën e të të falem. Gjaknë tim e kam marrë vetë: kam vrarë dhjetë e kam plagosur tre. Mos më qani, se kur më qani mua më dhembin plagët…” Si thua kështu, Sefedini u unj, i mori dorën e djathtë, e puthi me buzë, e ngriti në ballë. “Nurija, tha, do të lindë një djalë. Këtij djali do t’i vini emrin tim. Si të rritet, thoni të dalë lart, ne guri i Pjetërkalit, të luftojë e t’ja marrë hasmit dyfegnë tim, se më vjen rëndë nga shokët që kam këtu: të gjithë e dinë se dyfegnë tim e mban Selma Gjatolliu”.
Atëhere Hanko Dudija kërceu më këmbë e u bëri emër nuseve të pushonin gjëmën e vajin:
-Dhjetë burra shtriu përdhe një djalë i ri, Sefedini zogu i malit. Gjaknë do t’ja marrë i biri. Që sot s’ka më zi e vaj në shtëpi tonë.
Nuk shkuan as tre muaj, ndërsa Gjatollinjtë vozitinin pa drojtje mes për mes Shëmërtisë së Sipërme, tundu e shkundu, me armët e Sefedinit në krah e në brez, brenda në shtëpinë e vjetër të Gjonomadhit shkrepi një shkëndijë e re: lindi një foshnjë.
-Gur! – thirri zonja e madhe, që e priti stërnipin në pëqi.
-Gur, na rruat! – thirri nusja e parë, që kish dy çupa dhe vetë ishte në të shtatat.
-Gur … – murmuriti lehoneja me zë të qarë. – Gur, shpirt i nënës, e s’ka kush të zbrazë një dyfeg, që ta dijë gjithë fshati se na u ndes prapë zjarri në vatër.
-Hesht, nuse bijë, mos qaj, se dyfegnë e zbraz unë vetë për djalin! – thirri zonja e madhe; e mbështolli foshnjën në pelena, ja la në pëqi nuses së parë, rrëmbeu një dyfeg të mbushur, nga ata që ishin varur në peronat, e nxorri grykën ne mazgalli edhe e zbrazi dang e dang, tri herë.
U gëzua gjithë miqësia, afër e larg.
Djalit ja vunë emrin e t’et: Sefedin.
Zonja e madhe, stërgjyshja, harroi sëmundjet e pleqërinë, u krekua, u përtëri si mënjolla, ngriti kokën lart, si qëmoti. Natën e të tretave vuri djepin në këndin e djathtë, të burrave, e qerthulloi me dega lisi të njomë, i vuri një dyfeg në krye, një pisqollë, një shptaë, vezme.
-Burrë u bëfsh, trim u bëfsh e gjaknë mos e harrofsh kurrë!
Që kur ish foshnjë, Sefedin Sefedini prekte me gishtërinjtë e tij të njomë llozin e ftohtë të dyfegut, e përkëdhelte. Në motin e gjashtë, kur e kish édhe krahërorin plot me rupa argjëndi njëri mbi tjetrin, si ato luspat e peshkut, zbrazi dyfeknë e parë nga dritarja. Ky defeg s’ishte as karafil, as manxhura, as martinë e as dogra, po manxer tringo i ri, që merrte brenda një krehër me pesë fyshekë. Manxeri ishte i shtrenjtë – njëzet lira folri njëra mbi tjetrën. Edhe fyshekët ishin të shtrenjtë. Po zonja e madhe nuk kursente asgjë: e mësonte Sefedinin të merrte në shenjë. Ajo mbush, ay zbraz; ajo mbush përsëri, ai zbraz përsëri, gjersa dora nuk i dridhej fare e syri nuk gabonte. Fluturonte lart petriti, laraska a korbi e plaka thosh:
-Bir, ja një Gjatolli!
Dhe pa mbaruar mirë fjalën, “Gjatolliu” këputej e binte poshtë sikur e thëthinte gremina.
Herë zonja e madhe, herë nëna e herë gjithë Shëmërtia këndonin trimëritë e Gjonomadhëve; Sefedini i dëgjonte i menduar, i vrënjtur. A dinte vallë se ai ishte Gjonomadhi i fundit i gjithë këtyre brezave bujëmëdha? Domosdo e dinte. Ky ishte ushqimi i përditshëm që merrte shpirti i tij.
Zonja e madhe priste të rritej edhe ca, ta martonte edhe pastaj, pas martese, ta niste që t’ja bënte forra luftës me Gjatollinjtë. Sepse zonja e madhe ngulte këmbë e nuk donte të ndahej nga kjo botë para se ta ngopte shpirtin: të dëgjonte se stërnipi kish lidhur fillin e jetës së tij me atë të gjyshstërgjyshërve, se kish marrë gjakun, se armiku kalbej në varr e se shtëpia e këtij ishte veshur në zi. Po e para nga të parat: martesa.
Kështu donte zonja e madhe, po puna doli ndryshe.
Një ndajnatë, aty nga zemra, ranë ca dyfegje lart mbi fshat, ne Guri i Pjetërkalit. Bile njerëzit i njohën pas krismës:
“Ky është manxeri i Sefedinit! Ndofta gjaun ndonjë egërsirë”.
Po nuk ish egërsirë, sepse pas pak u dëgjua një dogra.
“Kjo është dograja e Sefedin Gjonomadhit që e mban Selman Gjatolliu. Po pse s’përgjigjet manliheri i Nures? Nurja e Selmani s’ndaheshin kurrë”.
Mbajtën vesh e pritën. Krisi përsëri tri a katër herë rresht manxeri i Sefedinit. Dograja s’u përgjegj më. Heshtje. Nuk shkoi shumë – ja, sa të dredhësh e të pish një cigare duhan – dhe zbardhi në ata gurë të zinj fustan’ja e Sefedin Sefedinit. Zbardhi, zbriti e shkoi mespërmes Shëmërtisë së Sipërme me tre dyfegje: dy krahut e një në dorë, me tre kollanë fyshekë të ngjeshur kryq e tërthor, me tri kobure në silahe. Kaq? Jo, Sefedin Sefedini mbante varur në kraharor edhe tre qostekë argjendi, me pafta të mëdha, si mburoja. Njëri ishte i tija, tjetri ishte i Selmanit. E panë me sytë e tyre të gjithë ata që ishin mbledhur e rrinin për fjalë e kuvend në hajat të xhamisë. E panë, i kthyen tunjatjetën e thanë me vete:
“Vajti haka ne i zoti. Gjonomadhi Gjonomadh mbetet.”
“Dardha nën dardhë bie”.
“I lumtë njajo dorë!”
Edhe kur u ngjit bota lart, ne guri i Pjetërkalit, gjeti Nure Gjatollinë të vrarë në gjithë atë vend që ku e kishin ngritur katërmbëdhjetë vjet më parë Sefedin Gjonomadhë, t’anë e Sefedin Sefedinit. Pakëz më tej ish shtrirë Selman Gjatolliu me një plumb në ballë.
“Hajde, dorë Gjonomadhi, hajde!”
“Mënon, duron, po s’harron…”
Pa kur ma pa zonja e madhe dogranë e të nipit, të Sefedinit, ma mori në krahë, ma puthi, sikur të paskej puthur të nipnë e ma lau me lot, ma fshiu me cullufet e bardha të kokës. Me cullufet, ore! Se katërmbëdhjetë vjet kish pritur ajo të merrte prapë dyfegnë e të birt të të birt! Katërmbëdhjetë vjet në hi të vatrës, kryeunjur, pa gëzime. E shponin në zemër, si tryelë, gozhdat e opingave të Gjatollinjve, që shkonin e vinin aty, mbi udhë, me armët e Sefedinit në sup.
Priti shumë, po nuk priti kot.
Ja, stërnipi, ja shkuli gozhdën nga zemra: vrau krerët e fisit të Gjatollinjve.
U gëzua gjithë miqësia anembanë, afër e larg.
Me t’u platitur vala e parë e gëzimit, stërgjyshja i tha:
-Bir, zgjidh e merr një nuse a dy, cilat të të dojë zemra, se dua të bëjmë dasma. Në s’do të zgjedhësh vetë, lermë mua të të zgjedh.
-Të puth këmbë e dorë, nënë e madhe: martsën ta lemë për më tutje. Gjer tani s’më ka pjekur ylli me asnjë.
Zonja e madhe u pikëllua:
-Në s’do martesë, mbyllu brenda, se ata emërshuarit duan të të vrasin. T’i kanë zënë të gjitha pusitë. Ca të tjerë vijnë vërdallë.
Sefedini qeshi:
-A ke parë, zonjë e madhe, mashkull Gjonomadhi të mbyllet brenda, si gratë?
Zonja e madhe u zu ngushtë.
-Jo, bir, s’kam parë. Po atëhere si do t’ja bëjmë? Mos dhëntë i sipërmi të na shuhet kandili, që mezi na u ndez! Plumbi shpon mish të gjallë…
Plaka ra në të thella: e hodhi e priti me mendje, dha e mori natën e ditën, pastaj tha:
-Sefedin, bir: ti je mashkulli i vetëm i derës – u shtofsh e u bëfsh njëqind oxhakë! Në s’do të martohesh e as të mbyllesh brenda, merr dyfegnë e ndonjë shok të besës e shko larg, në Gegëri. Atje dera jonë ka shumë miq. Pas motmoti, jo më vonë, kthehu të bëjmë dy a tri dasma njërën pas tjetrës. Nuset ja zgjidhi vetë, ja t’i zgjedh unë.
Sefedin Sefedini i mori dorën zonjës së madhe, i mori dorën nënës e shembrës së kësaj, që e donte si sytë e ballit, puthi motrat e u nis pa lindur dielli. Jashtë e priste një shok i besës, mik me kokë i derës së Gjonomadhëve. Dy të tjerë, që kishin qëruar udhën, prisnin më tutje. Fërshëllyen, muar përgjigje, u nisnë. Vetëm katër veta, Sefedini nuk ktheu kokën që të shikonte shtëpinë që mbeti prapa majë një magulli. Nuk e ktheu, sepse i himbsej shumë. Dhe psherëtiu. Përse? Ju kujtua se në kohërat e para Gjonomadhët dilnin nëpër botë me njëqind e ca dyfegje…
Andej, në Gegëri, miqtë dhe miqtë e miqve e pritën kudo krahëhapur. Mirëpo, koha ishte shumë e turbullt. Zjente dyfegu në të katër anët. Si mund të rrinte duarkryq në mes të kësaj bote, ai, djalë i njomë, po zemërfortë, që e kish zbrazur kaqë herë dyfegnë? Pra bëri ashtu siç bënë miqtë dhe miqtë e miqve: u hodh vorbull më vorbull, luftë më luftë. Së pari i ktheu dyfegnë Trukut kur ky donte të shkelte Dibrën. Pastaj ju dëgjua emri në të dy Dibrat, ju dëgjua në Kosovë e brenda në Shkup, ku kosovarët trupgjatë e plisbardhë thanë përpara gjithë botës – me britmë e pushkë – se janë shqiptarë dhe duan që vendi i tyre të jetë Shqipëri, si qëmoti. Pastaj krisi lufta me të katër kralet, vendi u mbush flakë e zjarr. Dhe kështu, luftë pas lufte, u gjend, s’di se si, në Shkodër, në mes të redifëve të Esat Pashës, dhe i vuri dyfegnë Nikoll Popit – siç i thoshin asohere knjaz Nikollës së Karadakut, që s’ngopej me tokat që kish rrëmyber e donte të gllabëronte toka të tjera të vendit tonë – nuk e la të bënte këmbë këtej. Mirëpo Nikoll popi u bashkua me kralin e Sërbit e zuri të godasë me topa të mëdhenj, dërgoi mizëri njerëzish me mitralozë të ngrehur më tri këmbë. Ftohtë. Dëborë. Sefedini nuk luftonte dot si shumë të tjerë, futur në gropë. Jo, dilte e luftonte sheshit, siç kishin luftuar të partë e tij. Po kujt t’i binte? Ata me opinga derri qëllonin nga larg me top. Mori dy plagë e humbi një nga të tre shokët. E shpunë në Dibër, gjersa t’i mbylleshin plagët. E me t’ju mbyllur u hosh prapë në luftë, sepe krali i Sërbit kish shkelur Dibrën, kish vënë zjarr anembanë, kish çnderuar, kish vrarë. Sefedinit ju ndez gjaku. U ngrit krah për krah me dibranët dhe i vuri dyfegnë katraveshit me opinga derri, e nxori nga të dy Dibrat, e ndoqi gjer në Gostivar e në tEtovë, ju afrua përsëri Shkupit të Isa Boletinit. Luftonte, shikonte e çuditej: përkrah kish jo vetëm miqtë e tij, po edhe armiqtë e miqve të tij. Njerëzit kishin lënë mënjanë mëritë e vjetra, gjakrat e vjetra dhe ishin bashkuar të gjithë kundra të huajit që shkelte e çnderonte vendin. Nisën t’i lindnin mendime e dëshira të reja më të forta se sa ato të luftrave që ksihin bërë fisi i tij me atë të Gjatollinjve. Por këto dëshira ishin edhe mjaft të mjegullta, të turbullta, – ashtu siç ishte edhe koha e ahershme. Sidoqoftë, i dhembi shumë kur dëgjoi se Esat Pasha ish shitur e hequr nga Shkodra e i kish hapur udhë Nikollës…
Dhe përsëri turbullira. Kur ju kujtua porosia e zonjës së madhe, tërë vendi ynë ish bërë copë-sopë: e kishin shkelur e djegur të katër kralet e vegjël e katër nga ata të mëdhnjtë: Austria një, Gjermani dy, Italia tre, Frengu katër. Po njerëzit ç’bënin? Ishin ndarë e përçarë. Shumë kishin vrarë kralët e vegjël e të mëdhenj, shumë të tjerë i kishin shkulur nga vendi e hequr tutje, syrgjyn, që vendi të mbetej hambull, lëndinë. Dhe kudo të hidhje sytë nuk shihje veçse vdekje, sëmundje, skamje.
Tani Sefedini ish rrahur me vaj e me uthull, kish hyrë në moshën e burrërisë. Trupi i tij kish shumë plagë të mbyllura, po shpirti i tij kish një plagë shumë të madhe të hapur, të përgjakur. Kish harruar fshatin e shtëpinë…
Dhe ja, një ditë, në atë mëngë të vendit, në Shëmërti, sosi një togë e një tabori të Esat Pashës. Ky tabor hante bukën e Frëngut e luftonte përkrah frëngut kundër memces, brenda në Shqipëri. Njerëzit ishin veshur me rroba shajaku bojë vaji, si në të gjelbër, ashtu siç ishin veshur algjerianët, marokanët, tunisianët dhe ushtëri të tjera që kish sjellë Frëngu në vendin tonë. Këta mbanin feste të gjata, të kuqe, me hënëzë mbi ballë; esatistët mbanin qeleshe të bardha, herë me hënëzë e herë me shqiponjë. Toga e taborit të Esat Pashës kish “kumanar” Sefedin Sefedinin nga dera e Gjonomadhit.
“Po ç’është kjo turbullirë? – do të thuash zotrote. –Pardje në Dibër e në shkup kundër Turkut; dje në Shkodër kundrë Karadakut e në Dibër kundër Sërbit; sot me Esat Pashën, që kish qenë herë mik i Turkut e herë mik i Karadakut e i Sërbit…” Fjalën e the mirë, o këndonjës: tamam “turbullirë”. Po, trubullirë e madhe në gjithë vendin, turbullirë e madhe në shpirtin e shumë njerëzve. Këtë turbullirë na e sillte ajo e keqja e madhe she de s’kishim dritë.
Po më falni, se dua ta lish përsëri fillin e rrëfimit, ashtu siç ka qenë, ashtu siç ka ndodhur. Thashë: toga e esatistëve kish në krye Sefedin Sefedin Gjonomadhin, që kish nisur të fliste nëpër hundë e me fjalë të shkurtëra, të prera. Toga këndonte një këngë që e kish sjellë me vete nga Shqipëria e Mesme:
Esat Pasha gropa-gropa,
Karadaku lufton me topa..
Bashkë me togën këndonte edhe vetë Sefedini, duke ngritur lart e më lart zërin.
Thirri e këndoi gjer brenda në fshat. Aty s’këndoi më, nuk thirri më. Zonja e madhe, stërgjyshja, kish mbyllur sytë e kish shkuar tek të shumtët. Me ankth kish rrojtur, me ankth kish vdekur. Se s’është punë e vogël të presësh sosjen kur di se jeta e fisit tënd është e lidhur me një fill të hollë dhe nuk di as se ku gjendet ky fill. Nëna me shemrën ishin në shtëpi. Të mplakura para kohe, me një vajzë të vogël, të motrën e Sefedinit, që kish lindur dy muaj pas tij. Dy të tjerat ishin martuar. Gjënë e gjallë e kishin grabitur të huajt, që kishin shkuar nëpër fshat si ujqit. Ato të dyja, nëna e shemra, punonin vetë tokën. Gjatollinjtë keq e më keq. Lufta, zia, sëmundjet i kishin sheshuar barabar me dhenë. Dhe kish shumë shtëpi të djegura në të dy Shëmërtitë, të Sipërm e të Rëposhmen.
Sefedinit iu duk sikur jeta ishte përmbysur. Kudo njerëz të brengosur, të urtuar. Prisnin me zemër në dorë të korrat e reja.
I ra rreth e qark fshatit, që i dukej i rrëgjuar, i zvogëluar, i shëmtuar, me ato gërmadhat e tij të shumta. Ujët e kronjve të ftohtë i dukej i pështirë. Mezhdat e arave kishin mebutr pa hije, se pemët i kishin brejtur kuajt e mushkat e frëngut e ishin tharë. Njerëzit e shikonin si të huaj. Dhe me të vërtetë ishte si i huaj.
Shokët e togës s’dinin gjëra të tilla, që do t’i ndjenin vetëm kur do të ktheheshin nëpër fshatrat e tyre, prandaj hë për hë hanin pilafin e frëngut me mish dashi Australie ose mish deveje Misiri dhe ja thoshim këngës:
Ee-sat Paa-sha groo-pa grooo-pa,
Ka-raa-daa-ku luu-fton me tooo-pa,
O s’jaaan too-pat e Karadakut…
Vendasit shikonin e dëgjonin të habitur. Kënga as i ngrohte, as i ftohte. Njerëzit me rroba bojë vaji, të ngarkuar me kollanë e vezme fyshekësh, me bomba të varura në bel, me kobure në këllëfë drejtpërdrejt në kollan a në rryp apo të futura në këllëfë e të varura në të mëngjër, që flisnin shqip, po si nëpër hundë, duke i këputur fjalët përpara se t’i mbaronin, u dukeshin sikur kishin ardhur nga një botë tjetër. Ama armët ua shikonin me zili. Domodo: manxeri e manliheri kishin dalë sheshit, dograja e martina ishin futur hatujve.
Kumandar Sefedin Sefedini bëri emër të këndohej një këngë tjetër, ajo e katër kraleve. Dhe njerëzit e tij kënduan:
Katër krale nisën lu-
Nisën luftë me Turkin.
Dun me hap rrugë në Shkodër,
Dun me da të mjerën Shqipëni.
Vendasit mbanin vesh e dëgjonin. Dëgjonin dhe kuptonin, sepse ish fjala për Shqipëri. Dhe kënga ishte e mallëngjyeshme, si më të qarë.
-Kumanar – i tha Sefedinit një nga të tijtë – kan ardh shumë burra e dun pushkë, dun me u shkruejt.
Dhe kjo ishte e vërtetë. Shumë vendas donin të hynin në bukë të Frëngut kundër Nemcit. Ç’është e drejta, atyre s’u bëhej vonë për Frëngun e Frëngoren e tij, për Nemcin e Nemcoren, për djallin e djalloren që, thoshin, le t’i nxirrnin sytë njëri-tjetrit e le t’i hiqnin për peri. Ata donin bukë, se u kish hypur varfëria dhe, më shumë se bukë, donin dyfegje e fyshekë, bomba e mitralozë, e më tej dinin vetë se ç’duhej të bënin…
Këtë punë e merrte vesh mirë e bukur Sefedin Sefedini. Dhe tha me vete: “Duhet parë se mos ka edhe ndonjë nga ata të Gjatollinjve që kërkon dyfeg. Përse?” Ecte përmes grynjave të Shëmërtive me dy veta prapa. Vendin e njihte me pëllëmbë: lart ishin arat e Gjonomadhëve, pra të tijat; poshtë ishin ato të Gjatollinvje. I ndante vetëm një mezhdë e ca gorrica të egra. Sa e sa burra ishin vrarë një herë e një kohë, nga të dy palët, në këto ara që i ndante mezhda e gorricat e egra. Dilnin për të lëruar me parmendë a me damaluk të drunjtë, njmonin tokën me dirsën e tyre dhe më tej – me gjakun e tyre. Ja, këto gjëra bluante Sefedini në mendje duke ecur gjatë mezhdës. Po ja – a mos i bëjnë sytë? – Poshtë rrëzë mezhdës, duket një çupë. Kjo bën të ikë e s’ik dot. Rri në vend, e ngrirë, sikur është ngulur brenda në dhe. Pëllëmbën e mabn mbi sy, që të mos ja vrasë djelli, dhe shikon. Fytyrën e ka të bukur, të rrumbull. Portokalle? Jo; shegë? Jo; mollë? Po. Mollë të kuqe nga ato të Shëmërtisë . Po të shikuarit e ka të ashpër. Sytë e saj shüojnë si gjemba. Sefedini afrohet, mban këmbët. Edhe ata që vijnë prapa qëndrojnë më tej.
-E kujt je, moj gocë e bukur? – pyet Sefedini.
Ajo e shikoi nëpër qepallat e kreshpëruara si hala dëllinje. Sefedinit i rreh zemra. “Sa e bukur!” thotë me vete dhe e pyet së dyti:
-E kujt je, moj ftujake e njomë?
Vajza vrenjtet e më shumë.
-S’di e kujt jam-a? – ja kthen ajo. Jo vetëm vështrimin, po edhe zërin e ka me hala dëllinje. Sefedinit i vjen të qeshë: kaqë e bukur, po kaqe e vrazhdë në të folur e në të vështruar. Megjithatë, nuk qesh; e mban veten si “kumanara” i vërtetë. Dhe përsëri me mend e tija: “Sa e bukur, sa e bukur!”
I thotë së treti, me zë të butë (me zërin e Gjonomadhëve):
-Jo, moj e bukur, s’di e kujt je.
-Jam e Nures..A e ke njohur Nuren e Shëmërtisë së Rëposhme?
Tani i vjen radha Sefedinit të vrenjtë ballin, me dhembje.. Me të vërtetë, pyetja e tij kish qenë e kotë. Duhej ta kish marrë me mend vetë; ara është e Nures, pra edhe çupa e Nures. Armiq i kish Gjatollinjtë, po nuk ua hante hakën: njerëëz të hijshëm, si në burra e në gra. Psherëtiu e i tha me zë të butë, të pikëlluar:
-Qofsh e gëzuar, moj çupë e mirë! Mos ma merr për të keq se të pyeta. Jam i ardhur..Dera jonë me derën tuaj…
Çupa s’e kish pritur këtë fjalë nga goja e një Gjonomadhit të fundit. Sefedini i kish folur me një zë kaq të dhimbshëm sikur t’i paskej ardhur keq për gjithë ato që kishin ndodhur gjatë gjithë brezave midis dy dyerve, që ishin vrarë e sosur kot më kot.
Dhe përsëri Sefedini:
-Qofsh e gëzuar sot e mot! Babanë ta kam njohur. Trim ka qenë, burrë ka qenë po unë…Kështu paska qenë e thënë. Mos më mbaj mëri. Aq më shumë se sot jam e nesër ndofta s’jam.
E bija e Nure Gjatolliut ngriti kokën më fort, hapi sytë dhe e shikoi mirë e mirë: me gjithë mend e kish, apo tallej? Jo, Sefedini nuk tallej. Ishte i pikëlluar. Pa, meqë e mira ndjell të mirën, u mat t’i thosh: “Edhe ti qofsh i gëzuar, o kuandar”, po aty për aty ju kujtua se nuk i flitet kështu hasmit të derës dhe aq më fort dorës që i kish vrarë babanë ne Guri i Pjetërkalit. Doemos, ajo e dinte edhe se i ati, Nurja, i kish vrarë Sefedinit t’anë, pra…Po jo, këto janë fjalë që s’i thotë sot kush se ka gjak për të marrë. Më vonë, kur ta vriste i vëllai Sefedinin e të lante gjakun e babait, mund të thosh edhe ajo ndonjë fjalë të mirë për të, siç thotë tani Sefedini; sot – jo! Sepse hë për hë, Sefedini ishte fajtor. Pra puna e nderi e donte që të vritej Sefedini, të shuhej e të mbyllej dera e Gjonomadhëve. Dhe sa keq i vinte për këtë njeri, që rrinte i pikëlluar përpara saj, i gjatë, i hijshëm, me një gjurmë plage në njërën faqe, që mezi ja mbulonte maja e mustaqes së zezë si pendë korbi. Ç’sy të fortë kish ky njeri! Ajo e pyeti veten: “Të kisha një kobure, a do t’i binja ta vrisnja?” dhe u përgjegj: “Do t’i bija..dhe pastaj ndofta do ta laja me lot”.
Ja, këto gjëra i vinin vërdallë në kokë së bijës së Nures,a tje në mezhdën që ndante arat e Gjatollinjve nga arat e Gjonomadhëve. Vrugoi ballin, rrahu ta mbushë me zhubra, po më kot: sepse zhubrat i sjellin vjetet e jo dëshirat. I tha:
-mirë që e paske njohur babanë. Pandehja se ndofta e kishe harruar.
Sefedin Sefedini, që kish luftuar në Kosovë, në Shkodër, në të dy Dibrat e gjer tej në Gostivar e Tetovë, që kish parë kaqe zjarre e gjak e që ish kumandar mbi shumë njerëz, vuri dorën në zemër, uli kryet e ju fal çupës së hasmit, pastaj u largua nga mezhda që ndante Gjonomadhët nga Gjatollinjtë. Ata dy burrat e ndoqën nga prapa.
Atë ditë Sefedini u largua, po të nesërmen u kthye përsëri. E gjeti të bijën e Nures tek po merrte egjërin e grashinën, midis grynjave. I skuqte shamia mbi krye. Shamia ishte e kuqe, po faqet e së bijës së Nures ishin edhe më të kuqe. Era e hollë e qershorit tundte kallinjtë, që unjeshin e ngriheshin dallgë-dallgë. Sefedini qëndroi, mbajti këmbët lart, në mezhdë, dhe shikoi. Kësaj radhe ishte fillikat, pa njerëz prapa që ta ruanin.
Nurija – kështu i thoshin çupës së Nures – mori një krah bar, çau ngadalë grunjat dhe ju afrua mezhdës tek rrinte Sefedini.
-Puna mbarë, moj çupë e mirë! – i tha Sefedini. ëAjo bëri sikur s’e pa, sikur s’e dëgjoi, me gjithë që ai ndodhej dy çape afër e afër. Unji shaminë e kuqe mbi ballë, shikoi me bisht të syrit, u mundua dhe bëri të hynte prapë në grynjat tek skuqnin paparunat.
-A di përse dera jonë është në gjak me derën tuaj, moj e bija e Nures? – pyeti Sefedini.
Ajo u kthye, e shikoi ashpër me pëllëmbën mbi vetullat e holla e ju përgjegj:
-Ti më pyet – a? Ti që më ke vrarë babanë?
-Mos ma merr për të keq se të pyeta. Sa për babanë, ti e di se edhe yti vra timin, që kur isha në barkun e nënës. S’kisha ç’të bëja. Po të mos e vrisja nuk rronja dot. Pastaj do të më vriste. Ay ishte burrë, unë isha katërmbëdhjetë vjeç djalë.
-Ishe si ishe, ishte si ishte, ai të pret andej, që t’i shpiesh të fala nga Shëmërtia.
Nurija futi dorën në gji e s’di ç’kërkoi atje. Shaminë për të fshirë dirsën e balli? Jo. Sefedini e mori vesh se ç’kërkonte dora e së bijës së Nures, po nuk u tund nga vendi, nuk vuri dorën në brez ku mbante koburen të mbushur. E shikoi e pikëlluar, qërtonjës dhe i tha:
-Ne jemi në gjak, se qëmoti një nga të mitë u zu me një nga të tutë, për punën e një çupe, që e donte edhe njëri edhe tjetri. Për këtë çupë është derdhur një lumë gjaku. Kështu më ka thënë stërgjyshja kur isha i vogël.
-Ka qenë si ka thënë, unë s’dua të di. Sot dera jonë ka për të marrë një gjak nga dera juaj. Do t’ju shuajmë fare, do t’ju fshijmë nga faqja e dheut.
Sa ashpër fliste e bija e Nures!!
-Doni gjak, thua? Doni të na shuani fare? Përse?
-Përse e përse, ja nga koha që ka re – ja theu çupa me të qesëndisur.
Sefedini u mat t’i thosh: “Unë e di se ç’ke në gji. Ke një kobure. Mirë, nxirre e vramë me dorën tënde”. Dhe fërkoi sytë, i mbylli pak, duke pritur, edhe me pikëllim, po edhe me përbuzje. Ajo kuptoi ç’kish dashur t’i thosh, nxori dorën nga gjiri, këputi një kalli të njomë dhe zuri të shkoqë një nga një koqiskat qumështore. I shkoqte dhe i kafshonte me dhëmbë.
-Mos u nxito, gjaknë do të ta marrin tim vëllezër. A mos kemi frikë se je kumandar i atyre kokëlakrave?
Dhe vazhdoi:
-Apo të thotë mendja se ne e harruam gjaknë e gurit të Pjetërkalit?
Sefedin Sefedini psherëtiu: ju kujtuan të gjitha.
-Atje – tha – ne Guri i Pjetërkalit është vrarë edhe imi edhe yti. Unë…
Rrinin tani ballë për ballë: ajo si e nusëruar, me duart grusht nën gjinjë, ai si i dhëndëruar, me duart varur. Era u forcua e më shumë, përkulte sa ment përthyente grynjat e derës së gjonomadhëve e grynjat e asaj të Gjatollinjve, pothuaj i bashkonte, i gërshetonte. E si rrinin kështu papritur Sefedini bëri buzën në gaz, sepse tha me mendt e tija: “Pse s’është këtu nëna e madhe, ta pyesja në i pëlqen të marr nuse të bijën e Nure Gjatolliut? Ajo desh të më martonte.” Cicëriu një zog i vogël në grynjat, pastaj edhe një tjetër; ju përgjegjën shumë zogj të tjerë nga drizat, nga pemët, nga qielli. Edhe Nurija e Nures, padashur, buri buzën në gas. Vetëm atëhere Sefedini vuri re se e bija e Nures kish gropëza në të dy faqet. Dhe sa lezet i kish kur vinte buzën në gaz! Në atë çast, në qoftë se ajo do të kishte nxjerrë koburen nga gjinjtë e do të matej t’i binte, Sefedini nuk do të kish lojtur nga vendi, po do ta kish pritur plumbin i gëzuar, do të kish vdekur i gëzuar. Nga dora e saj, vetëm nga dora e saj! Sepse vdekja është e ëmbël kur vjen nga dora e asaj që ti e do mbi të gjitha.
Aty për aty, Sefedini u err pak e tha me zë të dhimbsur:
-Po të jetë puna për të shuar e për të mbyllur derën, mund të shuhemi e ta mbyllim lehtë të dy palët. Marr njëqind burra, nga ata që i kam nën urdhër, zbres poshtë, në Shëmërtinë tuaj, e nuk le gur mbi gur. I lag të gjithë me gjak.
Ngriti zërin e shtoi me tingull të përzëmërt, të butë (prapë zëri i Gjonomadhëve që, siç thoshin të gjithë, ishte bar për plagë):
-Dëgjo, Nurije (dhe zëri ju drodh kur ja shqiptoi emrin). Unë s’dua të shuhet as fisi im, as juaji. Dua të rrojmë edhe ne, të rroni edhe ju. Mjaft gjak u derdh më kot këtu ku jemi, ne Guri i Pjetëkalit, rreth e qark.
Nurija ja ktheu:
-A nuk ikën tani, o djalë? Se ta dish, po ardhi selmani, të vrt në vend, ja, për këtë bukë! – dhe hapi të dy pëllëmbët mbi halat e kallinjve të njomë.
-Mirë – tha Sefedini. – Meqë ti po më përzë, unë do të shkoj.
Dhe bëri t’ja merrte nga kish ardhur.
-Jo andje! – i thirri Nurija e trembur. – Mos shko andej! Nuk dua të shkosh andej! Mos!
Zëri i Nurijes dukej i trembur, i njomur me lot. Shtoi:
-Merrja këtej poshtë, nëpër vragë – dhe i tregoi me dorë një vragë në anën e kundërt.
Sefedini diç kuptoi, si nëpër tym, ngriti pëllëmbën e fërkoi sytë, shikoi rrotull, gjer larg, vuri dorën në brez, i hodhi një vështrim lamtumire e mirënjohjeje Nurijes dhe ja mori andej, vragës që i kish treguar ajo.
A doni t’ju them tani, o këndonjës, se ç’ndodhi më tej?
Dëgjoni,
Të nesërmen, toga me kumandar Sefedinin në krye u ngrys e s’u gdhi. Iku.
“Kështu e ka kanuni i atyre që shkojnë në luftë” do të thoni ju.
Mirë, po a thotë kanuni i atyre që shkojnë në luftë të rrëmbejnë çupat e botës?
Se kështu ndodhi andej, në Shëmërti: Sefedin Sefedin Gjonomadhi rrëmbeu të bijën e nure Gjatolliut. Jo, nuk e rrëmbeu, po u rrëmbyen. Çupa desh e iku. Nuk e shtrëngoi njeri. E shtyu zjarri i zemrës. Ra në dashuri pas armikut të shtëpisë.
Thoni se për këtë të pabërë u ndez gjak i ri? Jo, nuk u ndez gjak i ri, po u shua edhe i vjetri.
U mbush kështu fjala e atij burrit të thinjur e të ushtuar që kish thënë njëherë e njëkohë: “nJë thembër ndezi zjarrë midis Gjonomadhëve dhe Gjatollinjve, një thembër do ta shuajë”
Kjo fjalë s’doli e kotë: gjaku u mbyll përnjëherësh, siç mbyllet plaga kur i ve një bar të mirë.
Tani Sefedin Sefedin Gjonomadhi nga shëmërtia e Sipërme ka pesë djem. Këta pesë djem kanë në damarë edhe gjak Gjonomadh edhe gjak Gjatolliu. Në s’i besoni fjalët e mia, ngjiti lart në Shëmërti e do t’i shihni me sytë tuaj.
Ç’është e drejta, nga kjo punë doli një si ngatërresë e vogël: në shtëpinë e Gjonomadhit u bënë dy Nurije, vjehrra e nusja, po kjo s’ngra kandar, sepse në Shëmërti s’e kanë zakon t’u thonë nuseve e nënave me emër – nusja i thonë vjehrrës “nënë” ose “zonjë” dhe vjehrra i thotë “bijë”, “Nuse”.
Mbaroi rrëfimi?
Mbaroi, po kam t’u them edhe nja dy fjalë këndonjësve. Kur dëgjoi se ç’kish ndodhur e se si ishin rrëmbyer ata të dy, u ngrit më këmbë Dajlani i Kruabardhit, plak mbi të qindëtat, që kish parë kaq gjak të derdhur nga të dy palët, e tha:
-Gjysma e punës u bë vetë. Gjysmën tjetër duhet ta bëjmë ne, që të forcohet miqësia e re.
-Si? – i thanë.
-O burrani t’ua mbushim mendjen të dy palëve që i biri i Nure gjatolliut të marrë të bijën e Sefein Gjonomadhit. Të motrën e Sefedinit.
Nuk mënoi shumë e puna mori fund. Selmani i Nures mori nuse motrën e Sefedinit dhe u bënë pat e pat: një dhanë, një muar.
Dhe rrojnë shëndoshë e mirë.
Rrofsh edhe ti, o këndonjës, që pate durimin të këndosh deri në fund rrëfimin tim.

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

NATË MUAJI MAJ
(I Vdekuri dhe i gjalli)

Na ish njëherë një i mirë me mall e gjë shumë e na bënte dasmën e të birt.
E si e kish gaz të parë në derë na çoi e dërgoi mushtullukë më të katër anët, për të ftuar botën. Pa na janë nisur këta mushtullukë, të gjithë trima e të pamartuar, kaluar mbi kuaj të bardhë, nisur e stolisur, me këto kësula mbi sy, me këto riza të gjata varur kuajve, e me këto opinga me xhufka, me nga dy plloska për shoq, në kocaqe, na janë nisur fshat më fshat e derë më derë duke thirrur me gaz të madh:
-Hej! Dëgjoni mbani vesh: Im zot bën dasmën e bandillit e fton të madh e të vogël të vijë e të gëzohet në shtëpinë e tij!
Edhe gjithë kjo botë-i mirë e i lig, i madh e i vogël, burrë e grua-ngrinte nj’ato plloska të rënda, mbështjellë me borzilok e me trëndelinë të thatë edhe uronte:
-Hej! Na u trashëgofshin e na u mplakshin si zgjoi i bletës! Edhe të zon’ e dasmës e paçim sa malet!
Pinte pastaj dëng e dëng, me sytë në qiell, që t’i zihet urimi, dhe kur mbaronte fshinte buzët me rizën e qafës edhe rishtas uronte bandillë dhe mushtullukun bashkë:
-Bandilli na u trashëgoftë, Zoti na e bëftë kral e mbret! E me gaz tënd, o trim!
Edhe kështu: fshat më fshat e shtëpi më shtëpi sa s’mbeti njeri pa ftuar në dasmë.
Kur po na ktheheshin këta mushtullukë me zhurmë e gaz te i zoti i dasmës, me arra e gështjenja në torba, njëri që i kish mbetur një pikë verë në plloskë e mbajti kalin pranë një varri, aty mb’udhë, (ku a pat zënë vdekja njerinë) i derdhi verën e i tha këto fjalë, si me të qeshur:
-Pi edhe ti, o i vdekur, një pikë verë se imzot marton bandillë e të fton për dasmë!
E si i derdhi verën e i foli kështu, si me të qeshur, i ra kalit e iku. E si i ra kalit ktheu kokën e thirri:
-O i vdekur! Mos harro se je i ftuar në dasmë!
Pastaj shtrëngoi mamuzet e këmbës dhe hopa-hopa! Arriu në shtëpi të dasmës, ku gazi ish në valomë, si lëmi në mes të Korrikut. Dasma ish në valomë po dasmorët gjith rridhnin e rridhnin që nga an’e anës ku kishin shkuar e ftuar mushtullukët. E jo vetëm dasmorët por edhe kanisqet: kush me këta deshinj arrokë, me brirë tri herí përdredhur e me mollë të kuqe në majë; kush me këta qype me mjaltë e kush me këto shkel me gjalp’ e djathë-sikujt ia deshi puna e radha.
E na ish një gaz e një bukuri e madhe si s’kish parë që shumë kjo botë e murrme! Zjente kjo këngë e kjo valle, majë më majë-burra e gra bashkë, djem e vasha bashkë, si ka qenë nër ato kohë të lashta kur bota s’ish e përçarë. E jo vetëm të rinjtë po edhe pleqtë me xhoke të bardha edhe plakat me linjë të gjata hidheshin e kërcenin si pa gjë të keq, për gazin e bandillit.
Po hidhërime e mëndje të ligë s’kish njeri, se ay që ngre plloskën me gjakun e Tënëzotit edhe që vështron qiellë kur pi verën shikon me vetë sytë e tij Zotin e madh (hej, vëntë dorë e na shpëtoftë!) që kurdisi këtë botë.
Edhe sa për verë gjer aty e ktheu prapë, sa butet ishin ne dera edhe plloskat ne goja: me trëndelinë, me borzilok-e lehtë a e rëndë-si ta desh e bardha zemër.
E sa për të ngrënë, s’ka si bëhet më mirë, se qengjet e buta edhe gjahu i egër ish në heje-si ta deshe.Pa vetë ky i zoti i dasmës shkonte oborr më oborr e odë më odë që të vështrojë me syt’ e tij si gëzohen dasmorët e të japë urdhërata për mirë e më mirë.
Kur u ngrys e doli ylli na hapet ky varrii që ish atje mb’udhë, ku derdhi mushtulluku plloskën, e na ngrihet ky i vdekuri që ish Brenda e na niset për në dasmë. Kish hedhur edhe ay një gunë krahëve, si gjithë bota, e kish vënë një rizë qafës, si dasmor që ish. Na vajti më parë në qilar e na la dhuratën (një trëmbë linjë të hollë si drita e hënës, të nedur në atë jetë-dhe na u ngjit pastaj shkallëve përpjetë.
-Mirëmbrëma, o të mirë!
-Misardhe, të lumtë këmba!
Vajti pastaj drejt ne i zoti i dasmës-sikur e kish të njohur prej njëqind vjet-edhe e uroi t’i trashëgohet gazi e t’i shtohet fara sa yjt’ e qiellit e sa rrër’ e detit. Ndenj pastaj, si më një anë, pranë dasmorëve. Për të ngrënë nuk hëngri gjë as për të pira nuk piu gjë, po për të gëzuar u gëzua fort kur pa të rinj e pleq që luanin me shami në dorë.
Të tjerët nuk e vinin fare re, se ata kishin gazin e tyre, po ky zot i dasmës e mirrte mëndjen si belcat në dërstilë në e kish parë e në s’e kish parë këtë dasmor që i shkonte drita tej për tej nëpër trup e që binte pak si erë dhé e myk. Tha se pishtari nuk djeg mirë dhe bëri emër që të sillet një krah pishë me shirë shumë, sa u bë kjo botë drit’ e gjallë e u mbush me erë shire. Si nuk mundi ta shëmbëllejë as tanithi mblodhi e pyeti gjithë mushtullukët, kur doli të shikojë si vete dasma.
Asnjëri nga mushtullukët nuk e njojti atë mikun se e kish fytyrën si ndryshe e të folurit si ata të vjetrit. Pyeti pastaj i zoti i dasmës:
-Kujt i dhatë plloskën e parë?
-Këtij e këtij,-thanë ata.
-Po të fundit?
-Atij e atij.
Atëherë u hodh e foli një mushtulluk:
-Mua më kish mbetur një pikë verë në fund të plloskës edhe e derdha mbi një varr, aty mbi udhë.
I zoti i dasmës e kuptoi tani se i kish ardhur i vdekuri në dasmë; po si burrë që ish e mbajti veten e nuk prishi zemrën. Se për të ftuar e kish ftuar të vdekurin si çdo tjetër dasmor dhe puna ia donte ta nderojë. Edhe kështu dasma e gazi shkuan përpara, me të vdekurin aty në mes, që s’hante gjë e s’pinte gjë, po vetëm gëzohej.
Përpara se të këndojë këndezi ay miku me gunë e me rizë në qafë, u ngrit e i dha dorën të zot të dasmës (një dorë si të butë) edhe e uroi:
-Gazi t’u trashëgoftë, or mik, ti që më nderove i nderuar qofsh në këtë e nd’atë jetë. Gazi mos t’u largoftë nga dera! Binte pak erë dhé e myk, si i vdekur që ish, po fjalët e tij ishin të mira si prej njeriu të urtë.
-Unë jam, tha, filani biri i filanit, që kam rrojtur tash e një qind vjet, po tani m’u shua fara e nami. Rri në filan vënd, ku më dërgove mushtullukun që më ftoi për në dasmë. Aty më ka zënë vdekja një natë, se vuanja nga zemra e më pat dhembur fort kur më pat humbur djali në luftë. Kur do kem edhe unë gaz që të gëzohem, do të të ftoj të më vish. Tashi ri me shëndet edhe gazi t’u trashëgoftë. Si tha këto fjalë miku u bë erë e u firos. Edhe sapo iku, këndoi këndezi i parë.
-Ki-ki-ki!
Pastaj i dyti dhe i treti.
Po kur këndoi i treti, ay i vdekuri kish gjetur vendin e tij e kish hyrë brenda. Dasmorët e tjerë as që u muarr vesh se kish qënë i vdekuri aty në mes edh e mbajtnë xhengun majë më majë, gjer më të gdhirë, e kur nisnë radhë të re për gaze. Kur të shikojnë në mëngjes kaniskun e atij dasmorit që pat ardhur e ikur natën panë me të vërtetë një gjë që s’e ka bërë dorë njeriu në këtë botë. Se kjo trëmba e linjtë ish kaq e hollë sa ia shkonte merimnagës edh e qëndisur me fije të arta e me thërrime gurë që ndritin si dielli.
Shkoi sa shkoi edhe këtij të mirit puna na i vinte bukuri, sikur gjithë urimet e botës i pat dëgjuar me vesh vetë Zoti. E si i dëgjoi i plotësoi jo me thërrime po me grushte plot. Kish mall e gjë të gjallë sa s’ia dinte numurin. Këtu arat e tij-një kalli një killë grurë-aty stanet e tij, përtje të gjithë të tijat, me këto pëlleja qumështore e lesh të rudë si jo tjetër. Edhe kaq s’ish asgjë. Po i kish falur Zoti kësaj bote një dashuri, një duajmë të të dua!-si nuk ka patur në botë. Atyre moteve s’kish pasur e të vobektë veçse me fjalë, se për të rrojtur gjith’ bota rronte si në gji të Perëndisë e me vëllazëri si një një.
Ky i miri, i zënë nanithi me punë, si rob, e harron atë mikun e dasmës që e pat ftuar përtej.. E si na e harron, më t’ngrihet e i dërgon ay vetë një mushtulluk natën e i thotë: -Filani, bir’ i filanit, që e ka varrë mbi udhë, të fton t’i vesh për gëzim si mik, ashtu si e kini bërë me fjalë natën e dasmës.
Tha të vejë ky i miri, po prapë e vonoi se kish punë shumë: kur të korra, kur të shira, kur të mbjella e kur me gjë të gjallë. Nisi e i çoi ay miku një tjetër mushtulluk që t’i thotë se po e presin. Po ky nuk vajti as kësaj radhe. Shkoi sa shkoi kështu nër të mira gjera namëta ardh e u ndryshua moti se zunë luftëra të mëdha e gjaku u derdh si lumë. Se njerëz të ligj me sy të vegjël si të uriqit e shpata dhimisqi në dorë, u derdhnë mbi këto vise, sa buçiste bot’ e tërë nga ulërimat e nga vajet.
Bandilli e fëmija ishin mirë, po dhembja e botës e madhe fort. Shkoi pastaj edhe vetë në luftë ky imzot edhe si i theu të ligjtë u kthye për në shtëpi. Ka qenë asohere një natë me hënë të plotë e një bukuri e madhe, lart mbi këto male e poshtë mbi fushë. Po të gjitha këto s’kish si i shikonte imzot se e kish shpirtin të helmuar fort e trupin të lodhur.
E di shkonte kaluar, me hijen aty pranë, ja se ku arriti ne varri që ish aty mb’udhë, ku rrinte ay miku i dasmës. -S’bëra mirë, foli vetë, s’bëra mirë që s’i ardha këtij miku kur më ftoi në gazet e tij. -S’bëre mirë vërtet..sikur i foli dikush aty pranë. Ktheu kokën të shikojë kush foli, po nuk pa njeri. Vetëm një hije shpeshi-si hije bufi-shkiti me të nxituar aty përsipër. Ky i miri nisi të përtypë tani mendime të shumta: mos këto të liga i ardhë se nuk i vajti mikut, mos i ngjasë gjësend bandillit e sa e sa të tjera.
Aty për aty kuturisi: i zbriti kalit edhe vajti drejt e ne varri. Cicërinin gjihtë këta shpesë nëpër degë edhe gjithë bulkëzat e karkalecët e barishtave u mbanin zënë:
U mbanin zënë e flisnin kur e kur, në gjuhë të tyre: -Kriu, po shkon i gjalli ne i vdekuri!
-Fiu! Po pret i vdekuri të gjallin!
Po ky i miri frikë s’kish, se kish luftuar si burrë me hark e me shpatë e se ay vetë kish vendosur të vejë ne miku që e kish ftuar.
Edhe trupi e shpirti i tij ishin të brengosur fort. Kur hëna ish ngritur lart në kuben e qiellit, shërëmtiu edhe i ra gurit tri herë me shkop edhe foli: -Dëgjo vëlla! Unë të ardha tani, si e patmë fjalën. Menjëherë hëna u shua e varri u hap. E si u hap varri u kurdisnë tatëpjetë ca shkallë të bukura-mermer i bardhë i shtruar me qilime-edhe i doli ay miku përpara edhe i foli:
-Misardhe, o vëlla.
Rrodhë pastaj të tjerë të mirë që anembanë, duke shkitur lehtë mbi barin e gjelbër edhe i thanë fjalë të mira në gjuhë të ndryshme. Vëndi ku rrinin ish fushë e bleruar, me pemë të luklëzuara për gjithmonë e me ujra që ndritnin si engjervia. Fluturuan së bashku, të lehtë, si mëndja, përmbi degët e qershive të ngarkuara me lule, gjer lart në qiellin e kaltërt. Zbritën pastaj poshtë e shëtitën-krua më krua, ajazmë më ajazmë, hije më hije. Ishin të lumtur fort edhe i kishin zemrat fort mbushur me aq gaz, sa kurrë s’i shkonte ndër mënd se do të ketë ky njeri. I vajti në mëndja një grimë për bagëti e stane, si në botën e të gjallëve dhe, namëta, u gjend në pyje të veshur e që atje në ca stane bukuri e madhe. Blegërinin këto bagëti e tingëllonin këto zile-si falë i qofshim Zotit që na i fali!
Ndenji këtu ditë aps dite e nuk ndahej dot. Sepse koha rridhte pa vënë re, si uji ndënë ujë. E duke u sjellë në fluturime arrinë, së bashku me atë mikun, në një si lumë të klatër si s’kish parë kurrë në botën e këtejme. Shpirtet e lumtur që silleshin mbi të ishin të bardhë si argjendi i larë, e gjith’ të bardhë ishin edhe ata që shkuan nëpër ujë. Qëndruan që të dy anës edhe vështruan bukurinë që buronte atje ku Zoti ka stisur fronë e tij. Miku i foli:
-Që të shkojmë përtej ti duhet të lësh trupin këtu anës. E la edhe u ndje aq herë i lumtur sa fletë kishin të gjitha pemët e atij vëndi. I tha këto mikut e ay foli:
-Kur do kalojmë përtej do jesh aq herë më i lumtur sa yjëz ka qielli. Edhe qielli kish me të vërtet mizëri yje…U suall edhe këtu mbu jërat e klatra e brenda tyre. Edhe trupat e trye ndriçonin si argjendi i kulluar. Pastaj me të vërtetë u shtuan përtej gazet edhe lumtëritë. Shkuan kështu shumë ditë gjersa u kthyen prapë mbi lumë, ku ky i miri kish lënë trupin.
-Ç’është kjo gjë e shtrirë aty mbi barishte?- e pyeti atë vëllanë.
-Ky është trupi yt, që të lidh me tokë e që të errëson lumtëritë.
S’di si u bë pastaj edhe u gjend i veshur me trupin e tij. Ish edhe tani i lumtur, po si pat qënë nër ato ujra e fusha përtej, jo. Ndenj sa ndenj edhe atje pastaj i ra nër mënt kjo botë këndej-bandilli edhe shtiëpia-edhe tha të niset.
-Rri ore, atje më s’ka as gjurmë nga jeta që di ti, se u ndryshua krejt bota qëkur ke ikur.
-Si kështu, unë pak ditë kam që ika….
-Puna s’është me ditë. Ti pas atij vëndi ke pesëqind vjet që ke ikur. Këtu koha rrjedh shpejt se jemi të lumtur, atje ngadalë se jini të mjerë.
Sado që i foli, sado që iu lut,-ky nguli këmbë të kthehet, nga malli i kësaj bote me helme dhe u kthye. Ka qënë asohere gjith një natë me hënë të plotë edhe si dikur bulkëzat edhe karkalecët cicërinin në gjuhën e tyre.
-Kriu! Del i gjalli nga i vdekuri.
-Fiu! S’e njohin të gjallët të gjallin.
Si doli nga varri e ndjeu veten të rëndë fort, se e lidhte të rëndët e tokës.
I ardhi keq, po s’kishte ç’të bënte. Kërkoi kalin që kishte lënë kur hyri në varr, po nuk e gjeti.
-Kali, tha me vete, ka marrë udhën e shtëpisë. I dukej sikur e pat ndarë dje prej kësaj bote, se hëna ish gjith’ po ajo hënë e mali po ay mal. U nis për në shtëpi, me mallë e njeriut të mërguar. Kur shkrepi dielli mbi male u gjend në një vend të panjojtur. As gjurmë nga shtëpia e tij e nga muret që e rrethonin. Tani atje ku kish patur arat e vreshtat kish mizëri shtëpi, me rrugë të shumta e me njerëz të veshur ndryshe. Edhe jo vetëm të veshurit po edhe të folurit ish ndryshuar. Ay çuditej me ta edhe ata çuditeshin me të.
-Dua, tha, shtëpinë time.
-So ta thonë emrin ty?
-Ja, kështu më thonë, edhe u tregoi emrin.
-Ne njeri me këtë emër s’kemi, po haj të vemë të pyesim një plak. As plaku s’i kish dëgjuar emrin. Vajtnë në një tjetër e pastaj në një tejtër gjersa gjetnë një që mbante mënd që nga gjyshi.
-Ay tha plaku, nuk rron më, ka pesëqind vjet që ka vdekur në luftë duke mbrojtur vëndin.
Pyet këtej, pyet andej, gjeti gjurma nga nipstërnipët e tij. Të tjerë ishin ngritur nga ky vend e kihsin kaluar male e dete, që të mbeten të lirë. Ata që kishin mbetur, ishin ndarë e përçarë e vriteshin shoq me shoq. As gjurmë nga gazet e lumtërit’ e së kaluarës. U thye prapë ne varri i atij mikut, gjithë në një natë me hënë plot po varri nuk u hap si u pat hapur dikur. Shërëmtiu e qau, qau e shërëmtiu-po asnjë nuk do ta ngushëllojë.
I lodhur e i kapitur ra në tokë me një gur ndënë krye edhe fjeti. Natën e bardhë iua qas edhe i foli:
Nuk të pata thënë, o vëlla, mos kthehesh në këtë botë të lotëve?
Dhe zëri i tij ish i trishtmë dhe të pamët e tij të brengosur.
-Më merr,vëlla,atje ku je ti-I foli ky. Bëmë atje shërbëtorin e shërbëtorëve, po vetëm të shoh edhe një herë me sy ujin e kaltër të atij lumit. Edhe miku i foli:
-Vëlla, atje s’ka zotër e shërbëtorë. Atje ka vetëm shpirte të lumtur. Unë, për atë pikë vere që i derdhi mushtulluku këtij varrit tim të grisha. Po të kishe dashur do të kishe mbetur përgjithmonë. Tani s’ke se qysh kthehesh përveç se me rrugën e së mirës. Ngrehu e hyr në jetë dhe më vonë kam për të ardhur të të marr.
Kur u zgjua, kish rënë dielli mbi male. U ngrit e zbriti tatëpjetë, i huaj midis të huajsh. Dalngadal filloi ta dashurojë përsëri këtë jetë kaq të hidhur e kaq të ëmbël! Dhe u martua përsëri e nisi radhë të re.
Këtu fillon një tjetër rrëfim që është shkrojtur në një tjetër libër që nga fjala e parë e gjer te fjala e fundit.

NATË KOLLOZHEGU

Kur arritëm rrëzë Qafës së Bushit e do të merrnim përpjetë, xha Martini mbajti kuajt e u hodh poshtë me një të kërcyer trimoshe, sikur të paskej qenë djalë njëzet e një mot. Ne, udhëtarët, ndenjëm ca çaste në vend, të mardhur, pastaj zumë të lëviznin nën gunat e mbuluara me një gisht dëborë. Udha e gjatë me erën përballë, dhe fërtyma e kollozhegut na i kish mpirë këmbët që nën këllk e poshtë dhe prandaj na thernin thellë-thellë, sikur të paskeshim ndenjur në thika e shtija. Gjersa të merrnim veten, xha Martini kish nisur kuvendin me kuajt. Këta turfullonin e nxirrnin nga goja shtullunga avulli, kurse ay i përkëdhelte: u fliste në gjuhën e tyre, (që t’u jepte zemër), ua fërkonte veshët e ua shkundte dëborën e vitheve.
Pamë ç’pamë e zbritëm poshtë.
Dëbora sitej e hollë, po e dendur, dhe mbulonte shpejt e shpejt vazhdat që kishin lënë prapa rrotat e qerres. Mjegulla zbriste që lart si lumë i rrëmbyer e po na rrethonte nga të katër anët. Edhe si derdhej kështu, dukej sikur malet vetë shkrinin e rrëkëlleheshin poshtë.
Një nga të pesë udhëtarët – fytyrë e skuqur nën kapuçen e gunës së dhirtë e hundë me krrabë – më zgjati paguren stumbaqe të rakisë. Hoqa një herë, hoqa dy, hoqa tri, gjersa ndjeva se m’u ngroh trupi e zunë të më shkrinin rrëmbat.
Tani udha duhej bërë më këmbë, se vendi vinte thikë përpjetë e kuajt s’hiqnin dot.
– O xha Martin, ne do t’ja marrim tërthor, me të prerë, që të shkurtojmë udhë – tha udhëtari hundëkërrabë. – Biem fillall ne Varri i Malush Agos e që aty, sa të pish një cigare duhan, dalim lart në Qafë. Atje të presim.
Xha Martini, që i njihte viset e kohën, tundi kryet si njeri që s’i zë besë fjalës që i thua, ngriti edhe nja dy a tri herë paguren e atij mikut e na ftoi t’ja merrnin udhës drejt pas qerres, sepse dëbora ishte e madhe, si nuk kish parë prej vjetësh Qafa e Bushit, dhe kish mbuluar tërë vragat poshtë.
– Pa, helbete, si pyll që është, mund të ketë edhe egërsira: ulq, derra, – na tha ai që të na e mbushte mendjen të merrnim udhën e qerres.
Po meqënëse ne ngulmë këmbë të presim udhë e të dalim tërthor ne Varri i Malush Agos, Xha Martini tundi kamxhiknë, u thirri kuajve «iii, djem!» – e na tha:
– Udhë e mbarë e u pjekshim shëndoshë!
– Hapni sytë, ore, se dëbora është si uji: s’ka besë. Të heq e s’të lëshon! – na thirri ai në të ndarë e sipër, duke ecur herë përbri kuajve e herë përbri qerres.
Ne i bëmë me dorë (megjithqë shenja jonë nuk dukej në mes të mjegullës), i thirrëm të ngjitej i shkujdesur dhe ja muarëm tërthor, ashtu siç kishim kuturisur. Në fillim puna na vajti mirë, po më tej na ngatërruan leqet: ramë në udhë pa udhë. As shenjë, as vragë, as gjurmë. Trëmba dëbore lart, trëmba dëbore poshtë e det i bardhë në mes. Nëpër këtë det të bardhë ecnim ne, të pesë udhëtarët, të pështjellë me ato të uruarat guna. Kur e kur këmbët na fundosnin gjer mbi gju në dëborë e mezi i nxirrnim. Xhumblet e bushit, të shkozave e të dushkerkave, të tulitura nënë dëborë, na çirrnin e na plagosnin keq. Të ftohtët na bënte të lotonim. Zumë të ecnim kuturu, njëri lart, tjetri poshtë, i treti s’di se ku. Dielli, që dukej si një lëmsh dëbore, po i murtuar, humbi fare përtej, në mjegull. S’e shihnim më shoku shokun. Këtu shtrat i hollë dëbore, më tej gropë, pastaj votrome si puse, nga ato që me të vërtetë s’kish parë prej shumë kohe Qafa e Bushit. Qëndruam dhe mbajtëm vesh të dëgjojmë qerren e zile të kuajve. Asnjë pipëtimë, sikur zilet të paskeshin qenë mbushur me shtupë a me lesh. Ja këtu një tragë egërsire, më tej një tjetër. Mornica nëpër trup…
– Egërsira? Pse ua kini frikën egërsirave kur kemi barut e plumb? – tha udhëtari i pagures, që të na jepte zemër. Pastaj i ra gunës me bryll e na tregoi një karadakllie të ngjeshur brezit.
– Edhe unë kam një copë hekur në brez – tha një tjetër – po ulku e derri nuk tremben kollaj në dimër me një të shtënë e dy. Le që s’po na bëjnë as duart të shtiem. Puna është si do ta çajmë këtë dëborë e këtë mjegull e si do të arrimë ne Varri i Malush Agos.
– Unë – vazhdoi ai i pagures, që ish bërë çakërqef – dua vetë të më dalë përpara ndonjë ulk a ulkonjë që t’ja bëj lëkurën shoshë e pastaj t’ja mbush me kashtë.
Kësaj lëvdate as që i dhamë përgjigje, se kishim brengën e udhës, tmerrin e mjegullës dhe të egërsirave që kishin lënë gjurma nëpër dëborë.
Më vonë, kur pamë se nuk i dilet dot në krye pyllit nëpër një dëborë kaq të madhe, u kthyem pas gjurmëve tona e zbritëm rrëzë Qafës. Që aty ramë pas vazhdave të qerres që mezi shquheshin dhe përpjetë-përpjetë, kaptuam Qafën.
– Bam! – krisi një armë tutje, përpara se të sosnim ne Varri i Malush Agos.
– Bam! – ja ktheu karadakllia e atij mikut të pagures stumbaqe.
…E gjetëm xha Martinë që po na priste me gjashtaren në dorë, pranë kuajve të mbuluar me mutafe e mutafet me dëborë.
– A jini të gjithë? – na pyeti.
– Të gjithë, Xha Martin – i thamë ne, të penduar.
Nuk na qërtoi as se e kishim vonuar, as se e kishim lënë fill i vetëm në atë të përpjetë të shqitë, ku kuajt duan ndihmë, sepse na pa që na qe marrë fryma. Tundi kokën e tha:
– Haj, hypni, se tani udha na heq poshtë. Shkundëm gunat, hypëm në qerre dhe ngjeshëm kapuçet në kokë. Xha Martini u thirri kuajve: «Hiii, djem!»- dhe qerrja shqiti lehtë, butë.
Pas një copë here, kur na shqisnin përpara qepallave të pulitura ëndrra të ngatërruara, pa fund e pa krye – zjarr bubulak në vatër, erë pastërmaje, xixa vere në kupat dhe avull gështenjash të ziera – Xha Martini na thirri:
– Zbrisni, o burra, se arrimë ne Hani i Olloman Beut!
Ne as që kishim vënë re se qerrja kish qëndruar edhe se xha Martini ish hedhur poshtë. Zbritëm. Mjegulla ish holluar. Dëbora pothuaj kish taraksur.
Trokitmë ne porta. Një herë, dy…
U dëgjuan nga brenda ca zëra të mbytur që sikur vinin që ndënë dhe, kërciti një kanatë e vogël – derë në portë – dhe nëpër të çarat e dhogave ranë ca fasha drite në dëborë. Kuajt hingëllinë: ndofta ja ndjenë erën quarit, tagjisë.
– Ti Xha Martin je-a? – pyeti një zë nga brenda.
– Unë, unë. Hape.
– Ja, tashi!
Rënkoi një lloz, nga ata që futen nga muri në mur, pastaj edhe një tjetër, krisi një mandall dhe hanxhiu na hapi portën duke bërë dritë me një copë pishë.
Hymë në oborr e që aty brenda në han, pastaj në odën e zjarrit. Në një vatër të madhe, pa hashmakë – vatër hani, – digjeshin nja tre a katër kërcunj dushku të rrethuar me një vandak dru – ca të thata e ca të njoma. Aty pranë rrinin nja tre udhëtarë, që i kish zënë moti i keq udhës.
Si qeverisi kuajt, xha Martini u kthye në odën e zjarrit, tha mirëmbrëma, nxori opingat e ngrita, çliroi liqet e tirqeve, u mbështet e i vuri këmbët vatrës. Hanxhiu hodhi ca shkarpa, që t’u jepte ndihmë drunjve e kërcunjve. Sakaq bubulloi një flakë e madhe që mbyti me dritën e saj të fortë dritën e kuqe të pishtarit.
Jashtë kish dalë veriu me çomage në dorë e bënte kërdinë: frynte, alurinte, buçiste. Pemët rreth e rrotull hanit përpiqnin degët me degët, kurse hatujt fërshëllenin e ulërinin sikur të ishin mbushur me mijëra lugetër të dalë nga varret e ngrira a s’di që ku… Ne dëgjonim me trembje gjëmën e kollozhegut dhe ja ndjenim edhe më fort ëmbëlsinë zjarrit, që na e kish sjellë zemrën në vend. Xha Martini rrinte i kapitur, qëpallëvarur . Një nga udhëtarët, si në moshën time, tha:
– Ky na qenka hani i Olloman Beut… S’e dija. Ç’ka qenë ky Olloman Be?
– S’ja paske dëgjuar emrin-a?
– Jo, ja kam dëgjuar. Gjyshja më trembte kur isha i vogël; – «Shshsht… Vjen Olloman Beu e të bën kësh-kësh, me thikë. Të shpie në han, të hedh në pus…» Kështu më thosh. Po pse i thonë kështu këtij hani?
– Kështu i thonë – tha hanxhiu, një burrë i gjatë, i thatë si çëngel, zeshkan, me ca vetulla të trasha që, kur fliste, i ngriheshin lart duke bërë në mes një kënd si një kapuçe gune, e me ca sy të futur thellë në gropëzat sa nuk i dukeshin fare. – Kështu i thonë se i tija ka qenë një-herë e një-kohë.
– Po më parë?
– Kur më parë? – pyeti hanxhiu dhe hop, vetullat i kërcyen si kapuçe gune.
– Në krye… Dua të them kush e ka bërë, kush e ka ndërtuar?
– Gjyshi im. Olloman Beu vuri një njeri që e vrau e ja mori. Me të gjitha ato që kish brenda e jashtë. Brenda kish pare, mall, bar e tagji për karvanët, ushqime për njerëzit. Jashtë kish ara e vreshta.
– Po ti?
– Unë? Unë s’kam gjë. Hanë e ka blerë një tjetër; unë e kam marrë me qira. Tashi do ta lë, se u shkoi ko ha haneve që kur s’ka më karvane – tha hanxhiu e doli se e thirri dikush jashtë një zë gruaje.
Kur u kthye nuk e pyeti më tej askush, kështu që fjala mbeti e vdekur. Vetëm pas darke me pastërma ftuje të pjekur në prush, me vezë gajgana të mbytura në gjalpë, me arme e turshi të mirë, me bukë të ngrohtë sapo dalë nga çerepi – kur hanxhiu solli plloskat me verë të vjetër, fytyrat që i kish rrahur e vrenjtur kaq shumë fërtynla e kollozhegut filluan të kthjellen. Atëhere edhe xha Martini u çel e u krekua si një lule kur i bie vesa.
Verë po verë bëjnë këto vreshtat e hanit, që gjenden ballë diellit! Të mbyt damfi i fortë kur e shpis kupën a plloskën në buzë: erë trëndeline e luleshtrydhesh. Se me të vërtetë, trëndelinë e luleshtrydhe bëheshin një herë e një mot në atë rrahun e Skurës, siç i kishin thënë qëmoti bregores së madhe me tokë të tultë.
Tani, si kthen pothuaj gjysmën e plloskës, xha Martini merr shpirt të ri e fillon të na tregojë ca ngjarje nga të moçmet – as shumë të afërme, po as shumë të largme. Fytyra i skuqet, zëri i kthjellet dhe, përnjëmend, kredhet në remën e së shkuarës, duke na hequr edhe ne pas vetiu me një të folur të fortë e të dhembëshme, që të tund e të shkund. Hanxhiu, me vetulla të dendura e sy të thellë dhe udhëtarët e tjerë, që i kish mbyllur dëbora në han, afrohen të dëgjojnë, sepse ja dinë shijen fjalës që del nga zemra.
– Pijanik? Kështu thua zotrote që këndon këtë shkrim?
– Ndofta, pijanik, po nga ata që t’ja pish dollinë tri herë rresht, me fund. Dhe në kam tani ndonjë brengë të madhe në shpirt, ta dini se s’kam tjetër veç brengës se s’mund të shkruaj fjalët ashtu siç i dilnin nga goja. Ato ishin fjalë të gjalla, tërë ashk, tërë dhembje, që të rrëmbenin e të shpirnin atje, në kroin e ngjarjeve të qëmoçme.
– Ehu, o djem, që më pyesni për hanë e Ollornan Beut – ja nisi xha Martini – e ku e dini ju, more, ç’ka qënë në këto vise ku rronte gjëmëmadhi Olloman Be, mallkuar i qoftë emri!
Edhe dora e tij, dorë e madhe pune, e bumbyer nga shiu e breshëri, largoi nga balli kapën e zezë prej lëkure dashi me rrethin tërë zgjyrë.
– Po, ka qenë një kohë kur edhe foshnjat e djepit dinin ç’është emri Ollornan Be. Sepse, Olloman Be dhe lemeri ishin një e një, vëlla e motër. Atëkohë në tërë këtë mëngë të vendit – fusha, kodra, pyje – zotëronte Olloman Beu i Karafil Agait. Kur pyeste ndonjë që s’dinte: «E kujt është kjo fushë pëllore?» – i thoshin: «E Olloman Beut». – «Po ay fshat nënë atë kodër?»
«I Olloman Beut». – «Po ato tufë bagëti që zbardhin nëpër ato kullota?» – «Të Olloman Beut». – «Po ai pyll që nxin atje tej?» – «I Olloman Beut. Me gjithë sharra, me gjithë karvane. Me gjithë njerëzit që ngasin karvanet». Të gjitha të Olloman Beut! .
– Llamje paska qenë? – pyeti ay moshatari im, i çuditur.
– Llamje, po! Ndofta më keq se Ilamja. Dorën e kish më të rëndë se plumbi, hijen më të hidhur se vdekja. Edhe dita ditës zgjeronte rrethin e çifligjeve e numrin e bulqërve, që i mbante si bagëti. Po bagëtinë nuk e vriste, kurse bulkun… Sot dëgjoje se zaptoi një korie të re, nesër një mulli, një luadh, një han e ç’t’i thosh goja. Kur vriteshin ndonjë në mal a në fushë, në udhë a në shtëpi e i mbetej kufoma pa kallur në varr a kur i zhdukej ndokujt gjurma si uji në ujë, ta dish se kish pasur gisht Olloman Beu. Edhe gishti nuk vonohej të dukej sheshit, sepse me t’i dalë shpirti njeriut, Olloman Beu nuk mungonte të dërgonte trimat që t’ja merrnin arën, kalin, çupën… E ku kish mbret, more, e ku kish kral, more, e ku kish zot e hyqymet më të madh se Olloman Beu?! Ai ishte vetë vali, vetë kadi, i priste palla më të katër anët, i shkonte vula në Janinë e në Stamboll. Kur dilte Olloman Beu pazarit me dyzet a pesëdhjetë trima të zgjedhur me kandar të zjarrit, të armatosur gjer në dhëmbë: me këto vezne, pallaska e palcore, me këto pisqolla me çark brezit, me këta jataganë, hedhur krahut dyfegjet e gjatë të larë me ergjend e flori, e ku je ti, more, dridhej foshnja në barkun e s’ëmës! Më të djathtë e më të mëngjër sikur s’kish njeri të gjallë. Po të mos qenkeshin ato bataret e gozhdëve të opingave zhgrap-zhgrup, në kalldrëm, e ato taktaket e tiktiket e zhingërmingrave që kishin varur trimat në brez, dëgjohej miza një të shtënë dyfegu larg. Njerëzia nguroseshin sikush në vend, me pëllëmbën e mëngjër në zemër, kurse me të djathtën i bënin nga njëqind e pesë temenara e salavate, që nga dheu e gjer lart mbi ballë.
Edhe Olloman Beu i Karafil Agait shkonte në mes të këtij salltaneti duke tundur vap-vap xhufkën e festes së kapitur mbi vetull. Pa shikonte rrotull me një të pamë të ashpër sikur desh të përpinte retë. Dridheshin, ore, ja për këtë krypë! – dridheshin si purteka ata që guxonin të ngrinin sytë e ta shikonin!
…E ku t’i dini ju, bre, ku t’i dini ju këto azape…
Ju, o miq të mirë, që rrini e ngrohi sot rreth kësaj vatre e pini verë nga kjo e bekuara, po të ndodhte të shkonit këtej, si tashi, në palcën e dimrit, do të thoshit më mirë ta bënit gjumin jashtë, në dëborë, a në ndonjë shpellë mali, me egërsirat, se sa të trokisnit në këtë portë e të hynit në këtë oborr ku kishin ndodhur kaq lebeti. Ja, aty në oborr, në të hyrë, ish druri e litari për të varur njerëz. Pak më tej ish çengeli, që i futej njeriut në grykë, së gjalli. Më tutje, pusi me kapak hekuri. Tashi pusi është mbushur e mbuluar, po sa koska njeriu kalben brenda!
Hanxhiut ju ngritën ato vetullat e zeza, që u bënë trikëndëshe, na shikoi si i verbër, ofshoi e tha:
– Ashtu është… Më ka thënë babai.
Xha Martini vazhdoi:
– Ca vjet më parë, kur u prish, s’di se si, një copë e murit të avullisë, dualën jashtë koska njeriu të futura në ca si kamare të gjata. Kështu, hanxhi?
Hanxhiu ofshoi edhe më thellë, dhe u përgjegj me vonesë.
– Kështu, kështu, kokalla, fyej të thyer: shumë kamare, shumë koska, i lamë me verë të kuqe, u hodhëm borzilok të thatë, i vështuallëm me pëlhurë e i kallëm në një gropë, të treten atje.
Tha kështu, ktheu kokën mënjanë dhe tundi pëllëmbën sikur desh të thosh: «Ehe… ka dhe gjëra të tjera nëpër këta mure…»
Xha Martini vazhdoi:
– E ku i dini ju këto gjëra, o djem… Ju i kini edhe buzët me qumësht, megjithqë thoni se ju ka ardhur koha t’i njomni me verë. U përpoq të shpinte buzën në gaz, po u helmua
edhe më shumë, ngriti plloskën dhe hoqi ca gllënjka, u ra vësht e vësht mustaqeve me pëllëmbë, shikoi një çast pishtarin, pastaj tha:
– Hyqymet kish sa për sy e faqe, se për të gjitha beu shkruante, beu vuloste. Ata pak zaptie që rrinin kotnasikot, me një çaush në krye, për çdo gjë i merrnin dorë beut. Kur piqeshin me Olloman Benë kthenin menjëherë poshtë grykat e dyfegjeve, se veç gryk e dyfegut të beut dhe e zybave të beut duhej të ishin lart. Edhe të gjithë i bënin temena, po beu as që begëndiste t’i shikonte me sy; po dridhte e përdridhte më të madh ato shtullungat e mustaqeve bojë vaji. Kur vinte beu në Manastir, kaluar, me zybat prapa, pastaj vetë ngrihej më këmbë dhe e priste si mik me kokë, se që të dy ishin ortakë: njëri djalli, tjatri dreqi.
Beu e ktheu botën prapë: i shembi të gjitha oxhaket e shtëpive të botës, se veç dera e tij ishte oxhak e duhej ta nxirte tymin përpjetë, të tjerët: nëpër vërat e çatisë, nëpër hatujt…
Kur vinin kurbetlinjtë nga kurbeti, qëndronin më parë ne porta e beut, që t’i faleshin e t’i jepnin haraçet e peshqeshet, pastaj shkonin të shikonin fëmijët e gratë. Ata i sillnin nga larg jataganë të larë me flori, shishane me kondakë ergjëndi, pisqolla, opinga telatine, dengje me kafe Jemeni e sa e sa të tjera. Kështu bënin edhe ata që ngisnin karvanët, ata që shisnin e blinin: më parë ne porta e beut, pastaj në han e dyqan. Pa ndodhte shpesh që beu t’u priste kryet njerëzve me jataganët që i kishin sjellë vetë.
Kur desh Olloman Beu t’i dërgonte imdate e peshqeshe Baba Dovletit, vezirit a pashait, që ta forconte vulën, një muaj të tërë kërciste dita me ditën dajaku mbi kurriz të rajesë – kurbetlinj, zanatçinj, tyxharë, bulq – që t’i kthenin mahmudetë e mexhitet e bardha me turrën e Dovletit, se tërë paraja e tërë vendi, mal e fushë, qenkeshin të sulltanit edhe ai ua lënka sa kohë të dojë vetë njerëzisë e ua marrka kur t’i shkrepë qefi. Edhe pastaj, kur njerëzia rrinin brenda që të shëronin plagët, gjysmat e parave shkonin me karvan në hanë të Stambollit, së bashku me qojlet e me nja dy a tri vasha të bukura majë kalit. Këto i kishin rrëmbyer zybat e beut me urdhërin e beut, që ja dërgonte peshqesh padishahut. Edhe, si shpërblim, i vinte një ferman i madh nga Stambolli, që ja forconte rrënjët e ja madhonte vulën.
Pa shumë nga ata që nuk e duronin më zinë e babëzinë, turpin e shtypjen, merrnin fëmijët e gratë, pleqtë e plakat e iknin natën ku sytë këmbët e nuk kthenin kokën prapa të shikonin vendin ku kishin lindur e ishin rritur. Humbnin në dhe të huaj, nëpër fshatra e kasabara, bëheshin shqehë, grekë, frëngj e ku ta di unë çfarë, për të shpëtuar kokën e nderin nga dhuna e përdhuna.
Një sahat përpara se të perëndojë dielli mbylleshin gjithë shtëpitë e gjithë pazari, se lëshoheshin kuajt e Olloman Beut për ujë. Se na kish ky beu një hergjele të tërë me kuaj dorinj, çilë, kërrë, karanj e balashë të sjellë drejt nga Rabistani. E ku të peshonin, more, ty e mua e tërë botën këta kuajt e Ollornan Beut që ishin më të hazdisur e më të akrosur se sa seimenët! …Buçiste tërë vendi kur potkonjtë e tyre copëtonin gurët e kalldrëmit e mbushej udha shkëndijë e gjallë!
Pa kur dëgjohej se ka dalë e po shkon udhës Olloman Beu i Karafil Agait kyçiteshin me nga tre kyçe dyert e shtëpive, mbylleshin me lloze kanatat e penxhereve dhe tërë bota mbyllej në zëndan, në qivur. Edhe foshnjat, që janë foshnja, pushonin të qarit kur dëgjonin emrin e qahjait të beut. Vashat e nuset e reja dridheshin si fleta kur vjen fërtyma e u binte faqeve kur të kuqtë e fruthit e kur të verdhët e verdhicës.
Se ku ta dini ju, more, se Olloman Beu ish njeriu i qefit e ahengut! Konakët e tij ishin rëngë me çupa të bukura të rrëmbyera nga lind e ku perëndon. Edhe sa herë që i shkrep te qefi beut për ndonjë vajzë të njomë… Lebetiteshin gjithë fusharakët…
Këtu, zëri i xha Martinit u këput siç këputet e bie nga lart një zog kur kris rrufeja. U mundua te vazhdonte rrëfimin, belbëzoi ca fjalë të ngatërruara, si preçarte, e m’u duk sikur i shkriu një lot në beben e syrit. Ngriti dollinë, që të mos ja pikasnin hidhërimin, pastaj vazhdoi, po kësaj here me kryet përdhe:
Për punën e një çupe, një Xhoxhi-Xhoxhi, nga ata të Motovilës, i ra me dyfeg beut. Plumbi ja mori këmbën beut, po nuk e vrau dot. Pastaj Xhoxhi iku s’di se ku, po shtëpia ju dogj e ju shkretua. Nga tërë fisi i Motovilës s’mbeti asnjë i gjallë. Ca muarën malet e luftuan me dyfeg në dorë, se i mbanin me bukë çobenjtë, ca të tjerë i vranë zybat e beut. Tërë malli e gjëja e lisit të Motovilës i mbeti Olloman Beut.
Kur kish beu ndonjë rast gëzimi: dasmë, lindje, synet e ku ta di unë çfarë, a kur i shkrepte qefi vetvetiu, në të ndenjur e sipër, digjeshin reth e rrotull mullarët e bulkut, ndizeshin togje shirrë bredhi të përzier me hi e u jepeshe urdhër gjithë njerëzve të loznin e të këndonin. E doemos, këta lonin e këndonin sipas gajdes, se si tha dikush një fjalë: «Lot prifti nga belaja, – I miri nga maskaraja». Kësaj i thoshin donoma. E në donoma e sipër, oborri i madh i sarajeve të Olloman Beut, i qarkuar me dy palë mure, njëri më i trashë se tjetri, njëri më i lartë se tjetri, si kala Janine, mbusheshe me zjarre edhe trimat e beut dridhnin në hell deshinj të majmë të sjellë peshqesh (ama peshqesh me kërbaç në dorë!) nga ana e anës. Edhe pastaj, tërë ditën e ditës edhe tërë natën e natës gjëmonte dyregu. Shtatë male larg binte erë barut.
Gjithë vendt dridhej, o djem. Dridhej, rënkonte e lëngonte, si mos o Zot, nën hijen e rëndë të Olloman Beut. E kjo hieja e tij ishte më e rëndë se plumbi, më e zezë se vdekja.
Pleqtë e asaj kohe luteshin:
– Zoti na, dhëntë që t’i japëm!
Bulqit:
– Zoti na faltë durimin, për hatrin e foshnjave! Edhe rajeja gjithë, me një zë:
– Zoti i shtoftë zullumin!
Edhe zullumi shtohej e shumohej dita ditës e derdhej si rrëke nga konakët e Olloman Beut: turpërime, rrëmbime, vrasje, presje, shkatërrime. Ky ishte mielli që bluante mulliri i tija.
Vetëm një Malush Aga Katunishti ja ka prerë yryshnë Olloman Beut! – thirri xha Martini me zë të gjallë e të nxituar, sikur desh që të shpëtonte nga hija e rëndë që e kish pllakosur gjer ahere.
Sytë i shkëlqyen si djelli kur del nga retë.
– M’i ndriçin eshtrat e shpirti në këtë e në atë jetë Malush Agait, se ai i doli zot nderit të vendit edhe e mbrojti si burrë.
E që ta dini mirë, nga zullumet e të këqiat e beut, kurbetlinjtë iknin e s’ktheheshin prapë, dyqanet mbylleshin, karvanet ndërronin udhë e nuk shkelnin më në viset tona, punishtet pa punëtorë, shtëpitë të shkreta, arat pa bulq… Shumë nga ata që, arratisesnin, qëndronin një ditë a dy në udhë e sipër – në derë të Malush Aga Katunishtit, e ky i priste me bukën shtruar e me fjalë të mirë. S’ka pasur e s’di të ketë në viset tona njeri më zemërbardhë e më të mirë se sa Malush Agai.
Pa edhe njerëzit e kishin në krye e sipër e i kishin nxjerrë këngë që në të gjallë.
Kur e pa se do të përpiqeshe ballë për ballë me Malush Aganë, sado abrazh që ish, Olloman Beu i vuri gishtin kokës e u mundua ta ëmbëlsojë punën: i dërgoi fjalë të zbriste që të merreshin vesh bashkë.
«Ne jemi njerëz mali e nuk zbresim dot në fushë, se s’na lë driza, – i tha Malush Agaj njeriut të beut. Po të dojë beu të flasëm, le të ngjitet këtu, lart».
Kur dëgjoi fjalën që i kish dërguar Malush Agai, beut i hypi gjaku në kokë e mënt i ra pika. S’e nxinte tani as lëkura, as konaku, as tërë vendi. I ziente zemërimi në zemër, sindozot zjen jashtë fërtyma e kollozhegu.
Po meqë e dinte se Malush Aga Katunishti s’ishte burë i pakët, nuk e prishi menjëherë. Nisi i dërgoi ca trima, me të fala, që Malush Agai t’i jepte në dorë fusharakët që kishin ikur nga çifligjet: «M’i jep mua, në dorë ata derra bulq, pastaj shohim e bëjmë…» Kështu bëri një herë, kështu dy, tri, po gjithnjë trimat u kthyen duarthatë: Malush Agai nuk ua dha njerëzit. Ca nga trimat e beut u kthyen, ca s’u kthyen fare, mbetën në mal.
Kur e pa Ollornan Beu se po i binte vula poshtë, i bëri emër trimave të lanin mirë armët, të mbushnin vozmet me barut e plumb, dërgoi njerëz të qëronin udhët, pastaj ja mori përpjetë në mes të bylykut, ca kaluar e ca më këmbë.
Mirëpo Malush Agajt i kish rënë në vesh fjala se beu donte t’ja shkelte fshatnë e i doli përpara me pesë veta, më këmbë (të tjerët kishin zënë vend atje ku duhej, që të mos linin të fluturonte as zogu).
– Ardhe, o be? Hajde, me këmbë të mbarë! Ne të presim me sofrën shtruar – i tha Malush Agai e i dha atij tunjatjetë burri, me kryet lart, me trupnë drejt, si lis.
– Tunjatë, Malush Aga – ja ktheu Olloman Beu dhe mbajti kalin.
Tashi na ishin ballë për ballë: aty poshtë, Olloman Beu me dyzet e ca dyfegje; atje lart, Malush Agai me pesë veta. Ky ish një burrë i thyer e pak si i thinjur, po kolonë: kish një sy të fortë që e vriste trimnë me një të pamë. Syri i tija bënte sa për njëqind dyfegje. E na kish Malush Agai një shkop thane në dorë, me krrabë, e një pisqollë në silahe.
– Mirë se na erdhe, Olloman Be. Të them mirë se na erdhe, në vjen si mik… Derën tonë e ke të hapur.
Edhe e shikoi me një sy kaq të fortë, sa beu, nga ulk na u bë qengj i butë.
– Në ke ardhur ndryshe, e mira e së mirës është të mos bësh një çap përpara, se…
Olloman Beut ju drodh xhufk e festes fër-fër, si dridhet maja e kallmërit kur fryn era. Pastaj, dalngadalë, e mblodhi veten, u hodhi një sy trimave, që prisnin urdhër e tha:
– Kam ardhur si kam ardhur, kjo është puna ime.
Po ti, o Malush Aga, të bësh mirë e të më japësh në dorë ata qen a rajenj e ata derra fusharakë, që kanë lënë parmendat e kanë rënë në strehën tënde. Të më japësh se ndryshe, besa, ke të bësh me këtë koskë! – edhe i ra gjoksit me grusht.
– E shkele fare, o Olloman Be i Karafil Agollit.
E shkele, Zoti që është një e pa shok, e zure të lëndosh thellë. Këto viset tona, o be, kanë hequr të zit e ullirit, me kamje e skamje, me jetë e mortje, po nuk janë turpëruar kurrë veçse në ditët e tua për punë nderi… Turpi qoftë yti e i oxhakut tënd, se edhe ti je nga këto vise. Turp, besa, turp!
Zëri i Malush Agait, që zakonisht ishte i butë e i ërnbël si bar për plagë, tani qe egërsuar si një përrua mali, kur zbret poshtë, vjeshtës, shkëmb më shkëmb.
– E ç’kërkon të na bëhesh ti, o be? Ali Pashë Tepelenë kërkon të na bëhesh, ë? Po as Ali Pasha, që kish qenë pasha me tre bishtërinj, nuk shkeli kaq vëngër siç po shkel ti, o Olloman Be! Dëgjo të të them një fjalë: unë s’t’i jap në dorë ata që më kanë kërkuar strehë e krah edhe sikur ta di se nuk do të mbetet gur mbi gur nga shtëpia time!
Pastaj u kthye e u foli trimave të beut:
– Po ju, bre, si u bën zemra të bëhi qojle e vegla të këtij katili, që i punon qindin këtij vendi? Më thoni: si? Beu na zvesh e na vret vëllezërit, beu na rrëmben e çnderon motrat, edhe ju: peqe-lepe! Përse? Për një koromane! Turp, bre, se edhe ju kini pirë sisë nëne e kini ngrënë bukën që e bën bulku!
Nga të dyzet e pesë trimat e beut, ca unjën kryet, ca kthyen sytë në të djathtë e në të mëngjër, se nuk guxonin ta shikonin Malush Aganë.
– Po ti, o Lite, ku e ke mendjen? Kështu të ka porositur yt gjysh, që e kam patur si baba, në krye e sipër? Ehe, yt gjysh i kish dalë një herë e një kohë zot këtij vendi, kish luftuar gjersa ish vrarë. Po ti, o Zenel? Edhe ti, o Kajo? sa turp!
Atëhere disa nga trimat e beut i kthyen kurrizin Olloman Beut, ju afruan Malush Agait, kokunjur e i thanë: «Na fal, Malush Aga. Ç’bëmë s’do bëjmë. U gënjyem».
Beut iu drodh buza, siç i qe dredhur xhufka e festes.
E si të mos i dridheshe kur pa se me një fjalë goje, Malush Agai i mori gjithë ata trima? Malush Agai, që s’kish në dorë veçse një krrabë e në silahe vetëm një pisqollë…
– Jau bëj haram bukën! – u thirri beu trimave. – Bukën e bën dheu e bulku. Me dirsën e ballit.
Ti nuk ua bën dot haram, se s’është jotja. Po të jetë për haram, ti, Olloman Be, je i pari që e ke haram këtë bukë, se e hëngre dhe e shkele.
Tre semenë kaluar vunë dorë në pisqollat e brezit e i nxuar që t’i binin Malush Agait, po namëta ranë, që atje ku ranë shtatë e tetë dyfegje bashkë edhe të tre semenët u rrëkëllyen poshtë, në këmbët e kuajve, përpara se ta shkrepnin. Kuajt mbetnë pa zot e muar tatëpjetën.
Kur pa se qe kthyer fleta, Olloman Beu ktheu kalin e mori poshtë në mes të batareve të. dyfegjeve që zbraznin në err trimat e Malush Agait që thërrisnin me të tallur: «Isa-ha! Isa-ha! Zëre, laro! Kafshoje, balo!» – Beut i tundej në erë xhufka e zezë e festes së kuqe. Edhe ikte, ikte… Pas tij iknin ata njëzet e ca lanxho, që i kishin mbetur besnikë gjer në fund. Ama trimat e Malush Agait, që kishin zënë tërë grykën, kishin dalë nga pusitë e u thërrisnin: «Isa-ha! Isa-ha!» – sikur t’u ndërsenin qentë e stanit.
Iku beu, si i thonë një fjale, me bishtin ndër shalë.
Ama ish bërë tym e zjarr nga zemërimi. Kjo ishte hera e parë që kish gjetur sharra gozhdën.
…E ku je ti, more, ku je ti, se ç’ka ndodhur pas asaj dite në viset tona! Shkuan bumbashirët në Manastir e nga Manastiri brenda në Stamboll të shpien fjalën se Malush Aga Katunishti ngriti krye kundër mbretit. Vetë Olloman Beu u ngrit e shkoi me një torbë lira që të kërkonte imdat. Solli taborë me bashibozukë, topçinj e kumbaraxhinj e ku ta di unë sa nizamë të tjerë. Meqë nuk u zinte më besë atyre të vendit, dërgoi e solli nga Dibra njerëz që i paguante me ylyfe të madhe.
Plasi lufta. Bam këtu, bam atje, ditë e natë. Po ku e zinte plumbi Malush Aganë? Nuk i druhej, po nuk e zinte. Pa edhe njerëzit e tija nuk e kursyen gjaknë: fusharakë e malësorë bashkë, çobenjtë e maleve.
– Ashtu, ashtu! – ja bëri hanxhiu duke nagasur zjarrin. – Më ka thënë babai.
– U vranë nga të dy palët e nuk fitoi asnjëra. Më në fund ardhi kartë nga Stambolli se mbreti kish zënë luftë s’di me kë e thosh që të dy palët – Malush Agai e Olloman Beu – ta linin të tyren për më vonë e të vinin ta ndihmonin mbretin. Ardhi edhe një ferman i madh që thosh se Malush Agai ishte i falur, të mblidhte trimat e të shkonte në luftë për mbretin.
Malush Agai nuk i zuri besë e nuk shkoi të luftonte për mbretin. As Olloman Beu nuk shkoi, por mblodhi e i dërgoi redifë e bedelë. Lufta u platit, pothuaj u shojt fare. Olloman Beu nuk i ra më Malush Agait, as Malush Agai nuk i ra Olloman Beut. Njerëzit punonin në mal e në fushë. Mirëpo uji fle, armiku s’fle. Olloman Beu solli edhe njerëz të tjerë me ylyfe. Këta i zunë një herë pusi. Malush Agait ne gryka ku lajthittë juve udhën qëparë, kur deshit t’ja merrnit me të prerë, ne ay Lisi me dy bigla. Pas ca ditë, kur beu kish shtruar drekë të madhe, nga gazi, një i biri i Malush Agait ja lëshoi flakën mespërmes. E vrau.
Pastaj prapë taborë me bashibozukë e nizamë, e rrethuan Katunishtin. U luftua sa u luftua me plumb e zjarr e më në fund u nxehën këta bura e dual sheshit, u prenë me jataganë… Fitoi turku: pashai i Manastirit…
Xha Martini, këputi fillin e rrëfimit e mbeti i mekur me sytë ne çengeli i vatrës. Kur filloi sërish dukej shumë i lodhur e më plak se ç’ish.
– Po, u vranë, u shuan. Të nipnë e Malush Agait që ish shkëndija e fundit e vatrës, e muar e e shpunë në Rabistan, atje ku piqet dheu me qiellin. Atëhere Hodua – se Hodo i thoshin të nipit – ishte i vogël: shtatë a tetë vjeç. Atje e mbajtën, atje e rritën, atje e martuan. Pas njëzet e ca vjet, turku e dërgoi kajmekam në viset tona. I thoshin Hajdar Efendi…
Xha Martini fshiu ballin e dirsur, tundi dy a tri herë pëllëmbën e hapur përpara syve të perdelisur, sikur të desh të largonte errësirën.
– Eh, more djem, i keq qenka ky i verbosur dhe i huaj: ta merr gjuhën e nënës, ta shtrembëron shpirtin, ta prish. Atje, larg, Hodua i Katunishtit e kish harruar fare shqipen tonë, fliste vetëm turçe e arapçe, me terxhuman. Shumë thoshin se e dinte, po nuk desh ta fliste, se i vinte turp t’i thosh vetes shqiptar. Kajmekam Hajdar Efendi Katunishti u përpoq me mish e shpirt të shtronte malet nën këmbët e mbretit të turkut e të belerëve. Hajde, hajde: malet që kish mbrojtur i gjyshi, Malush Aga Katunishti!…
Jashtë kollozhegu ish ngritur më këmbë me të bijtë e të bijat e me soj e sorollopnë e bënte gjëmë të madhe që të shembte e të zhdukte çdo gjë të gjallë. Fjalët u shojtën me pishën e fundit të pishtarit e me plloskën e fundit, që mbeti e zbrazur. Llavat e ujqve, që i vinin rrotull hanit, alurinin sa të kallnin lemerinë. Tufani frynte nëpër hatuj.
Zgjata kryet ne oxhaku dhe pashë qiellin e kthjellët si pikë loti. Hëna ndriçonte flokët e dëborës që zbrisnin poshtë duke luar valle. U vështolla me gunën e tharë e bëra si gjithë shokët: rashë të flë, Fjeta e u zgjova, fjeta e u zgjova, sepse më dukej sikur dëgjoja të thirrura e të lebetitura. A mos thërrisnin njerëzit e gozhduar të gjallë në ato kamaret e avllisë të hanit të Olloman Beut? Kushedi…

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

TREGIME NGA NONDA BULKA

(1906-1972)

Nonda Bulka u lind më 1906 në fshatin Leus pranë Përmetit. Pas studimeve në Liceun francez të Korçës, vazhdoi studimet e larta për juridik në Francë. Pas kthimit në atdhe punoi si mësues në Korçë, Elbasan dhe Tiranë. Në periudhën e pasluftës ka punuar edhe në Departamentin e Historisë dhe Filologjisë në Universitetin e Tiranës. U bë i njohur në letërsinë e viteve ‘30 me pseudonimin Chri-Chri. Skicat, fejtonet dhe shkrimet më të mira të tij janë: “Vija e vdekjes”. “Intervistë me Shën Pjetrin”, “Kujtime tragjikomike”, “Kur piqet Muhameti me Krishtin”, “Përralla abisine”, “Gjysëm ose italian”, “Mësim gjeografie” etj. Bulka ashtu si Migjeni më vonë, do të pasqyrojë në krijimtarinë e tij mjerimin, zymtinë, e jetës së vegjëlisë shqiptare me krijime tronditëse si “Mëm e bir”, “Lypësi”, “Njeriu misterioz” etj, duke demaskuar padrejtësinë shoqërore pa kërkuar mëshirë. Shkrimet e tij, fejtone e skica, ai arriti t’i përmblidhte më 1934, në vëllimin “Kur qan e qesh bilbili”. Gjithashtu, ai botoi edhe më pas proza poetike, skica humoristike e disa përkthime nga letërsia franceze.

LYPËSI

Më ndjek nga dita sa herë vete në shtëpi:
– Nëm një lek, zotni!
Është një djalë i vogël, shtatëvjeçar, i zi pisë nga fytyra, i thatë, i shkurtër, pa rroba, pa këpucë; si rron, as unë nuk e di. Sytë e tij janë pasqyrë e egër, e gjallë dhe e tmerrshme e fukarallëkut. Vuan nga uria, vuan nga të ftohtët, vuan nga çdo gjë. Por i ka mbetur aq fuqi, sa të thotë: – Nëm pak bukë!
Të mendohesh thellë, më e mira që mund t’i bësh, është ta helmosh. Se helmi është ilaçi i fukarallëkut.
E di që feja dhe ligji më helmojnë mua, po të bëj një vepër të tillë. Se njeriu s’ka të drejtë t’ia marrë jetën njeriut. Po a ka vallë njeriu të drejtë t’ia shtojë vuajtjet tjetrit? Se lypësi me lekun tim s’bën tjetër veçse shton ymrin, domethënë jetën, domethënë fukarallëkun. Mëshira private nuk e zgjidh kurrë problemin shoqëror.
Po le të kthehemi te historia e lypësit. Ditë për ditë më kërkonte diçka… Se ditë për ditë kishte nevojë barku i tij. Herë i jepja, herë jo.
Një ditë nuk e pashë të më dalë rrugës! Dy ditë, tri, katër. Thashë me vete: – Ç’u bë vallë? Dhe shkoi një muaj, shkuan dy, po lypësin s’e pashë më!
Më erdhi keq, doja të dija ç’u bë; se fytyra e tij ishte simpatike, me gjithë shëmtimin tmerrues, ku pasqyrohej uria dhe vdekja e ngadaltë. Jo, s’e pashë më! dhe m’u bë si ide fikse! – doja të dija ç’u bë.
Dhe u enda andej-këtej. Në çdo cep takoja nga një lypës të vogël, si ai (të gjithë lypësit ngjasin, se ngjyra e urisë nuk ndryshon), por s’ishte ai.
Shkuan qysh atëherë katër muaj. Fillova ta harroja lypësin tim.
Sonte befas m’u kujtua. E ku ta dish! Ndoshta ka vdekur…
Gazeta s’mund ta përmendë emrin e tij. Vdiq ndoshta… ndoshta rron i sëmurë. Nuk e di. E ku ta marrësh vesh sa korr përditë drapri hyjnor!…

Shkurt 1936

KËNGA E MONOTONISË

Shok besnik, shok i vjetër që ngahera e kam pranë, si në ditët më të helmuara të jetës sime, ashtu dhe në ato më të lumtura.
Sahat i vogël, i bukur, gjysmëhekur, gjysmë-ergjënd, që s’flet as qan, veç murmurit këngën melankolike, monotone të jetës që shkon. Ikën ngahera, ikën pa kthyer kokën prapa. Ikën dhe, bashkë me të, ikim dhe ne. Na lajmëron se koha shkon dhe fluturon, edhe këndon një këngë monotone; këngën e monotonisë tik-tak. Ç’këngë tragjike! Fillon ajo këngë e helmuar te djepi, dhe mbaron te tabuti. Një tjetër pas teje do ta vazhdojë këngën, dhe pas tij një tjetër; por le të kthehemi te sahati.
Tridhjetë vjet rresht, kudo që vajta, ngado që shkova, e kisha ngahera në xhepin e djathtë të jelekut, duke kënduar këngën e monotonisë. Ndrova shokë, ndrova qytete, ndrova kostume, ndrova shtëpi, por sahatin e kam ngahera në xhepin e djathtë të jelekut.
Është lidhur ngushtë sahati im besnik me kujtimet e plot tridhjetë vjetëve. Sa herë e shoh, me vinë parasysh shokët që kanë vdekur, miqtë që kam larg. Me shkon si vetëtima gjithë jeta e pamvarur e një djalërie nostalgjike. Gjithë e shkuara është para meje, sa herë që fut dorën në xhep për të pyetur shokun tim besnik, ç’kohë është, ai përgjigjet: tik-tak! Përgjigje lakonike, monotone, që s’do të thotë asgjë dhe që thotë shumë gjëra.
Thotë ndofta ajo këngë monotone: “përse dëshpërohesh? Je edhe djalë! Ke një të ardhme përpara. Varet nga ty që ajo e ardhme të jetë e shkëlqyer ose jo! Përse kaq pesimizëm? A është vërtet kaq e zezë jeta sa e pandeh ti? Përse? Përse bëhesh vegla e muskulit, që të ka dhënë zoti peshqesh dhe që quhet zemër? Përse skllav i emocioneve? Shikomë mua, stoik, mbi çdo gjë gjakftohtë dhe krenar! Vepro si unë”. Ndofta këto do të thotë kënga monotone e sahatit. Por sahati pa zemër, s’ka asnjë krahasim me njerinë plot ndjenja dhe zemër. Ambienti shoqëror e ka bërë, që ajo zemër dhe ato ndjenja të shërbejnë për fatkeqësinë e tij. Zemra njerëzore shumë herë rreh për ëndrra të shkuara, për sytë e kaltër të një vajze që s’e ke parë qysh prej kohe, për trupin selvi të asaj që në gjunjë të këndonte këngën e shpirtit.
Erdhi koha që të rrahurat e zemrës të ndryshojnë drejtim. Sa për sahatin, ai s’merr vesh, lëre të këndojë këngën e monotonisë gjersa të ndryshket!

1934

NËNA DHE I BIRI

– Nëno!…
– Bir!
– Dua bukë!
Mëma hesht.
– Nëno!
– Bir!
– Ngriva!
Mëma psherëtin.
– Nëno!
– Bir!
– Më dhemb koka!
Mëma s’përgjigjet.
S’ka bukë, s’ka zjarr, s’ka të holla për doktor. Dhe djali psherëtin. Mëma s’përgjigjet. Psherëtin edhe ajo ngadalë. Djali nuk i dëgjon psherëtimat e mëmës. Mëma dëgjon tiktaket e zemrës së të birit. Një grua plakë e rreckosur, me fytyrën rrudha-rrudha, rri mbi kokën e një djali dhe vështron me sy të zgurdulluar. S’guxon të qajë; ka frikë mos ta zgjojë djalin që porsa filloi të flejë. Rri dhe e vështron. Dy lot helmi shkasin prej syve të neveritur. Ngadalë, pa zhurmë, mbështet dorën e vet mbi ballin e djalit dhe djali zgjohet përsëri.
– Nëno!
– Biri i nënës.
– Dua bukë!
Nëna hesht.
– Nëno!
– Xhani i nënos!
– Me ngrinë këmbët!
Nëna psherëtin.
Dhe djali fle përsëri dhe nëna rri dhe e vështron dhe ngadalë qan e psherëtin. Në heshtjen tragjike të një nate dimri, në odën pa dritë luhet një nga mijëra tragjeditë e jetës njerëzore. Dhe çdo tragjedi është një poemë e gjallë! Poema e shekullit njëzet!
Një mëme; pranë saj një dhogë, kora e Shën Mërisë. Mëma e vështron koren e shenjtë, i afrohet, e puth dhe kthehet pranë djalit. Një shkëndijë shprese shkëlqen në sytë e saj.
Shën Maria hesht!
Që nga larg, zhurma e muzikës së radios tingëllon në veshët e mëmës. Dhe djali fle, pa bukë, pa zjarr, pa dritë.
– Nëno!
– Bir!
– S’jam mirë!
– T’u beftë nëna, fli!
Dhe djali fle përsëri. Dhe mëma qëndron si shtatore! Hedh sytë tej e përtej, vështron koren, vështron djalin dhe psherëtin thellë. Dhe djali fle! Mëma i vë dorën në ballë! Balli është i ftohtë! Mëma i trazon dorën. Dora ka ngrirë. Mëma e puth në buzë. Buzët janë mbyllur përjetë. Mëma qan me zë, por djali nuk zgjohet. Dhe zërit të mëmës i përgjigjet heshtja e natës. Kora përkarshi vështron dhe hesht. Një trup i ngrirë. Një mëmë me sy pa lot. Një natë dimri vdiq i biri i një lypëseje. S’u prish bota, as fukarallëku s’mori fund…

DRENUSHA DHE PJERGULLA

Një hardhi e lartë me fletë të gjera dhe plot me kopanë rrushi, që shkëlqen si ar, vuri re një drenushë me brirë të gjatë që po kalonte me vrap aty pranë.
– Ja një drenushë e mjerë – tha pjergulla me vete – qe s’di nga t’ia mbajë; po e ndjekin qentë, të gjorën! Sikur te kthente kokën këtej nga unë do ta pështillja me fletët e mia dhe do ta fshihja nga sytë e armiqve.
S’kaloi shumë kohë kur drenusha, sipas zakonit që ka për të humbur gjurmët e ndjekësve, u kthye përsëri nga rruga që kish bërë dhe kështu pjergulla zemërgjere pati kohë sa t’i thotë:
– Futu shpejt nën fletët e mia që të shpëtosh!
Drenusha i dëgjoi fërfëllimet pjergullës dhe pa humbur kohë u struk nën fletët e gjëra, pa bërë as më të voglën lëvizje. Qentë kaluan disa herë me radhë aty pranë, u kthyen përsëri, po s’munden ta gjejnë. Ndofta era që frynte nga ana e kundërt ose kundërmimi i fortë i luleve bënë që qentë mos e ndjenin erën e drenushës dhe të mos e zbulonin dot.
– Po largohen, ja po largohen – murmurit lehtë pjergulla, e kënaqur që e shpëtoi drenushën e gjorë nga vdekja e sigurt.
Drenusha zgjati kokën përmes fletëve dhe vuri re se qentë dhe gjahtari ishin larguar mjaft.
Po a e dini ç’bëri atëherë drenusha? Ajo e harroi shumë shpejt të mirën që i kish bërë pjergulla dhe pa pikë turpi nisi të hajë njërën pas tjetrës fletët e pjergullës që e kishte shpëtuar nga rreziku.
Pjergulla u ankua për këtë mosmirënjohje dhe për sjelljet e këqija të drenushës; po ajo as që çante kokën fare dhe bënte sikur s’i dëgjonte ankimet e mirëbërëses.
Kur u ngop mirë e mirë dhe e la pjergullën gati lakuriq, pa fletë doli jashtë. Në atë kohë gjahtarët dhe qentë po ktheheshin përsëri. Ata e panë e i lëshuan qentë, të cilët e kapen, e shqyen dhe e bënë copë-copë.
Duke lëshuar lot hidhërimi për të keqen që e gjeti, mbasi mbeti pa rroba, pjergulla kur e pa drenushën të copëtuar, tha me anën e fletëve të pakta që fërfëllinin:
– Atje ku ha bukën mos përmbys kupën, se mund ta pësosh keq moj drenushë…

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

TREGIME NGA ERNEST KOLIQI

(1903-1975)

Ernest Koliqi u lind në Shkodër më 1903. Mësimet e para i kreu në Kolegjin Ksaverian të Jezuitëve. Studimet në Breshia të Italisë, pastaj në Universitetin e Padovës, ku edhe u doktorua me temën “Epika popullore shqiptare”. Shkroi nën pseudonimet Hilushi, Hilush Vilza, Borizani. Ishte ministër i arsimit në kohën e pushtimit italian gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ndërsa drejtonte arsimin shqiptar, dërgon në Kosovë dyqind arsimtarë, ngarkuar me libra shqip e me mision që të themelonin shkollat shqipe në Kosovë. Gjithashtu ka ndihmuar shumë të rinj të talentuar duke iu dhënë bursa studimi për në Itali. Vepra e tij letrare u ndalua edhe pse nuk përmbante asfare shenjë a parashenjë politike. Koliqi ishte themelues e drejtues revistash, ku botohej e trajtohej letërsia e kultura shqiptare si: Ora e Maleve, Shkëndija, Shejzat, etj. Si letrar Ernest Koliqi shquhet si krijues në prozë. Përktheu në gjuhën shqipe poetët e mëdhenj italianë: Dante, Petrarka, Ariosto, Tasso, Parini, Monti, Foskolo e Manconi, që i përmblodhi në dy vëllime të librit Poetët e Mëdhej t’Italís I dhe II. Përgatiti, përktheu në italisht dhe botoi Antologjinë e lirikës shqiptare në vitin 1963. Mes përmbledhjeve me tregime përmendim: “Hija e Maleve” (1929), “Tregtar flamujsh” (1935) dhe “Pasqyrat e Narçizit” (1936); me poezi: “Gjurmat e Stinve” (1933). Ndahet nga jeta në Romë më 1975.

HANË GJAKU

Kishin harrue se ishte vonë. Në qiell të mbramjes s’mbette ma as ma i lehti kujtim i tingujve të kumbonve prendimore. Nata me hije të bruzta kish nisun të mbulojë, larg, qytetin pikalasun me drita xhixhilluese e, afër, kodrat e Tepes të heshtuna. Ata ecshin në breg të Drinit, me nji lodhje t’ambël në shpirt e në trup.
Kur, qe, mbas nji shelqje ujit të lumit, në breg t’andejshëm, u kujtuen se kish dalë nji hanë e madhe, e verdhë me do danga të kuqe.
Ai u ndal. Ndieu ajo ndoshta si nji të përqethun tue rrëshqitë nëpër shtat të tij?
Pyeti, plot kujdes:
– Shka ke? Pse u trëmbe?
– S’u tremba, u ndala me shikue hanën…
Ajo soditi rrotllen e zjarrtë viganore, qi mashtronte syt tue u dukë jo ma nalt se tridhetë kutë sipër Vukatanit.
– Hana si gjithmonë…
– Jo, – murmuroi ai me nji za si të tretun, – shif dangat e kuge… S’asht si hana e zakonshme…
Ajo ishte e mëndshme edh’e arsimueme, por plot bestytni si shumica e gravet. U dridh e u shtrëngue ma fort për krah të tij:
– Ugurzezë, thue?
– Kushedi ! Por janë marrina…
Heshtën të dy për do kohë tue ecë mbi ranë të bregut, ku hapat s’bajshin zhurmë. E para e tyne, hana eci me ta, mbasi doli prej gëmbave të shelqes në qiell të hapun tue u ngjitë përherë ma nalt.
Por befas e kaploi vajzën nji frigë e paspjegueshme. Ndoshta friga e asaj heshtjeje tepër të gjatë mbas fjalve të nxehta qi deri atëherë ai i kish folun.
Bani:
– Pse m’ a prishe ket paq nate me friksime kote. Shetitet mirë nën kët hanë të bukur e asht e para herë qi rrijmë bashkë, kaq vonë, jashta qytetit…
Ajo suell ambëlsisht fytyrën prej tij tue ia kërkue syt, por ai kish humbun në nji mendim të vetin, qi s’e lënte me ndjekë fjalët e saja. Vajza u sticue e u ankue:
– A ndëgjove shka të thashë? Ku je me mënd? Pse s’ u vën vesh fjalve qi të tham?
Ai shkundi mendimet e përgjegji:
– Kurrgja: nji kujtim i vjetër…
– Cili? Due m’e dijtë!
– S’ke shka me dijtë… Kur ishëm fmij, pash nji hanë si këtë e tashti m’u kuj tue…
– Ku?
Ai, në vend qi me kallzue, tha:
– Të këthejmë; asht vonë; tash po të bërtasin në shtëpi.
I suellën shpinën hanës edhe ujit të Drinit; u drejtuen nëpër zall kah rruga e Qafë Hardhis qi çon në qytet. Nuk çilën gojë për shum kohë. Ajo digjej në kureshtë me diktue rrymën e mendimeve qi ia barshin larg mënden shokut të saj, por dronte me përsëritë pyetjen. Ishte aq i gatshëm ai ndër përgjegje ironike qi, pa zblue kurrgja të ndiesive të mbrëndshme, mbyllin pa apel bisedën! Pritte me paduresë kallximin e vetvetshëm të tij. Por ai ecte mendueshëm tue heshtë.
Ajo s’u durue gjatë. Sa duelën prej ograjave në rrugë, iu suell:
– Elë? Ku e pe herën tjetër nji hanë ksisoji?
Ai këthei kryet me shikue prap hanën qi tashti ndiqte ecjen e tyne për mbrapa, n’e djathët. Pa ndalue ejcen, tregoi:
– Punë boshe. Nji herë në fmijni udhtova prej Podgoricet në Nikshiq të Malit të Zi. Atëherë udhtohej me omnibus. Në nji ndalje pash nji hanë të kuqe si këtë. Kurrgja tjetër.
Asaj i kërcyen dreqnit, por e ndaloi veten. S’kishte si me qënë aq e thjeshtë ajo ngjarje qi e mbylli papritmas në heshtje atje në breg të Drinit. Shoku ia këputte shkurt, pse s’donte me ia diftue përshtypjet e holla me të cilat sigurisht ajo ngjarje rrinte e rrethueme në kujtim të tij. Ajo e njifte mirfilli zilin e shokut për çdo ndiesi shkaktue nga kujtimet e fëmijnis, të cilat ai i ruente mbrënda vetes si nji visar të paçmueshëm larg kureshtës së kujdohit, edhe të saj. Mbante për veti shijen e përmallëshme qi falin kujtimet e brishta e t’avullshme të kalesës. Fytyrën e vërtetë të shpirtit të vet, atë ma të mirën, ai ia mshifte edhe asaj. Kjo gja, qi ajo qartas kuptonte, e mbushte me pezëm. Ajo deshironte qi dashunija e tyne të kishte për themel besimin ma të plotë ndër këshille. Asnji skaj i botës së mbrëndshme të tyne s’do t’i mbetej i panjoftun as njanit as tjetrit. Pse mshifej ai mbas asaj heshtjeje? Ajo, me kryeneçsin e dashunoreve, dau me dijtë. Bani, me za fare të qetë:
– Vetëm kaq?
– Kaq.
– Sa vjetsh ishe ti?
– Qe me 1911, prandej un ishëm dhetë vjetsh.
– Si e mban mend me kaq përpikni vjetin?
– Pse shi n’at vjet në Podgoricë ndëgjova krismën e pushkëve ndër male të Hotit, ku luftojshin Malsorët t’onë për liri.
Prap ecën në heshtje. Ajo rishtas pyeti me za t’ulët:
– Pse të bani aq përshtypje ajo hanë e atëhershme?
– S’e dij. Në menden e njomë të fëmis lanë mbresë disa sende qi s’kanë randësi a nemose s’kanë aqë sa me mbetun të pashlyeshme për të tanë jetën. Në paç kujtime fëmijnije, mund të vëj sh roe në to se ma të dashunat e ma të çuditshmet janë shi njato qi, me i kallzue, duken asgja.
Në zanin e tij, ma të nxehtë e ma të gjallë, ajo ndieu ngadhnimin e vet. Kishte zgjue në të nevojën e këshillimit. Priti, pa ia prë fjalën, vazhdimin.
– Ti s’e njef ambëlsin e dridhun qi më rrëshqet në zëmër kur prirëm plot habi kah stina misterjoze e fëmijnis së kalueme. Ti çmon vetëm kohën e tashme, edhe je e përkulun me të gjitha deshiret të tuja kah koha e ardhëshme…
– …pse koha e tashme edhe ajo e ardhëshmja, për mue, je ti!
– Nejse. Un s’jam ende plak me moshë, por e ndiej veten të plakun në shpirt. Jeta e ime qe aqë e ndryshme, edhe aqë e dendun me ngjarje të pamendueme, sa qi më duket si me pasë në shpinë jo aqë vjet sa vërtë kam, por edhe nji herë aqë. Jam plot kujtime si t’ishëm gjashtëdhetë vjetsh.
Vajza ia priti:
– Kjo prirje e jote shpirtnore me dashunue kalesën në shfagjet e saja.të largta e të zbêta, e m’u ndry mbrënda teje në nji adhurim vetmitar, asht nji verigë qi të pengon në zhdrivillim të cilsive të tuja. Këtë e kam vu roe mirë. E më fal qi po të flas çiltërisht. Kur të ndryhesh tepër shpesh si në nji mareshtë, ndër kujtime të kalesës, don me thanë se nuk beson n’ardhëmeni…
– Nejse – ia këthei shoku, – shkon gjatë me të kundrështue. Këtë s’dija e ke vu roe. Në zgjim të tyne të papritun, shkaktue nga sëndi ma i vogël e i kotë, kujtimet e harrueme të fëmijnis na paraqitën të rrethueme në tisa të lylyvertë andrrue. Shka kishin syt t’onë n’at moshë për me na u dukun bota e ngjyrat e saja ma të gjalla; shum ma të gjalla se sot? Vëndi ku u ndal omnibusi, ishte në breg të Moraçës… Ujnat e këtij lumi të rrëmbyeshëm rridhshin në fund të nji gryke të ngushtë. Valët e tija të furishme na s’i shifshim sepse, atje në fund të shtratit të tyne, i mbulonte terri, po ndëgjojshim zhaurrimën e poterëshme të tyne. Si tash e mbaj mend. Rreth e rrotull nesh rrijshin pezull shkambije kërcnuese. M’u dukshin ato male si me pasë qënë shtangue dora e Perendis në rrotullim e në rrëxim. Edhe në breg të lumit, në maje të nji curri qi lëshohej pingul në greminë ku shungullojshin valët e tërbueme, mbaj qartas mend se pash nji landë sa gazepi, rritë shtrëmbët, qi kish dukjen e nji vigani të deshpëruem,
n’e matun m’u hjedhë në humnerë për me i ikë mjerimit të vet.
– Romantik! Salvator Rosa!
– Më qesh sa të duesh. Edhe pse s’dij m’e kallxue, e kam gjithënji gjallë në kujtim at mbramje të shqetë në breg të Moraçës.
– Po hana?
– Ishte në qiellin përtej Moraçës, n’e djathët t’asaj lande me trup të shtrëmbët si vigà garravaç. E ngjyeme në nji të kuq të murrmë si m’u pasë çue njatëherë prej nji kënete gjaku. E, në dritë të saj, mbi nji stom bri rrugës s’onë, u ngreh pa pritë pa kujtue nji plakë e dërmueme prej moshe, flokë-shprishun, e thatë në fytyrë e në shtat, malazeze banuese n’at vis. Çoi dorën kah hana e vikati me za të shkyem: “Kuku për Malin e Zi! Kuku për gjithë botën qi ka m’u mbytë në gjak! Pushkët e Malsorve të Hotit kanë me ndezë nji zjarm qi, kuku, vonë e vonë do të shuhet!” Ajo foli e foli gjat, por un s’mbaj mend fjalë tjera.
– Me 1911 thae?
– Po. Sa herë në kohën e luftës i kam mendue ato fjalë të plakës.
– Çudi: paska pasun vërtë ndiesi profetike!
– S’e besoj. Popullsit e atyne krahinave thonë se hana me danga të kuqe bjen luftë. Plaka flitte mbas gojëdhanës. Rasa deshti qi të flitte shi në prakun e ngjarjeve të përgjakshme qi ndoqen at prendverë epopeje arbnore. Lufta e Tarabulluzit, dy luftat ballkanike, lufta botnore…
Mbas nji heshtjeje sa grima ajo pyeti, tue u sjellun mbrapa mendueshëm me shikue rrotllen ari të hanës qi gjithënji kish do shêje të kuqlimta kah fundi:
– Vetëm luftë paralajmon hana e kuqe apo edhe të zeza tjera?
– S’e dij. Mue më përkujtohet figura e asaj plake në breg të Moraçës sa herë qi del kështu.
– A dron? – pyeti prap ajo tue u rrasë për të si me gjetë mproje në krah të tij.
– Atëherë dreshta. Fjalët e parafolses pa dhambë në gojë m’a mbushën shpirtin e njomë me nji efsh të pamasë. Por tash, mjerisht, nuk drue ma.
– Pse thue mjerisht? Ma mirë mos me drashtë.
– Pse tashti shof se kam humbë krejt gjallnin e përshtypjeve. Nji hanë kuqalake pash në fmijni e më ka mbetë e pashlyeme në mbamendje e prap edhe sot m’ep, tue e kujtue, nji të dridhun misterjoz. Tashti shofim shpesh herë ngjarje me shum randësi dhe të nesërmen i harrojmë krejt. Nuk na ngacmon ma kureshta hyjnore e moshës ari para sëndeve të thjeshta por plot msheftësi të botës; tashti s’kemi ma në shpirt tronditje të thella e s’dijmë as me gzue as m’u pikllue, as m’u trëmbë para nji hane gjaku…
Kishin arrijtur te Xhamija e Kuqe. Vajza, tue e ngrehun kryet kah shoku qi ishte ma i gjatë e tue ia afrue buzët te veshi, pëshpëriti me za t’ambël ku tingllonte nji kujdes i mshefun:
– Po me më dashtë mue a din?
Ai i a lëshoi krahun e s’foli ma.

ANMIKU NË SHTËPI

Të dielave e të marteve nadje Simon Rrukulli s’e linte kurrë pa shkue në meshë. Donte me qenë në rregull me Zotin. Aty në kishë, ndër banga të para, lutej për vete e për punët e veta. Natyra e tij shumë e përshpirtshme, nuk e shtynte fort me u lutë për kënd tjetër, por lutej shpesh ku ndër disave, sidomos kundër anmiqve të besimit të tij. “Faroji, o Zot!”. Deri diku qëndronte mbrenda rregullës e zakonit, prandaj duhej, në një pikëpamje, lëvdue. Çudia e përshpirtnisë së Simon Rrukullit niste aty kur ai, në vargun e anmiqve të besimit, fuste të gjithë ata që urrente për arsyena vetjake. As nuk i shkonte mendja se mund të gabonte në gjykim, kaq bindje ushqente në drejtësinë e pastërtinë e shpirtit të vet. Kur, me gjithë hovin e shpirtit të pastër naltonte kah qielli lutjen zharritëse: “Faroji, o Zot!”, mendja i shkonte te Tef Ballstani, që s’i linte kurrkah shteg tash do kohë në tregti, te kushrini i vet që i qiste fjalë për disa tokë të pandame, te një varg i gjatë njerëzish që, në një mënyrë a në një tjetër, ia kishin prishë qejfin.
Veçse çka, ditë-ditë, aty në kishë, të gjithë ata që përmendëm, kalonin në rend të dytë e shigjetat e mënisë së tij fetare ai i drejtonte vetëm kundër Tush Kezenës.
“Faroji, o Zot!”
Lutjen e bante në shumës, pse Tush Kezena para tij përfaqësonte masën e re të sotme. Lypte prej qiellit, tue mendue ate, farimin e tij edhe të gjithë shokëve që i ngjanin.
Si shifet, natyra e Simon Rrukullit, prirej ma fort kah mënia se kah simpatia. Pak sende ai pëlqente e donte në këtë botë, por shumë tjera urrente e mëninte. Kishte maraz fletoret, si shqipe, ashtu të hueja, edhe kurrë s’i prekte me dorë; kishte maraz marrëdhaniet shoqnore e prandaj as vetë nuk shkonte, as familjen s’e çonte kund e jetën e përmblidhte në shtëpi, në dugajë dhe në kishë; kishte maraz e njihte të kota të gjitha ato punë që s’lidheshin drejtazi a zhdrejtazi me dobinë vetjake. Por, në mënyrë të veçantë, urrente të rijt e sotëm… Anima ata që mbaronin ndonjë shkollë jashtë. Gjithçka në ta e tërbonte.
Mëninte atë mënyrë të zhdërvjellët e të sigurtë ecjeje të tyne, fjalët e qarta në çdo rasë, çiltërsinë e sjelljeve, thjeshtësinë ndër marrëdhanie.
-Po shifi… shifi…
Prej dritorjet të dugajës tregonte me gisht kur përshkohej atypari ndonjë sish.
-Pse i japin gjithë atë randësi vedit, xhanëm? Çka kujtojnë se janë?
Kur kalonte Tush Kezena, s’e zinte vendi. U hidhte prej ndejses, shëtiste mbas banakut tue u dridhë në një zemrim të pakuptueshëm. Edhe shegertat u çuditnin për furinë e asaj mënie. Edhe mendonin qenien e ndonjë shkaku të msheftë.
Por, jo: nga asnjë shkak i msheftë s’buronte ajo mëni. Në asnjë punë të tregtarit s’ish përzie kurrë djaloshi. Ai e urrente vetëm pse shumëkush vinte tue ia lëvdue.
Tush Kezena, shkrimtari i ri shkodran, shembër i Hilush Vilzës, kalonte habitshëm, para dugajës së anmikut të panjoftun, humbë ndoshta në ndonjë aso përftimesh që, mandej, veshë me një shqipe të harmonishme dilnin ndër libra të tij. Kurrë s’i shkonte mendja se aty afër, dikush, e shante me të dhanun.
-Shife si ecë njëherë… I duket se vetëm ai asht i meçëm në Shkodër, e kurrkush tjetër…
Simon Rrukulli s’e njifte mirë Tushin. Jo vetëm që librat e tij s’i këndonte (ai s’këndonte asnjë libër), por vonë mori vesht se djaloshi shkruente. Filloi me pasë maraz kur e ndeshi së pari në një vizitë për emën, te një mik i përbashkët. Tregtari i njoftun, krenar për pasuni e punë të ngritun, ndejë në krye të vendit në odën mbushë me gjind, kuvendonte tue shitë dije e marifet, si gjithmonë. E qe, hyni i riu… Zuni vend në një skaj. Dikush e pyeti diçka sa u ul. E sa nisi ai me folë, të gjithë u sollën me e ndëgjue, edhe harruen bisedën e Simon Rrukullit. Edhe ky qe i shtrënguem me ia vu veshin, tue e mshefë pezmin e përmbrendshëm.
Djaloshi thonte sende e fiiste në mënyrë që ai s’kuptonte mirë. Vetëm vinte re se fjalët e tia, të rrjedhshme e të sigurta, e mbushnin me një shqetësim të hollë. Simon Rrukulli, i cili besonte ngultas në zotësinë e truve të veta, shka do që kapërcente kuptimin e tij, e numëronte ja marri për t’u përbuzë, ja mbrapshti kundër feje e kundër Zotit. Kështu që edhe bisedën e asaj dite, mbajtë prej djaloshit e ndjekë me vërejtje prej të tjerëve, mbasi s’mundi ta përfshijë me kuptim të vet, e numëroj të rrezikshme e trushkyese.
-Ah, ai luteran!
Nxitohej me dënue fjalët e djaloshit se ato ia cënonin parimin gjykues themelor që tregtari përdoronte me shoshitë sendet e këtij shekulli. Ndiente qartas se për atë djalë parja e gjaja, zotsia në tregti, nderi i mbështetun mbi ato rregulla jete që ai mbante me fanatizëm, mendimet që frymëzuen e gjithënjë frymëzonin çdo vepër të tij, s’përmbanin atë vlerë që urtia dhe përvoja e tregtarit u jepte. Tush Kezena peshonte e maste veprat e njerëzve me një kandar e me një masë tjetër. Kjo gja e tërbonte Simon Rrukullin. Mos me nderue e admirue atë, me gjithë atë zotësi në rregullim të punëve të veta, mos me pranue me bindje të plotë çdo parim e gjykim të tij, që ishte në hir e në rrugë të Zotit, i dukej mëkat e krim. Kush binte në këtë mëkat, jo vetëm ishte anmik i tij, por edhe i fesë. Prandaj: “Faroji, o Zot!”.
Një ditë, pak para mesdite, erdhi në dugajë me ndreqë disa llogari Kel Mashi, burrë bukur i motnuem, mësues shkolle fillore në qytet, njeri i squet dhe i urtë. Mbante në dorë një fletore shqipe. Simon Rrukulli, si kryen punë, pyet pak si në shpoti:
-Çka thonë këto gazeta?
Mësuesi, ndejë në karrige para tryezës së zotit të dugajës, hapi fietoren, ia solli faqet tue i hedhë një sy. Tha:
-S’e kam pa ende. Por kjo s’asht një fletore me lajme.
Merret me letërsi. Paska një artikull të Tush Kezenës.
Tregtari kërceu:
-Çka din me shkrue ai bihude?
-Jo, sa me shkrue, shkruen mirë – përgjegji mësuesi qet-sisht. – Shumëkush s’e merr vesht pse ai ka ndiesi të reja e prandej përdorë edhe trajta të reja shprehjeje. Trutë tona janë mësue me u rrokullue mbi shina të një letërsie të vjetrueme. Ai rreh një rrugë të parrahun ndër ne deri më sot.
Tregtari shprazi fishekun që në të tilla biseda ruente për në fund:
-Paj, unë s’kam nge me u habitë mbas këtyne sendeve, që ju njihni ma mirë. Vetëm tham se për atë djalin ka ardhë koha me zanë mend e me gjetë ndonjë punë, pse kështu asht
në rrezik me ndejë pa bukë me gjithë nanë e motër.
Mësuesi ndëgjoi kumbonët e mesditës dhe u çue tue ia pritë:
-Kurrkush ma tepër s’e meriton një punë. Ndoshta mos të ishte aq i zoti e kishte gjetë. Mundet që tash vuen edhe për bukë. Poetët i ndjek ky fat i zi. Por unë tham, simbas meje,
padrejtësi e madhe më duket mos me qenë i ushqyem prej dheut shqiptar shi njaj që këndon me dashuni të parrëfyeshme bukuritë e atij dheut.
E shkoi.
-Kanë dalë mendsh të gjithë – u idhënue Simon Rrukulli.
-Për me pasë të drejtë me hangër duhet me punue. E ajo që ban ai… teveqel, s’asht një punë.
U ngjit nalt në shtëpi, që e kish sipër dugajës. Sofrën e gjet të shtrueme. Dita, e bija e tij njëzetvjeçare, priste të anë me u ulë në tryezë. Pështetej në kanape me një libër në dorë. Sa hyni i ati, la librin dhe i qiti të atit gotën e zakonshme të rakisë. Simon Rrukulli, me raki në të djathtën, shtrini kot të majtën kah libri mbi kredencë. U përdrodh si ta kish hangër gjarpni.
Vikati:
-Si? Edhe këtu në shtëpi time?
-Çka ke, more njeri? – pyeti Ganxhja, e shoqja, tue hy në odë të bukës.
Ai, ndezë në fytyrë, me një furi të tërbueme, shqeu katër copash librin edhe e flakëroi në tavan.
-Çka qe? – pyeti rishtas grueja, tue u afrue trembshëm kah burri.
Ky, as me folë s’mundte prej zemrimit. I qiste shkumbë goja. Shëtiste nëpër odë si i çmendun.
-Po a s’e shef se na ka mblue marrja e turpi? Edhe në shtëpi time këso punësh! Ia mbrrijtme edhe kësaj dite! E ka hangër dreqi vajzën; a s’e shef-a? a i ke sytë në ballë? Por këtu, sa të jem gjallë, sundoj vetë. A morët vesht? Sundoj vetë.
Dhe tue u drejtue kërcnueshëm kah vajza:
-E ti, në’ daç me u shnjerëzue… E ama ndërhyni:
-Çka ke me vajzë: a ban me e dijtë?
-Deli zot, po; banu edhe ti me te…
-Çka ka? – u soll e ama e pyeti të bijën. – Çka e ka kapë? Kjo që kish ndejë tue e shikue të atin deri atëherë me çudinë ma të madhe, u shkund e bani me za të tanë pezëm:
-Për punë të librit, veç…
-Por çka asht ai dreq librit, mos më ban me e true? –Një libër shqip…
Dhe i ati prap filloi me za shpotie të idhët:
-Po, po; shqip… Sot librin e nesër ate… Shqip, po. S’asht për t’u çuditë kur ta gjejë një ditë edhe ate këtu… Asht nisë kështu: sot libri, nesër ai…
-Pashë fenë që kemi, për ke flet? – pyeste gjithnjë e ama të bijën.
Dita, për të parën herë në jetë të vet, u idhënue aty para prindëve. Ato dyshime, ato të fyeme të zhdrejta që ia lëshonte i ati, e neveritën. Padrejtësia e qartë i dha guxim me folë ashtu si nuk kishte folë kurrë.
-Don me ditë për ke flet? Për Tush Kezenën flet. Më ka gjetë me një libër të tij e mendon kush e di se çka. Por a doni me dijtë një gja? Dal e iku e ju la, po më fojët prap
ashtu. Pse këndoj librat e tij, nuk më duket se jam ulë aq poshtë sa…
Ia këputi vaji fjalën. Doli prej odës tue lanë të dy prindët me gojë hapët. Ishte e para herë që vajza fliste me aq hov në sy të atit.
-A shef? Njëkëtë vajzë të vetme kemi, edhe kësaj don me ia shti dergjën – i bërtiti e shoqja të shoqit e shkoi me pajtue të bijën.
Simon Rrukulli mbet vetëm para sofrës së shtrueme. U lëshue në kanapë, i lodhun në trup e në shpirt. Shkaku i atij…, tashti turbullime edhe në familje. Ai lutera… Çoi sytë përpjetë e, me të tanë hovin e shpirtit të përshpirtshëm, u lut me mend:
– Faroje, o Zot!
Këso here lutja i doli në njëjës…

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

TREGIM NGA MUSINE KOKALARI

(1917- 1983)

Musine Kokalari u lind më 10 shkurt të vitit 1917, në Adale, të Turqisë. Në vitin 1921, familja e saj kthehet në Shqipëri dhe vendoset në Gjirokastër, ku kreu shkollën fillore. Nëntë vjet më vonë, familja Kokalari vendoset në Tiranë. Në vitin 1937, mbaron shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” dhe më pas shkon për studime në Universitetin e Romës, në Itali, të cilin e mbaron shkëlqyeshëm në vitin 1941. Boton librin e saj të parë “Seç më thotë nëna plakë” më 1939. Më 1943, Musine Kokalari së bashku dhe me disa shokë të tjerë formuan Partinë Socialdemokrate. Një vit më vonë, me përpjekjen e saj, del numri i parë i gazetës “Zëri i Lirisë”. Në vitin 1944, boton librin e dytë “Rreth vatrës”, ndërsa më 12 nëntor të po këtij viti i pushkatohen të vëllezërit, Muntaz e Vesim Kokalari. Katër ditë më vonë arrestohet dhe e mbajnë 17 ditë në burg. Në janar të vitit 1945, botohet libri i tretë i saj: “Sa u tund jeta”. Më 23 janar të vitit 1946, arrestohet për të dytën herë nga forcat e Mbrojtjes së Popullit dhe gjyqi e dënon me 20 vjet heqje lirie. Në vitin 1961, del nga burgu dhe internohet në Rrëshen, ku dhe del në pension me gjysmë page. Në vitin 1981, preket nga një sëmundje e rëndë, që dy vjet më vonë do ta largojë përgjithmonë nga jeta.

DASMË… SA U TUNT JETA

Iku dhe e pesta ditë. Të gashtën në mëngjes erdhën njerzit e vajzës, babai me djelm, në shtëpin e Mirteza agajt dhe teto Ruhua i priti mirë. U vuri baklava përpara dhe kur ikën u tha gjithë ato fjalë të mira për nusen e djalit të saj të vetëm.
Shirat zunë dhe e vunë në radhë. Në shtëpinë e Mirteza agajt hinin e dilnin gra për të uruar. Nuse e re i prite me buzë në gaz dhe u binte kafenë dhe tek hin e dil vjehra hidhte sitë dhe kësaj i shkonte një të dredhur që nga mala e kokës gjer në funt të këmbëve. I dridheshin duartë. Sa të mësonesh. Nuk shkuan shumë ditë dhe zunë nga davetet, një natë te dajkua i math ku u gdhinë me këngë e valle. Një natë te halla e vogël, pastaj në teto me radhë. Në funt fare te dajkua i vogël, sa i erdhi djali nga Saranda. Epo për dasmë s’u gjënt po të paktën tani t’i gëzonte. Edhe atje u gdhinë me këngë. Kudo gaze e të qeshura. Gëzonin Nexhipin me nuse dhe ditët iknin dhe s’i kuptoje fare.
Po davetet u-mbaruan dhe nusja u shtrua në shtëpi. Zuri nga punët, sot një të lehtë e nesër një më të rëndë. Pak nga pak shtëpia e re i dukesh si e saja dhe kur hidhte këmbën dinte se ku e vinte e ç’kërkonte. Sa herë që vjehra bënte një punë, kjo hapte sitë ta shihte që t’i vente pas. Si e donte odanë të fshirë, si t’i vinte gjërat, që kur ta bënte kjo mos t’i luante nga vendi. Nga një herë, në kohë të darkës ndërte kokën nga penxherja dhe vështronte jashtë. Nuk shtrinte shtratin e erdhisë, as pusin, as derën e vogël që shpinte në kopsht po një avli, anë mb’anë me kuti me lule që vetë teto Ruhua kur ngrihesh dielli u hidhte ujë që të mos thaheshin si do që të pakta kishin mbetur nga të ftohtit.
Dasma u-mbarua dhe nusija zuri nga jeta e re, po njerëzia fjalët moj të keqen nuk i la. Kush u martua dhe s’u gëzua? Dasmë pa mishra s’bënet, dasmë pa hatëre të mbetura s’ka. Vërtetë kërcien e kënduan një javë të tërë, e me një milë të mira po teto Nefiseja ja vuri në xhep teto Qiros që s’i thirri vajzën e vetme me fëmilë për natën e kënajt. Ajo s’ish keq për një darkë bukë, po nikoqirja nuk duhesh ta ndante nga shoqet se s’gjë më e largët nga të tjerat. Po ajo që i bënë Ifos së Lluftullahut, ç’qe? S’e llogati fare teto Ruhua. As e nderoi edhe kur e pjeti te shkalla mezi e hap gojën. Zonja në martonte djalë dhe s’i pëlqente njerëzit e burit më mirë mos t’i thrite fare. Pastaj e vunë për të ngrënë në sufran’ e ditë. Mirë që s’e lanë fare në të fundit. Pa le që një djep s’i gjenë për djalin q’e gdhiu në duar si qeni gjithë natën. Po edhe teto Xhevros i kishte mbetur hatëri. Vërtet e kishin gjithë javën, e nderuan po të drejtën e donte nusen se edhe ajo e shtëpisë qe. Mos kishte tjetër, pa familë, një çikë kushurirë nga nëna binte. Vetëm për natën e dhëndërit! Qe dhe dasmë e madhe, të thuaç sa për ashtu. Këtë s’e bëri mirë nikoqirja. Pale le te xha Ustrefi haruan pa thirrur plakën. Vërtet e ngulur e s’ngrihet dot nga vëndi, po prapë ajo ta bënte të sajnë, pa kjo s’vinte gjë.
Shtëpi e Mirteza Agajt dhe ajo e Haxhi efendiut u bënë krushq. Pastë këmbën e mbarë ajo nuse e mbushtë shtëpinë me djelm atje ku vate. Dasmë të madhe bënë Haxhi efendiu e dëftoi neqesllëkun e tij. Vërtet palë i bëri, por jo no një më të mirë nga shoqet. Si gjithë bota e pastaj se mos kish vajza të tjera. Mirë thonë kush ka më shumë do më shumë e i dridhet dora edhe për një lekë. Le t’i ruajë, le t’i ruajë e t’i marë nga prapa atje ku të vejë. Ka di djelm po edhe vajzën mos ta ndante.
Po në shtëpin e Mirteza agajt ç’qe ajo që bëri teto Ruhua? E thonë grua me mënt e citë tru. Nuk u kreu grave stromë që të flinin, as jorgane me se të mbuloneshin? U gdhinë kaq gra mbi mindere me bar që u vate mesi? Apo s’bënte edhe ftohët? Ja, Rehon e zuri një kollë, e shqeu e nduki. I vate dhe një gjak nga hundët sa tha se vdiq. Kaq ditë ndënji rënë. Ta dinte ajo kështu s’kishte për të vatur për një milë vjet. Në duan të bëjnë dasmë, të mos u dridhet dora për një gjë të vogël, se nuk jua hante njeri robat e ture.
Në shtëpinë e Haxhi efendiut i iku vajza nga sitë. Nëna e paloi, e martoi dhe e gëzoi me të gjtiha të mirat. Po qe frirë nga evgjitkat. I kruajtin, i kruajtin shtëpinë. Moj s’i lanë gjë pa i marë. Moj mirë kjo, po ato kushurirat që një javë të tërë erdhën e u shtruan e nuk zunë punë me dorë! Po kësaj ç’i thonë? Turp s’qe, se nuk ishin në botë. Po vetëm për thela. Thiri nusen e djalit të dajkos e s’i erdhi. Pse? Pse s’e thiri për gjithë javë? “Kurrë mos artë” that teto teto Qibrua kur e mori vesh. “Nuk e dua. Të mos më shkeli më në shtëpi. Kur s’më erdhi të ëm gëzonte Xhemilenë që mezi e kam këtë vajzë ç’e dua! Të mos me vijë se e kam për ta zbuar”. Vërtetë kjo nikoqire e shtëpisë, po buril nuk i dilte përpara. Ajo qe një këmbë më jashtë nga të tjerat. Pastaj njerzit e buril janë gjithënjë më të afërtë. Këtë duhej ta dinte ajo se edhe për vete është e martuar e me një radhë fëmilë. E ka tru në kokë se s’është e marë. Mirë, edhe kjo me të tjerat. Nuk prish edhe aqë punë.
Po teto Ruhos ç’i bënë ashtu? I kishin vjedhur perden e odasë së dimrit? Hulera e zëntë atë që e mori. Sa fëlliqi dorën pa ç’do ta bënte, se kjo as zengjino bënesh, as fukara s’mbetesh. Po teto Nurkua thirur me burë e me djalë mos t’i bjerë peshqesh? Kjo kur martoi vajzën e madhe shpuri, kur martoi djalin, prapë. Ra lehonë Mergjuzeja kaq kutija me llokume i vate. Po këndej e tutje t’i thahet dora gjer në rëzë në shpuftë prapë.
Jo se kjo kishte mbetur keq për ndonjë okë zahar e kafe ose tjetër gjë po të bëjnë budalluçkë. Moj mirë kjo po kunata e vogël se pse t’i linte ca ditë vajzat e mbëdha e ati nuk qe gjë se në shtëpin e dajkos qenë. Ato viheshin e shtroheshin më parë netë me radhë jo tani që qe gazi në dhe. U gdhi e hëna në mëngjes, u ngre nëna me vajza, mbluadhnë gjërat, i vunë në boshta, u mbuluan dhe “do t’ikim thanë” “kemi lënë shtëpinë vetëm e djemtë të lodhur duan të hanë e të flënë” e iknë me të huajat bashkë. Moj nuk ja u donte punën, në u shkonte një gjë e tillë në mëndte po te pakën edhe ëpr si e ëpr faqe të botës. Të rinin me nusen qe e varfëra s’dinte nga të vente se të gjitha të tjerat u muarmëme punë sa prunë shtëpinë në udhë… Po ç’të thotë njeriu se i ka edhe njerzit e tij. Këto kanë punuar gjithë jetën, po s’munt të vinin daulen. I zoti e di ku i pikon shtëpia, mirë thonë.
Teto Qibrua me teto Ruhon u mbidhnë brënda kaq kohë që të pritnin gratë se njeri s’kishin lënë pa ftuar. Pastaj ku kanë qënë gazet dhe vdekëlat vatur kishin. Në u qafçin i vret Perëndija. Po s’u erdhën që të gjitha. Kur qe dasma u shtruan një javë të tërë, hangërnë, pijtin. U mbarua, kthien krahat e s’u duknë më. Kur i haruan aqë shpejt gjith’ ato të mira? Apo s’i mbajtët në pëllëmbë të dorës e kur donin t’u thoshin ndonjë fjalë, u flitnin sikur u luteshin. Nga ana tjetër lëshuan dhe fjalë posht e përpjetë.
E kush s’bëri dasmë? Ana e djalit apo ana e vajzës? Kush tha se nuk i pritnë mirë, si burat dhe gratë? Si thanë, nuk bënë dasmë të madhe. Jo, jo këtë s’e tha njeri. Bënë dasmë të madhe, një javë të tërë, me këngë e me valle. Dasmë… sa u tunt jeta.

MOS QOFSHIN VJEHRAT E ZEZA

(Përgatiti dhe dërgoi: Ilir Ademi)

Eh! që më hangri, që s’i pushoi birbili. Nuk durohet dhe kjo, s’kam parë asnjë ditë të bardhë, që kur kam kallur këmbët në këtë të zezë gërmadhë – qahej Durijeja për vjehrën e saj Fatimenë. Ama! nuk dilet dhe kështu, më mori shpirtin, më hangri me gërnjë. Dhe unë s’jam e pakë, e do, e kërkon si breshka tek nallbani. I hanë hundët zonjës, s’i kam ndonjë fal, me burrë zihet, mua ma kren. Jo, jo xhiko, i thashë dhe këtij, ja të bieç në udhë, ja nuk di se ç’kam për të bërë. Nuk shkohet dhe kështu, dua të bëj edhe unë si dua, jam dhe unë nikoqire në shtëpinë t’ime, vajta katër vjet martuar. S’lë gjë pa mbillur, s’lë zahar e kafe në shesh; pse i mban hapset në mes, e pse më turpëron në si të shoqeve?
–Kokën dhe ti, se më plase buzën, që kur linde, më hangre me shëndet, gjithënjë sëmurë, më more shpirtin. Ç’ke? Për të pirë të dhaçë, hë!, mbilli sitë! hë! vuvosu, se i fola gogolit.
– Ç’ka, do të më vijë dhe motër Neslija, të flasim di fjalë radha, do t’ja them të tëra, të më dalë kjo xhumbë, që më ka zënë në grikë. Sa të mbaroj dhe punët e të ndreq xhurapet, se më janë bërë juk. Sot do të prëhemi se jemi dhe vetëm, se e theu qafën, ka vajtur tek vajza, që mos u-ktheftë dhëntë Zoti!
–Një këmbë tek djepi, një këmbë tek puna, sa i mbaroi të gjitha. Ishte në shesh, kur i erdhi motra me gjak të ngrirë.
Erdha moj të keqen, i thotë, më ngrite mënden, thaçë se do të gjeja të sëmurë. Kam bërë punët si e marrë, ca prapa e ca përpara. Ç’ke, ç’të gjeti, pse më thirre? Të të pjes për vehten t’ënde, je shëndosh’ e mirë? Ke njeri të sëmurë apo jo? Si u gdhitë, të gjithë mirë? Muharemi erdhi nga dhëntë, se pashë shollët përposh, Seferin e zuri gjë barku? Teto Fatimenë si e ke, se nuk e shoh nëpër këmbë?
–Kurrë mos e paç, e ka thier, ka vatur tek Neslija. Tha që do të kthehet për darkë, po s’e besoj, se kur vete atje mbetet s’kujtohet të vijë këtej, më një e ha në golë, q’e hangërtë pjekur.
– Ja për këtë të thira. Dua të ta thom bram në si. Dua t’i ndaj lakrat një herë e për gjithënjë. Të kisha thënë, moj motër, që pas një jave të martesës, që kjo shtëpi s’është për mua, që këto mure nuk më mbajnë brënda. I njoha ç’njerëz ishin, që ditët e para. Mos t’i zëmë në golë të shkuarat, se më hipën gjaku në kokë dhe bëhem tërë e marrë, po kur nuk i thahet gjuha, unë s’kam se ç’t’i bëj. Ta kam thënë e ta thom, ja ajo, ja unë në këtë shtëpi, i thaçë dhe këtij1) që t’ja mbledhë frënë, po më tha mos ja vur re, re se është plakë, pastaj nënë, nuk ndrohet. Vërtet nënë, po jo dhe kështu, unë nuk i kam ndonjë borxh t’ja duroj vickat. Një herë, di herë, dhjetë herë po më tepër nuk vete. Thuaj-më, moj motër, janë të mira këto, të dëgjohemi gjithënjë, u bëmë me gjisht. Ajo e ka ngrënë turpen me bukë, po unë s’e bëj atë gjë. Shtriga, i djegtë Zoti zëmrën, ashtu si më dogji mua nusërinë. Nuk më la një herë të bënja si shoqet, të dilnja si ato.
Hë, hë, mblidhe vehten, se të gjitha kështu kemi hequr, s’je as e para, e as e fundit. Mblidhe mënden në kokë, hap sitë se s’je e vogël, është turp se u bëre nënë me di fëmilë. Njeriu dëgjon të madhin, të gjithë gabohemi nga një herë, jo atire që u shkoi dhe mosha. Njeriu bën sin’e verbër dhe veshin e shurdhër; se pak më punuan mua nëna me vajza. Gëk, s’nxora fjalë nga gola, nuk zbërtheva buzët. Hë nuk e di që në shtëpin’e babait janë si lumi, e me se do të mbaheç atje? Lerna moj, babanë e ke plak, mos i nxi pleqërinë, e ç’ke me të! E ç’ke, nuk sheh nënën, q’i mbeti kaqë surati? S’janë të mira të dëgjoheç gjithnjë në botë. Pse nuk na le me skamël dhe me mortje që na shoi derën e babajt, dhe ja dhe ti me të tutë.
Fët, fët moj. Nesli, unë kaqë di, të thom se njeri nuk mbaj vesh. Më mirë një krodhë buke dhe e qetë. Do të hedh torvën në sup dhe do të lip, do të punoj me duart e mija në diert e botës dhe do të mbaj vehten dhe djalin dhe nuk do të vdes; se ç’ka pësuar kjo botë e tërë? Po ç’ka me mua, ç’i bëra? ç’do gjë që më thotë ja bëj. Njerës jemi, gjithë ditën këputemi së punuari. Ngriti shtëpinë në këmbë dje në të kotë, se nuk u ngrita shumë shpejt. Një ditëzaj, si do që të isha me ethe, lava këmishët, më vanë shpatullat, u lodha aqë shumë sa s’m’u hangër as bukë-darka. Rashë si kopan në shesh, m’u mbillnë sitë, dhash’e mora, po nuk më hapeshin. Gjithë natën më qajti Seferi. Ki po u vonua si nga nata. Kur erdhi, qe bërë xurxull, sa e ndreqa, sa e shkretova, iku koha. Nuk fjeta farë, dhe me gjith’atë, kur u ngrita nuk kish lerë mirë dielli. Kur xërmova shkallat, e dëgjova që mërmëriste me vehte: “u përmbisin të zezat nuse, vafçin prapa diellit që skanë turp ngrihen në mes të ditës, nuk kujtohen, sikur janë foshnje. Dalin nga odaja e burrit, i sheh gjithë shtëpija dhe s’e kanë për gjë. Në kohën t’onë s’kishim ku të futeshim, ngriheshim që pa gdhirë, na zinte gjumi në mëngjes, ku ati, ku këtu. Nuset e sotme, që magjepsën burrat, i bënë me vehte. Të tërbuarat s’kanë mënden në punë. ” Unë, moj motër, i dëgjova të tëra, nuk fola, mbruva bukën dhe e dërgova në furë, lava enët kur ja nuk mbarojti me kaqë. Qe kthier pisusi i kafesë, nisi prapë nga e para: “i’u thafçin duart gjer në rëzë, ç’është ki i zi kucur që më zuri derën! U thafçin ato barqe që nxjerrin të tilla vajza”, e të tjera e të tjera. U mbush qelqi e u derth, ma pruri shpirtin në malë të hundës, nuk m’u mbajt më, ja ktheva, i thaçë të larat e të palarat.
U grimë, fol ajo e fol unë, një ajo e dhjetë unë. Erdhi vjehri, hiri në mes, na foli me të mirë, me të keq, uluriti, tha se do të mirte drurin dhe do të na nxirte jashtë së dijave. Unë si më e vogël u hoqa më nj’anë, u futa n’oda. Dridhesha e tëra ,thaçë se do të më binte ndonjë gjë. Më kërcente zëmra si pulë, më pushuan navzet, dhe një të shtrirë bëra. Nuk dëgjova prapë se ç’u bë. Dhanë e muarnë nuk më përmendën dot, ki po nuk afrohesh, se nuk iu dilte përpara. Erdhi teto Nefiseja me kokë zbuluar, më hodhi një gjim me ujë, më bëri gllëç. Me zi mora frimë. Për atë kohë që hapa sitë e pashë Seferin që karkallosej, një të ngritur bëra dhe e rëmbeva në krahëror, i dhashë të pinte.
Si të duken, e kush e kish falin? Ç’i bëra, pse më prishi gjakun, pse më bëri gjismë njeri? Si s’i gjen gjë, u bënë reçka nga një qint vjeç dhe s’mund të vdesin. Mbeten për bark të kalbët. U damllostë, dhëntë Zoti, e zëntë qoshenë, i martë dorën dhe golën, pa qeveritë 2) ja bëj, po t’i pushojë një herë gola. U përmbisçin e mos qofshin vjehrat e zeza!

_________
1) Burri. Në Gjirokastër zakoni e do që gruaja nuk e thërret me emër burrin e vet, por me mbiemrin “ki” (ky).
2) Le të vihet re këtu virtyti i zakoneve shqiptare: Vjehra, sa do ligë, është gjithnjë “Zonja” të cilës nusja e ndjen për detyrë t’i shërbejë gjer në fund.

Ky shkrim është marrë nga Gazeta “Shqiptari i Lirë” organ i “Komitetit Shqipëria e Lirë” botuar më 31 Korrik, 1959. Musine Kokalari nëpërmjet prozës së saj këtu paraqet një gjuhë popullore, teatrale, por të thjeshtë, me ngjyrat tradicionale, duke pasqyruar një pjesë të tablosë së kulturës etnografike. Musine Kokalari nuk do të stepej përpara xhelatëve të saj komunistë, më shumë se një gjysmë shekulli më parë. Thëniet e saj ishin akuza e një shpirti të pamposhtur rilindës dhe krijues që sfidonte vdekjen. “Unë s’jam fajtore. S’jam komuniste dhe ky s’mund të quhet faj. Ju fituat në zgjedhje, por në burg nuk duhet të jem…. Unë jam nxënëse e Sami Frashërit. Me mua ju doni të dënoni Rilindjen“. Pas këtyre fjalëve, ajo nuk mund t’i shpëtonte dënimit barbar të sistemit të Enver Hoxhës, edhe pse ky i fundit e njihte mirë familjen intelektuale dhe patriotike të Kokalarëve nga Gjirokastra. Musineja, bijë nga kjo familje fisnike gjirokastrite, nëpërmjet bindjeve të saj social demokrate paraqiti rezistencën e saj ndaj një sistemi që persekutonte, burgoste, e vriste pa mëshirë, e që vuri në shënjestër ajkën intelektuale shqiptare të kohës. Temat të cilat autorja trajton këtu përputhen me folkun popullor të kënduar “kur dalin plakat në lëmë, qaj nëno, qaj moj nënë” por edhe të shkruar në veprën e Çajupit “Përrallë nga e kaluara”. Lexuesi në këtë shkrim has edhe kolorite të tjera gjuhësore të jetës së përditshme shqiptare. Për të spikatur në këtë shkrim është edhe paraqitja e dialektit çam në të folmen gjirokastrite si për shembull: gërnjë (ankesë, grindje), fal (faj), golë (gojë), krej (nxjerr), malë (majë), xhurape, fëmilë (fëmijë) etj. Megjithëse nuk dihet nëse ky shkrim u krijua përpara ose pas burgosjes së saj në 1946 autorja paraqet një portret të vuajtur por të patrembur gruaje. I paharruar qoftë kujtimi i saj!

______

“… fjala mendtake gjinokastrite qi kullon shllinë urtije shekullore nga buzët e “nënos” paraqitë nga Musine Kokalari…”

XIXAT E SHEJZAVE

Musine Kokalari ish një nga figurat më të shquara të brezit të ri shqiptar. E diplomuar në letërsi në Universitetin e Romës më 1942, u emërua dhe dha mësim në institutin femëror të Tiranës gjer në fund të vitit 1944. Gjatë kohës së pushtimit fashist dhe të trupave gjermane, ajo mori pjesë aktive në jetën politike të qëndresës shqiptare. Drejtoi edhe gazetën klandestine { ëri i Lirisë, organ i social-demokratëve shqiptarë. Përpara luftës u njoh në botën letrare, me anën e librit “Siç më thotë nënua plakë{ ku me një gjuhë dialektore të Gjirokastrës, paraqet zakonet më tipike të jetës familjare të qytetit të saj. Musine Kokalarit komunistët, që ditët e para kur hynë në Tiranë, i pushkatuan pa gjyq dy vëllezrit Mumtaz dhe Vesim Kokalari. Që atëherë Musineja u mban zi. Për shkak se nuk pranoi të jepte mësim në shkollat komuniste, më 1946 e arrestuan dhe e dënuan me burg. Mbetet e pa harruar trimëria që ajo tregoi në gjyq, duke mbrojtur më shumë nacionalizmin shqiptar se sa vehten e saj. Sot e gjithë ditën ndodhet e ndrydhur në burgjet komuniste të Shqipërisë. (31 Korrik 1959)

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

TREGIM NGA BILAL XHAFERRI

(1935-1986)

Bilal Xhaferri u lind më 1935 në fshatin Ninat të Konispolit. Më 1945, i pushkatohet i ati si nacionalist antikomunist. Më 1948-1952 jeton dhe punon në Sarandë, punëtor krahu, korrier poste, etj. Më 1962-1963 boton poezitë dhe tregimet e para në gazetat “Zëri i Rinisë”, “Drita”, në revistat “Nëntori”, Ylli”, etj. Më 1966, botohet vëllimi me tregime “Njerëz të rinj, tokë e lashtë” që pati një sukses jo të zakonshëm. Më 1967, botohet vëllimi me poezi “Lirishta e kuqe”, i cili ndalohet nga censura komuniste. Më 1967 shkruan romanin “Krastakraus” që u botua më 1993, pas vdekjes. Më 1968 shkruan skenarin për film artistik “Era shtyn mjegullat”. Më 1968 i hiqet e drejta e botimit, i ndalohen veprat e botuara, internohet në fshatin Hamalle të Durrësit, pasi ishte përjashtuar nga LSHA e Shqipërisë, me pretekstin e kritikës që i bëri romanit “Dasma” të I. Kadaresë, u detyrua të arratisej për në SHBA. Më 1970, arratiset në SHBA, në Boston. Më 1970-1972 punon në gazetën “Dielli” në Boston, në SHBA. Më 1972 nga Bostoni dërgon për botim në Ndërmarrjen Botuese “Rilindja”, në Prishtinë, romanin “Ra Berati”.
Më 1974-1986 drejton, boton dhe redakton revistën “Krahu i shqiponjës”, ku botoi shumë artikuj publicistikë, poezi, tregime, romane, skeçe, vizatime, karikatura, foto artistike, etj. Ai arriti të nxirrte 39 numra të kësaj reviste, në dy gjuhë, shqip e anglisht, deri sa vdiq. Më 1978 e plagosin disa njerëz të panjohur. Më 1981 digjet redaksia e revistës “Krahu i shqiponjës” ku kishte dorëshkrimet e veprave letrare, studime, kërkime shkencore, përkthime, shënime politike, letra, piktura, fotografi, etj. Më 1986 sëmuret dhe operohet prej tumorit. Më 1986, 14 tetor, vdes në spital në Çikago.

“PURPURANTI”

Stresi hodhi mantelin e purpur në supe dhe, përpara se të vazhdonte përsëri rrugën, ktheu kokën për të fundit herë në drejtim të detit. Vështrimi tij u zvarrit në një soditje të përgjumur tutje largësive të mjegulluara të mbrëmjes. Tërë gjiu i Drinit, nga Ulqini deri te kepi i Rodonit, ishte kredhur në një mugëtirë kaltëroshe dhe sikur dremiste. Më poshtë Lezhës dukej Shëngjini, më këtej bregu i Matjes, kodrat e Përdhanës e të Zejmenit, derdhja e Matit në det, Miloti dhe fusha e Milotit, akoma më këndej Gjonëmi, fusha e Mamurrasit, Fushë-Kuqja, Bishti i Pallës, Ishmi, Erzeni, Preza me kalanë e saj, fusha e Tiranës, kalaja e Petrelës, Dajti, Tumenishti, Kalaja e Krujës. Ai e mënjanoi kaq shumë kokën, saqë mjekra i preku supin. Pastaj përsëri koka iu rrotullua ngadalë drejt pozicionit të parë dhe vështrimi i tij u zvarrit edhe një herë duke përshkuar nga e kundërta të njëjtin gjysmë rrethi vigan, i cili përfshinte tërë atë hapësirë paanë me detin, fushat, limanet, lumenjtë, kodrinat, brigjet, kështjellat, qytetet dhe tani mjekra i preku supin tjetër. Që përmbi sup, me këndin e syrit pa mallet, të ngritur përballë detit. U kthye në drejtim të tyre. Ata lartësoheshin nga veriu në jug, mbulonin dhe zbulonin njëri tjetrin dhe kreshtat e tyre ndriçoheshin në muzgun e qetë, atje sipër në hapësirat e kaltra, si akujlundra qiellore.
Në qafëmalet dhe thellësia e grykave vinin rryma erërash të ftohta. Ai fërkoi ballin, hapi jakën e purport të pelerinës dhe kaloi pëllëmbën e tij të madhe në kraharorin leshtor, në gushën e djersitur, në qafë: “Po ngryset!”-tha me vete dhe mori frymë rëndë. Një dëshirë e thellë, tërë mall e dhembshuri e shtynte të kthente edhe një herë kokën nga deti, nga fushat, po nuk e ktheu. Në grykë iu mblodh një komb. E dinte se po i linte lamtumirën dikujt, diçkaje, lamtumirë përgjithmonë. Po kujt? Fushave? Hapësirës së detit? “Po ngryset!”-mendoi përsëri dhe e dinte se këtë nuk e mendonte për muzgun, për mbrëmjen dhe për natën që po vinte pas mbrëmjes, po për një gjë tjetër…
Ai solli në mend takimin që pati atë mëngjes me arqipeshkvin e Durrësit, Pal Ëngjëllin. Njëri nga vëllezërit e arqipeshkvin e Durrësit, Pal Ëngjëllin. Njëri nga vëllezërit e arqipeshkvit kishte qenë oficer, bashkë me Stresin, në gardën e Skënderbeut dhe ishte vrarë disa muaj më parë, në luftimin e fundit të gardës kundër turqve. Ndërsa po jepte shpirt, ai i ishte lutur Stresit që të shkonte në Durrës, kur t’i vinte rasti, dhe t’i tregonte arqipeshkvit hollësirat se si ish zhvilluar ky luftim i fundit. Sipas të tilla njoftimeve, që vëllai ja kish sjellë gjithmonë vetë, drejtpërdrejt nga fushat e betejave, arqipeshkvi Pal Ëngjëlli po shkruante një libër mbi historinë e luftrave të Skënderbeut. Tani kjo histori kish marrë fund dhe historianit nuk do t’i vinin më njoftime. Me sytë e përlotur, ai e dëgjonte Stresin në heshtje, pastaj iu lut që t’i tregonte se si vdiq vëllai i tij, kur i kish marrë plagët, çfarë kish thënë para se të jepte shpirt…
Stresi nuk e ktheu më kokën pas, po mori poshtë tatëpjetës dhe hapësira e pakufishme e fushave dhe e detit mbetën më pas, matanë bregut, kreshtat e maleve dhe humbën atje thellë kaltërsive të qiellit, kurse monopati zbriste gjithnjë e më poshtë në zymtësinë e honeve e të valtheve.
Pylli ishte i heshtur dhe kjo heshtje kaq e thellë i kujtonte atij qetësinë e fushave të braktisura pas mbarimit të luftimeve. Ecte nëpër monopat, vetëm, i pushtuar nga një ndjenjë e rëndë dhembjeje dhe brenge. Nëpër gështenja kacavjerreshin ketrat. Kudo digjeshin nga zjarri i etheve të vjeshtës kaçube të kuqërremta me mollë dhe shegë të egra dhe dëgjohej cicërima e ndonjë gushëkuqi, cri, cri, sikur thyheshin shufërza florir, cri, cri. Po ngrysej. Mbi pelerinën e tij të purport binte herë-herë ndonjë fletë e imtë ahu, si flakë qiriru këputur nga era. Pastaj, befas, në muzg u hap një lëmë ndriçimi që nuk kuptohej se ku e kish burimin e dritës. Atje ishte një krua dhe në krua mbushte ujë një malësore. Më tej, në kënd të një livadhi, dukej nëpër fletët e bredhave fasada e një kishe. Ca lule të trëndafilta vjeshte kishin mbirë në livadh dhe mbi pyllin me bredha e me ahe rrinin pezull shtëllungëza me re të buta, si ëngjëj të pikturuar në kubetë e kishave. Gruaja e mbushte buljerën me anën e një kungullujsi si të çarë përgjysëm. Ajo ktheu kokën nga Stresi dhe sytë e saj të mëdhenj i ngulën atij një vështrim të çuditshëm, në fillim me habi, pastaj me afrim e butësi. I dha ujë me kungullujsin e çarë dhe i tha se e kishte edhe ajo një djalë në ushtri. Mos e njihte ndoshta ajo djalin e saj? E quanin Ndre, Ndre Piroli, dhe ishte kalorës. Stresi ndjeu një dridhje të ftohtë. E shikoi malësoren me vështrim të ngulur, pastaj i tha se nuk e njihte djalin e saj Megjithatë kërkoi të njihte hollësirat: Ç’moshë kishte ai, si i kish flokët, mos ishte mëngjarash?
Kur po largohej, ktheu kokën pas dhe pa se gruaja e ngarkuar me buljerë hyri në derën e kishës së vjetër, të humbur në pyll. “Ajo pret djalin!” –tha me vete. “Sa do të pres akoma?” Mori frymë thellë dhe ajri ishte mbushur me aromën e bimëve e të dheut, me aromën vjeshtake të pyllit, me atë aromë të përzier ku nuhatja mezi e dallon njërën erë nga tjetra. “Ajo pret djalin!”-tha përsëri ai. “Pret t’i kthehet djali i saj!…Po mua kush më pret? Kujt i kthehem unë?…Në fshat është një rrugë që s’më shpie asgjëkundi…”
Në pyll, në vetminë dhe heshtjen e maleve, u dëgjua kambana e kishës dhe ai ngriti instiktivisht dorën dhe filloi të bëjë kryq. “O Jezu!” mendoi. Më rrodhi jeta në tehun e shpatës, nën thundrat e kuajve, në rrëketë e gjakut. E filluam me Torviollin…Atje m’u vra babai. Pastaj, në Mokrenë m’u vranë dy vëllezërit. Dhe pastaj në Otonetë, në Oranik, në Ohrie, në luftimet me venedikasit në Drin, në Stefigrad, në Krujë, në Vajkal, në Berat, e ku nuk luftuam për lirinë!..O i shënjti Shëngjergj! Njëzetë e pesë vjet në luftë! Njëzetë e pesë vjet në luftë! Njëzet e pesë vjet me shpatë në dorë, duke u sulur nga një betejë në tjetrën, nga një shërbim në tjetrin! Sa shumë kam vrapuar! Sa shumë kam vrapuar! Dhe tani arrita në buzë të mbrëmjes. Tani po ngryset!”
Të goditurat e kambanës përhapnin qetësinë e pyllit valëzime tingujsh, që dridheshin e derdheshin nëpër hapsirë, duke jehuar gjer në largësi, dhe grykat e valtheve e të greminave e shumonin jehonën me kumbime të tretura. Mendimet e tij tani sikur merrnin atë valëzimin e tingujve dhe po ashtu largoheshin e treteshin nëpër honet e errta të kujtesës, pastaj nga thellësitë e shpirtit e të mendjes. Njëlloj si tingujt e kambanës nga thellësitë e pyllit. Dilnin gjithnjë mendime të tjera, kujtime të tjera, që rendnin, largoheshin, përhapeshin.
Natën e kaloi në një shpellë. Shpatën me gjithë myll e vuri nën kokë dhe u mbështoll me pelerinën e purpurt. Nga hyrja e shpellës dukej qielli me yje dhe nëpër gjethet e rënda të bredhave të errësuar përkundej dhe pikonte drita flori e hënës. E zuri gjumi. Kur u zgjua ishte akoma natë, po nga ca shënja e kuptoi se së shpejti do të zbardhte drita. Tani hëna kishte perënduar. Mbi pyllin që nxinte , hapej qielli i thellë dhe në horizontin e largët të lindjes, sipër kreshtave të maleve, sikur buronte një ndriçim i purpur, pakëz i ftohët. Ai mbërdhiu. U mbushtuall mirë me pelerinën e tij, ndjeu në gushë e në faqe të fërkuarit e asaj rrobe të kushtueshme dhe ajo e prekur iu duk si një përkëdhelje e butë, e ëmbël.
Ndonëse për vehte ishte mbajtur gjithnjë thjesht, pa salltanete e stolira, oficerët dhe ushtarët e tij, Skënderbeu mundohej t’i mbante sa më mirë, sa më të pajisur, sa më të veshur e të mbathur. Oficerët më të shkëlqyer mbanin pelerina elegante të purpurantë. Sa e shënjtë i dukej tano Stresit kjo pelerinë e butë që e përkëdhelte kështu në gushë. Ajo ishte e vetmja trofe e një çerek shekulli luftë, ishte e vetmja shënjë e një lavdie të fituar me shpatë. Tani kish marrë fund çdo gjë dhe vetëm ajo ruante akoma kujtimin e gardës së hekurt, kujtimin e ushtrisë krenare, kujtimin e amëshuar të një kombi që ishte ngritur dhe kish ndriçuar në mes të gjithë kombeve të zhytur në errësirën mesjetare. Po tani kish marrë fund çdo gjë dhe Stresi e dinte se ky komb i dashur e i shtrenjtë, që të ndriçonte një çerek shekulli në mes të errësirës, ishte djegur e përvëluar i tëri, kishë shkrirë të gjitha energjitë e tij dhe, për t’i vënë në vend ato energji, kushedi sa kohë do t’i duhej akoma.
Ai shikoi, me sytë gjysmë të mbyllur, horizontin që mezi ndriçonte përmes bredhave të pyllit. E mundi përsëri gjumi dhe në dremitje pa në ëndërr rrugën e fshatit, shtruar me kalldrama të vithisur, pa fushat dhe detin përballë Krujës, pa kuadratin e gardës së rrjeshtuar për luftë. Sytë i ishin mbyllur vetvetiu, po ai shikonte akoma me mendje udhën bosh të fshatit, që e priste, përmes bredhave të pyllit të kredhur në errësirë, dhe e zuri gjumi me ndjenjën e agimit në shpirt.
Kur u zgjua kishte kohë që kish dalë dielli. Dita ishte e kthjellët, me një shkëlqim të bardhë vjeshtak, po ai ndjente akoma në shpirt hijen e rëndë të natës. U vu të ecte dhe sipas dredhimeve e ngjitje-zbritjeve, që merrte rruga, i dukej sikur rrotull tij lëviznin ngadalë majat e maleve, drurët e pyjeve, horizontet e afërt, fletët e florinjta që binin e s’kishin të sosur. E ndjente veten të përgjumur. Sa i thellë kish qenë ky gjumi i mëngjesit! Si në fëmini. Dëgjohej përsëri cicërima e gushëkuqve me gushë të verdhë, ajri ishte zbutur e ishte ngrohur dhe s’lëviste e s’pipëtinte asgjë. Pastaj filloi të frynte një erë e vagët, që rënkonte e psherëtinte në rrugët e largëta.
Nëpër murmurimën e saj, atij iu bë sikur dëgjoi një tingull të njohur. Vuri veshin dhe përsëri dëgjimi i kapi dridhjen e atij tingulli të njohur që vinte s’di se nga, thellënga pylli, nga grykat e maleve, nga nëntoka ose nga qielli. Dikush binte fyellit larg. Melodia mezi arrinte, e këputej si duke pikuar tingull pas tingulli. Ishte melodi e një kënge të lashtë, kaq të lashtë sa nuk mbahej mend. Pleqtë thoshin se ajo ishte kënga më e vjetër e të gjitha këngëve. Shpesh harrohej, heshtëte, kalonin shumë vite e s’dëgjohej më, pastaj, papritur, dëgjohej përsëri, shkonte nga teli në tel, nga buza në buzë, nga fyelli në fyell. Fjalët e saj që nuk mbaheshin mend, kujtoheshin përsëri; ato që nuk kujtoheshin do të zëvendësoheshin me fjalë të tjera:
“Kur të mbarohen të gjitha,-atëherë për të ndezur qymyr drurin në farka do të bëjmë gjyryk mushkëritë tona,-dhe do të nxjerrim brinjët tona, që t’i kalisim e t’i bëjmë shpata.-Kur të mbarohen të gjitha-atëherë gratë do këpusin gërshetat-dhe me to do të lidhin harqet,-për të lëshuar shigjetat-dhe do të presim për shigjeta tërë drurët e pyjeve-dhe do të presim për shigjeta tërë drurët e pyjeve-dhe në s’mjaftofshin pyjet do të çajmë djepet e fëmijëve.-Kur të mbarohen të gjitha,-atëherë do të rrëzojmë shkëmbejtë e maleve mbi kryet e armiqve,-dhe do të hapim ngastra toke, për vreshta e grunore,-në rrënjët e shkëmbenjve. Kur të mbarohen të gjitha-atëherë do të ndezim akujt e çative,-lart në kupën e qiellit, te yjet, -dhe do t’i vëmë në shandane, në vend të qirinjve,-për të na bërë dritë netët e vona,-në netët tona të përgjakura e të ftohta,-…Kur të mbarohen të gjitha…
Që nga fëminia Stresi nuk e kish dëgjuar më këtë këngë dhe tani ndjeu të ngjethura në tërë shtatin. I binte vërtetë dikush fyellit, apo i bënin veshët? Befas fryu një erë më e fortë dhe tani ai e dëgjoi qartë melodinë. U nis menjëherë në atë drejtim. “Akujt e çative-mendoi. A është e mundur kjo? Ç’do gjë për ne ka qenë e pamundur. Edhe Torviolli ka qenë i pamundur. Edhe ky çerek shekulli ka qenë i pamundur. E megjithatë u bënë të mundur”. Rruga ngjitej lart në pyll, po ai ndjente një lehtësi të çuditshme në të ecur. I dukej sikur kish krahë dhe fluturonte drejt qiellit.
Degët e drurëve sikur zgjateshin vetë që të kapej pas tyre, gurët dhe shkëmbejtë i bëheshin shkallë nën këmbë. Nga vërshimi i gjakut në dej i buçisnin veshët dhe i bëhej sikur melodia e fyellit gjëmonte nëpër goditjet e mijëra kambanave, nëpër oshëtimën e lumenjve dhe dallgëve të detit, nëpër furtunat e pyjeve dhe gjëmimet e betejave. Më në fund arriti në lartësinë e një qafe. Përpara, në një thellukë, i doli një arë e vogël, si arenë, e hapur në mes të pyllit. Në krye të arës ishin ulur të çlodheshin tre malësorë. Nga spatat që i kishin hedhur përpara këmbëve dhe nga drurët e pyllit që sapo ishin prerë, kuptohej se ata punonin atje për të zgjuar kufijtë e asaj toke të vogël. Njëri prej tyre qe mbështetur pas një lisi dhe i binte fyellit. Ai i ngjante shumë trungut ku ishte mbështetur. Vinte i gjërë, i mbushur, me kokë të madhe dhe qafë të shkurtër, të trashë, si të demit. Gjoksi i tij i zbërthyer, leshtor, dukej si një copë shkëmb i veshur me myshk, kurse koka me flokë të gjata dhe fytyra e parruar dukeshin sikur ishin mbështjellë me lëmyshk. Kjo pamje e jashtëme e ashpër bënte kontrast me melodinë e ëmbëll të fyellit të tij, ashtu siç bënte kontrast trungu i ashpër i lisit dhe shushurima e butë e erës nëpër fletët delikate, që këputeshin e binin si tinguj.
Dy malësorët e tjerë, djem të rritur, ishin ulur aty pranë dhe dëgjonin, me duar të lidhur te gjunjët.
Nga shtegu i pyllit doli një nuse e re, me një fëmijë në duar. Ajo u thirri burrave që të shkonin e të hanin bukë dhe ata u ngrenë ngadalë, të lodhur, morën sëpatat e u nisën drejt saj. Fëmija qeshte e gëzuar dhe zgjatej nga malësori me fyell.-O babë! O babë!-thërriste me një zë si të kanarinës. Të pestë së bashku, ata humbën në pyll, te shtegu ku ngrihej hapësirës fjolla e tymit të një oxhaku.
Stresi qëndroi në këmbë aty, në krye të qafës dhe veshët i buçisnin akoma nga vërshimi i gjakut. “Dhe do hapim ngastra toke,…në rrënjët e shkëmbenjve!” kujtoi përsëri fjalët e harruara në mes të pyllit, dhe mendonte se në pranverën e ardhëshme atje do të mbinte gruri i ri, kallinjtë do të hidhnin shtat pranë njëri-tjetrit dhe do të dukeshin si një kuadrat trupash, si një skaljon në vijën e parë. “O babë! O babë!” thërriste fëmija në shtegun e pyllit. Ndoshta babai i saj do të ishte kthyer nga ushtria, kish lënë shpatën dhe kish marrë sëpatën. “O babë!” Kjo thirrje e jetës ishte si një puls që i rrihte papushim nëpër këto vise të larta malore, nëpër këto rrënoja vigane malesh të egra e të ashpëra, dhe Stresi mendoi se nuk kish marrë fund çdo gjë, ashtu siç i ishte dukur natën në shpellë. Jo! Pikërisht tani fillonte lufta më e vështirë, lufta e gjatë, e përjetëshme, qëndresa për jetë a vdekje. “Ne do të kemi Torviollë të tjerë,-mendoi,-do të kemi fillime të tjera. Ne kemi rrënjë në këtë tokë dhe nuk shkulemi kurrë”. Mori përsëri rrugën për në fshatin e tij. Veshët i buçisnin dhe i dukej sikur dëgjonte akoma këngën e fyellit që dridhej nëpër jehonat e mijra kambanave, nëpër oshëtimat e mijëra betejave të kaluara e të ardhme.

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

TREGIME NGA ZIJA ÇELA

TROKITJE

Isha njëzet vjeç dhe pyeta: “Kur do ta njoh?”
Në njëzetë e pesë thashë: “Kur ta kem njohur, do të jemi gjithmonë bashkë”.
U bëra tridhjetë dhe ne ishim bashkë. Në tridhjetë e pesë ishim përsëri bashkë.
Po mbushja dyzetë kur bëmë udhëtimin e madh. Nuk mbaj mend se ku vajtëm, por kthimi ishte njëlloj si prej botës së përtejme: Njëri prej nesh u tjetërsua aq shumë, sa e humbi toruan edhe tjetri.
Në dyzet e pesë u ndamë.
Pesëdhjetë vjeç i trokita në derë. Doli dikush dhe më tha:
– Ajo po fle. Ke ndonjë porosi?
– Jo, – i thashë, – vetëm desha të di në është mirë.
– Ajo është mirë, – tha.
Ende s’jam pesëdhjetë e pesë që ta di në është zgjuar nga gjumi dhe a vazhdon të jetë mirë.
Ndoshta kur të bëhem gjashtëdhjetë, do të pyes veten: “A do ta shoh më?”
Nëse në gjashtëdhjetë e pesë nuk do të jetë ajo që do të trokasë tek unë, shtatëdhjetë vjeç do të martohem me një tjetër. Kam frikë të plakem, por sidomos kam frikë të vdes, pa pasur pranë një dorë gruaje.

MIT GREK ME SHISHE TË MËDHA

– Dëgjo, – tha më në fund ndërsa po rrinim jashtë, në cep të verandës së një hoteli bregdetar, në ca karrige me ndenjëse të gjera, nën hijen e një çadre me bishtin e përthyer, – dëgjo pra, – tha prapë, kur prisja të vazhdonte dhe kjo përsëritje e zbuloi edhe më tepër monotoninë në zërin e tij të pluhurosur, në një mjedis ku gjithçka ishte e njëtrajtshme deri në bezdi, sepse dyshemeja e verandës ishte shtruar me rreshta përpikmërisht të barabartë, sipas ndërthurjes një pllakë e zezë dhe një e bardhë, që të gjitha pllaka gresi, ashtu si karriget e tryezat ishin të gjitha prej lënde plastike dhe çadrat, ndonëse me pëlhurën në ngjyra të ndryshme, përreth kupolës secila kishte enteri me thekë, çdo kupolë mbështetej njëlloj në tetë tela dhe, me përjashtim të çadrës sonë, të gjitha të tjerat ishin kthyer në të njëjtin drejtim për t’u mbrojtur nga dielli që, duke perënduar, t’i vriste sytë dhe mua që e kisha përballë, m’u duk se zjarri i tij i kuq më depërtoi nëpër vrimat e bebëzave kur, më në fund, e mbaroi fjalën: – pra, unë do të marr çaj. Pihet çaji në këtë orë?
– S’e di, – lirova bulçitë. – Për vete do të pi birrë.
– Edhe unë, – ndërroi mendim ai, me një kërcitje në dhëmbë. – Marrim birrë vendi, – u përpoq të më kursente, sepse birra e vendit kushtonte më lirë dhe dihej kush paguante.
Me ta përmendur, m’u përfytyruan shishet e mëdha dhe shkova në banjë, ku urinova gjatë, tepër gjatë, si të ishte mëngjes. Ndërkaq, edhe ai kishte pasur kohë të ngrihej për të blerë cigare në automatin pranë banakut, por unë e gjeta sërish në tryezë, këmbë përmbi këmbë dhe, sapo më pa, foli duke pështyrë:
– Shkrepëse nuk mora, ke ti.
Hapa kutinë dhe i bëra të ditur se kishin mbetur edhe gjashtë fije, nga të cilat vetëm katër e kishin të sigurt turbanin e zhivës. Ai i harxhoi të katra për të ndezur cigaren, pasi frynte nga deti dhe ato kërcitjet në dhëmbët e tij kishin qenë thërrime rëre. Shpresa se porosinë për birrën e kishte dhënë te banaku, më doli huq, ngaqë atje i kishin thënë se porositë e verandës merreshin në tryezë. Në atë lokal, në një stinë që nuk frekuentohej, pa e vrarë shumë rradaken ne ishim paraqitur te pronari grek, të cilin e kishim gjetur më këmbë, në mes të sallës thuajse bosh, dhe e kishim pyetur nëse kishte ndonjë vend pune për kamerier. Na qe përgjigjur shkurt: “Për kamerier s’ka, veçse në doni për efendiko!” Më dukej se qysh atëherë aty askush s’na vinte në hesap, por ne vazhdonim të shkonim, pasi as në pjesën kontinentale dhe askurrkund në ishuj, ndonëse një shaka e hidhur, s’na e kishin bërë atë propozimin shafitës për efendiko.
– Kakomiri Kakalos, – u dëgjua një zë pas nesh, që donte të thoshte: “I mjeri Kakalos!”
– Po vjen, – thashë me përtesë.
– Kush? – u gjet i papërgatitur ai, si të ishte fjala për personazhin e filmit.
– Kapidan Stavros, – thashë gjithë me aq përtesë.
Trageti po vinte nga Arktisa, kurse në Edhipso kishte dalë nga moli Salamis, që po nisej për në bregun e kundërt. Gjatë ditës i kishim numëruar tragetet disa herë. Dikur, edhe ne me traget kishim mbërritur në Edhipso, me shpresën se do të gjenim punë të përhershme në ishullin e madh të Evias, mirëpo, me përjashtim të Kolkidës që binte në pjesën perëndimore e lidhej me kontinentin me urë, atje nuk kishte qendra të bujshme turistike, aq më keq nuk kishte turistë të huaj. Në Lutra Edhipso vinin vetëm grekë, shumica pleq të fshikur, njerëz sakatë, të sëmurë nga reumatizma apo fshatarë të lodhur, sepse më tepër se për detin, vinin për ujërat termale. Meqë ende na mbante uzdaja për ndonjë punë të përhershme, po hanim kursimet tona, sidomos kursimet e mia, ato që kisha mundur të lija mënjanë kur kisha punuar në një gurore shtufi, pastaj kur kishim punuar të dy nëpër vreshtat e ullishtat e fshatrave rrotull.
Miku im nuk u tund më nga vendimi i tij dhe kamerieri na solli Mit me shishe të mëdha, pra Mithos, siç ia porositëm në greqisht.
– Po ngrihem dhe një herë, – tha në beft ai.
– E ke kot, – rraha ta ndalja, – s’ke për ta gjetur.
– Ah, kakomiri Kakalos! – u dëgjua sërish prapa nesh, në një tryezë ku mbahej një bisedë e ndezur dhe ajo psherëtimë sikur e bëri më elegjiake litaninë për Kakalos-in e mjerë.
Megjithatë, miku im u ngrit, bëri një varavingo me kurrizin e përkulur, rrëmoi disa herë në pirgjet e vogla të rërës dhe u kthye duke shkundur duart. Që në mëngjes, teksa po luanim në stere me një top bejsbolli që na e huajtën ca fëmijë, atij i kishte humbur unaza. E kërkuam gjatë, por nuk e gjetëm, sepse ose e kishim shkelur pa e vënë re dhe e kishte varrosur rëra, ose unaza i kishte rënë në vijën e ujit dhe valët e kishin përpirë.
Nëpër qafat e detit, mes ishullit dhe kontinentit, po dilnin jahtet e zotërinjve dhe motorexhat e peshkatarëve, ndërkohë që një traget i tranzitit, pasi ishte shkëmbyer rrugës me Salamis, po afrohej me urën e hapur të bashit.
-Jasoni, – tha ai.
-Jasonin e ke në bankinë, – thashë.
Por isha gabuar. Të ankoruar në mol dhe në radhë për t’u nisur, ishin Mihaili A., Ransanias dhe Agamemnoni. Ngaqë s’kishim punë tjetër, e kishim mësuar përmendsh trafikun e trageteve.
Ora ishte rreth shtatë e mbrëmjes dhe në ekualiptet e plazhit ende këndonin gjinkallat. Më në brendësi, tamam në këtë orë, në verandën e “Farosit” (në tabelë, bashkë me emrin e hotelit, ishte shënuar edhe ai i pronarit, njëfarë N. Dhimitropulos) tani mblidheshin bujtësit që gozhdoheshin në karrige, duke ndjekur filmin “Kalimera zoi”. Altoparlantët e televizorit sterio dëgjoheshin mbyturazi deri përkundruall rrugës, në hotel “Thiva”, ku gjatë korrikut ne kishim bërë ca instalime tubash në tarracë, madje nga tarraca kishim parë edhe disa skena filmi, sepse në atë orë dielli bëhej më i durueshëm dhe në “Faros”, për të depërtuar fresku, e mblidhnin tendën e verandës në ruleta. Dukej sikur, kushedi qysh kur e kushedi deri kur, tërë mundimi i aktorëve do të bjerrej kot në një subjekt tepër të zgjatur e plot efekte, si në çdo serial televiziv. Pikërisht një serial i tillë, por që jepej në programet e mesditës, merrej me andrrallat e pafund të protagonistit Kakalos, zyrtarisht oficer marine.
– Hë, marrim prapë birrë? – pyeta.
– Dale, – foli ai pakëz përvajshëm, – të vijë Agamemnoni dhe të niset Jasoni. Si mendon se e ka emrin pronari i “Farosit”? – i hipi në tru.
– Me një N. Dhimitropulos, – thashë, – në Greqi nuk mund të kërkosh më tepër se një emër: Nikos. Kurse te ne, një N mund të jetë Nebi, Nusret, Naim, Nikolin, Ndue, Nush, Nafiz, Nuredin, Nastradin, kush i numëron! – mblodha gishtërinjtë e duarve. – Kosta, efendikoi i gurores, kishte tre djem, ata ishin të martuar dhe që të tre kishin tre Jani, pra nga një djalë që quhej Jani. Gjyshi i tyre, babai i zotit Kosta, e kishte pasur emrin Jani dhe të gjithë nipat e mbesat, pasi martoheshin e bëheshin me fëmijë, e kishin zakon që djalit të parë t’i vinin emrin e gjyshit nga babai, kurse vajzës së parë emrin e gjyshes po nga babai. Tamam për këtë, në fillim më qe dukur sikur në të gjithë Greqinë qarkullojnë vetëm një duzinë emra meshkujsh dhe një duzinë emra femrash. Pash Zotin, pse të rrinë gjithnjë të lagura flegrat e hundës? Me ty po flas, Kakalos, – iu drejtova ashtu, duke bërë një provokim që ndezi në çast.
– Ah kakomiri, kakomiri Kakalos! – u përgjigjën në tryezën prapa.
Nuk m’u durua dhe ktheva kokën. Ndër bashkëbiseduesit e tjerë, që të gjithë ishullarë, pashë aty edhe një grua me një foshnjë në krah. E përkëdhela foshnjën me sy dhe pyeta se si e quanin, gruaja tha se ishte mashkull, por nuk e quanin, tha se ishte bebe, me një fjalë ende nuk e kishin pagëzuar. Si vetë deti dikur, i kujtova bashkëbiseduesit tim. Qëmoti, dikush u nis për të vrarë Minotaurin, i cili ditë për ditë hante nga shtatë djem e shtatë vajza të reja. Ai e vrau përbindshin, por kur po kthehej, harroi ta ndërronte shenjën e lajmit që e pati përcaktuar me të atin. Prej lartësisë ku po vëzhgonte, me ta parë anijen që afrohej me velë të zezë, duke pandehur se të birin e kishte gllabëruar përbindshi, Egjeu, mbreti i Athinës, u hodh në ujë dhe deti mbarë u pagëzua me emrin e tij.
– Ke lënë ndonjë shenjë si mund të të njohë yt bir? – më shpëtoi goja.
– Po të kthehem ndonjë ditë, më tepër ia kam frikën djalit, sesa qenit të shtëpisë, – tha ai. – Ti ke të drejtë, – shtoi pastaj, – gjashtë vjet e njëmbëdhjet muaj larg tyre, thuaj shtatë mote. Për dreq, as në ëndërr s’po i shoh. Çfarë tersllëku!
Me këtë ofshamë tersllëku u ngrit dhe filloi të ecte nëpër rërë me thembra, duke hapur gropa e duke ngritur pluhur, në të njëjtën kohë që diellit i kishte mbetur vetëm disku i artë, me një ndriçim të kuq si floriri turk, që më ndërmendi unazën e mikut tim. Natyrisht, unazën po vazhdonte të kërkonte dhe e kërkonte ashtu, si ta dinte se s’kishte për ta gjetur kurrë. Mora çantën me rrobat tona dhe e arrita në vijën e ujit, ku ai nguli këmbët në kum e nuk lëvizi më. Ishim veshur dhe kishim dalë në xhadenë automobilistike, kur e ktheu kokën prapë nga plazhi, duke më detyruar që t’i flisja rëndë:
– Burri i dheut, ç’bëhesh shkërdhatë për një unazë! Kur ia ke mbathur nga shtëpia, e ke kthyer kokën prapa?!
I erdhi e papritur dinakëria ime.
– Po ti? – pyeti i fikur në fytyrë.
– Unë hiç, – thashë.
Befas u përlot, madje pak më tutje, kur dolëm nga qyteza e Edhipsos dhe morëm rrugën drejt fshatit, u ngashërye disa herë dhe unë, për ta qetësuar, i thashë se jo vetëm që s’e kisha kthyer kokën, por kisha hedhur në kufi edhe njëzet e tre gurë prapa shpinës.
– Njëzet e katër, asnjë më pak, – m’u kthye i nervozuar, duke mbrojtur saktësisht numrin që ma kishte treguar vetë.
Dhe me kaq u shkreh në vaj, pa dashur t’ia dinte për askënd, megjithëse rrugës nuk kalonin këmbësorë, andej kalonin vetëm vetura, por ai nuk deshi t’ia dinte as për mua, sepse më tha se unë isha një kokërr maskarai, ndërsa vetë ai nuk ishte i tillë, kuptohet, maskara si puna ime. Ngashërimat e çliruan disi dhe, në vijim, pata kënaqësinë që manovra për ta fashitur sadopak e kishte tejkaluar çdo parashikim, pasi ende pa hyrë në fshat, ai nisi të fishkëllente “Grek, o maskara”, këngën e Janis Milokas. M’u dhimbs, mujshari! Sipas tij, jo vetëm ai, por tani as unë nuk isha maskara.
Për darkë hëngrëm spageti. Ishte radha ime për të gatuar dhe i lëshova makaronat në ujë pa i thyer aspak në anë të tenxheres, tek shihja se atij i rrinin ende të lagura flegrat e hundës.
– Ke ndërmend të qaravitesh përsëri, shkërdhatë?! – iu gërmusha.
Mohoi me kokë, pastaj edhe me fjalë, duke thënë pikë për pikë se nuk do të qaravitej prapë si shkërdhatë. Dhe, vërtet, nuk e pashë më të përlotur, madje as kur ra telefoni në komodinën tonë të përbashkët.
Edhe atë natë, përpara se të zbardhte, pati dy telefonata. Si zakonisht, në të parën zilja ra pesë herë aty nga ora 04:30 (në Shqipëri ishte 03:30). Ai nuk e ngriti dorezën pasi dihej arsyeja: në Tiranë e shoqja i binte telefonit shtëpiak për ta zgjuar nga gjumi, gjë që ndodhte gati prej dy vjetësh, kur punonte në fabrikën e lëngjeve dhe efendikoi e kishte paralajmëruar për ta pushuar nga puna, sepse një mëngjes ishte paraqitur me njëzet minuta vonesë. Herën tjetër, pas çerek ore, zilja binte vetëm tri herë dhe kjo ishte një masë sigurie, nëse ndodhte që pesë zilet e para s’i kishte dëgjuar, ose i kishte dëgjuar, por e kishte rrekur gjumi përsëri në krevat. Sa për dorezën e aparatit, ishte marrëveshje e bërë, prapë nuk e ngrinte dhe kështu as e shoqja, as ai nuk bënin ndonjë shpenzim për telefonin, madje qëkurse strehohesha në barakën e tij, mua s’më kishte rastisur ta dëgjoja makar një herë të fliste me gruan, e cila nuk e dinte se punën e garantuar në fabrikë e kishte humbur me kohë.
Mbasi ranë zilet e para, ai ndezi llambushkën mbi ballin e krevatit (i ngjan një speci të vogël pikant, kishte pohuar). Përveç fyejve të hundës tani i fërgëllonin edhe buzët, sikur të mbante kyçur në gojë atë specin pikant, ose ndoca fjalë tepër djegëse e përcëlluese. E zgjati dorën menjëherë, me të rënë zilja e telefonit, por teksa më merrte leje mua, i mbeti krahu pezull:
– Të flas? – u ndërdysh meit i zbehtë.
– Fol, djalli e mori, – e nxita shpejt, pa e ditur se çfarë donte t’i thoshte së shoqes.
Ngriti dorezën dhe, me shumë gurgullima në fyt, njoftoi se i kishte humbur unaza e martesës, ai rrethi me flori turk, ndërsa ajo i tha se… Më pas, m’u desh të bëhesha ndërmjetësi i tyre, sepse ai nuk mundi të vazhdonte: i ligështuar e lëshoi dorezën, duke rrasur fytyrën në jastëk. Kështu që m’u desh mua t’i bija atij numri. E shoqja m’u lut që, pikësëpari, t’i përcillja atij një urim të gjatë për shëndetin; ç’është e vërteta, ajo e kishte falur që s’ishte bërë i gjallë aq vjet, mirëpo gjithnjë kishte shpresuar (prit e s’ka, prit e s’ka, u rrëfye) se ndonjë ditë do ta ngrinte dorezën e telefonit, pasi po ta kishte ngritur, do ta kishte marrë vesh se djalin ua kishin vrarë aksidentalisht katërmbëdhjetë muaj më parë. Siç mund të kuptohet, ajo vetë nuk kishte mundur ta përballonte vetminë dhe ishte martuar me një tjetër (Megjithatë, vendin tënd s’e zë askush në zemrën time, kjo dihet, ëë!), por ashtu si deri tani, ajo do të vazhdonte t’i qëndronte besnike premtimit për ta zgjuar me zile, ai duhet të ishte i sigurt për këtë, në punë gjithnjë do të paraqitej korrekt, se me efendikonë nuk bëhet shaka.
– Ama, – u kujtua gruaja në këtë pikë, – po t’ia japë Zoti të mbarën dhe ndonjë ditë bëhet vetë efendiko, të dërgojë ca milionë dhrahmi, që t’i thyej këtej në euro. Mos ta shtrëngojë dorën, nja pesëqindë mijë euro i thuaj, se i dua për varrin e të birit. Më është tiposur që djali ynë ta ketë varrin me granit e me bronz të kuq.
– Ah kakomiri, kakomiri Kakalos! – psherëtiva.
Pyetjes se çfarë do të thoshte në greqisht kakomiri dhe nëse, siç bënin plot shqiptarë atje, ish-burri i saj e kishte ndërruar emrin nga Kajo në Kakalos, nuk iu përgjigja. Mirëpo ndoshta pikërisht për shkak të kësaj mbylljeje të dhunshme në tru, Kajo dhe Kakalos m’u ngërthyen me njëri-tjetrin. Atëherë mendova se ishte çasti që ta ngushëlloja, por në përpjekje për ta qetësuar me një manovër të re, pata frikë se nuk qullepsa gjë.
– Qerrata, – thashë duke e ulur dorezën, – sidoqoftë, e gjete mënyrën që shpenzimet e kësaj telefonate të m’i lësh në derë. Dhe çfarë bisede, një kilometër e gjatë!
– Ma jep fjalën e nderit se faturën e paguan ti? – u gjallërua pakëz.
Iu betova, por pa ia dalë që ta mposhtja kokolepsjen:
– Për fjalë të nderit, Kaka-kajo!
– Kajo kaka, – ma ktheu shqeto ai dhe rrasi kokën përsëri në jastëk, duke shtrënguar dhëmbët.
Për të mos qarë, filloi të fliste kuturù, pyeti diçka për atë beben që ende nuk ishte pagëzuar, pastaj tha se i biri i Egjeut, kur u hoq sikur e kishte vrarë Minotaurin, patjetër kishte gënjyer në mënyrën më të poshtër, ndryshe Minotauri nuk do të vazhdonte të hante ende njerëz.
Unë fjeta edhe një copë herë, ndërsa ai nuk u zgjua më. Vdiq nga një infarkt i miokardit. Formalitetet për një emigrant ilegal dhe transportimi i kufomës deri në Tiranë kërkonin shumë kokëçarje e shpenzime, prandaj u shtrëngova ta varrosja në ishull, në një varr të thjeshtë me trapez dheu, si dhe njëzet e katër guriçka çakulli përsipër, aq sa ç’kishte hedhur prapa shpinës kur kishte kaluar kufirin ndërshtetëror. Megjithëse shkoi pa më lënë detyrime të tjera, veç asaj faturës që ia kisha premtuar, mendjen e kam top: Nëse arrij të bëhem efendiko, Kajo Brahim Rudës do t’ia vesh varrin me mermer të kuq. Dhe nuk është çudi që një ditë të bëhem vërtet efendiko, pasi qysh atëherë po mbushet viti, ndërsa unë gjithmonë jam i gatshëm për punë, sepse mëngjes për mëngjes, fiks në 04:30, vazhdojnë të bien pesë zile telefoni, kurse çerek ore më vonë, kur për arsye sigurie bien edhe tri zile të tjera, unë tashmë ndodhem në banjë, ku eglendisem me një urinim të gjatë, tepër të gjatë, për shkak të prostatit të ngarkuar me Mithos grek.

Edhipso, 1997

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

VENDLINDJA E PËRFOLUR

Pasi lëngoi në shtrat për disa vjet, më në fund u duk se i erdhi ora e vdekjes. Trupi i kishte mbaruar, ndërsa fryma vetëm sa linte shenjë në faqe të pasqyrës. Megjithatë, vdekja nuk po e merrte. Truri herë i binte në errësirë, herë i sillte rradhazi si në film ca pamje të paharueshme nga zabeli i Kalumit. Në një ditë behari, ai kishte parë një femër të re që i kishte farfuritur ndër sy veshur ashtu me tesha të lehta, përplot gufime në gjoks, teksa kapërcente gur më gur jazet e përroit, që lëshonin dritë si fije kllapodani dhe ia bënin më të zjarrtë nxitimin për të hyrë në zabe. Në këmbësoren përkundruall, duke pritur i etur, përshkohej hijshëm një mashkull i shëndetshëm me shogën ngjyrëshege në brez, jelek të qendisur e potina me gajtana. I zënë në beft dhe pa e ditur përse, Cam Alcani e kishte kthyer kokën nga maja e kodrushës ku përndëriste kombanarja e kishës, pastaj në shpatin me luadhe, pastaj në dushk e në larushk, gjithandej ku ishin bardhokat e hënorët, sepse deshve e cjepëve që mbaheshin për ndërzim, në katundin e tyre s’u thoshin as përçakë e as përçorë, por hënorë. Pas një grime, atij iu bë se shkrepëtiu në të thatë, ca tafte flake që llapsën fluturimthi ia përcëlluan fytyrën dhe ai, i shushatur e me drithma në trup, mbuloi sytë me shuplaka. Sa zgjati? Pikërisht këtu i shuheshin pamjet dhe truri i binte përsëri në terr.
Grahma po zgjaste, askush nuk e kuptonte se në ç’pejzë e qenëz të fshehtë i qëndronte shpirti, prandaj provuan gjithçka që zakoni këshillonte për raste të tilla. Të parin propozuan shkalcin. Në bazë të një riti të vjetër, kush ishte për vdekje e nuk i dilte shpirti, e vinin me dyshek në shkalc dhe i bënin një shëtitje rretheqark, që të nxirrte mallin e fundit për visin ku kishte lindur.
Mirëpo, plaku u xhindos kur ia përmendën shkalcin. Atëherë, për t’ia lehtësuar vdekjen, njerëzit e familjes, e shoqja, djemtë e nuset, vajzat dhe dhëndurët i vajtën me radhë në dhomën e dergjës, u përkulën mbi kokën e tij dhe i thanë se çfarëdo gabimi apo faji të rëndë që në vitet e gjata të jetës mund të kishte bërë ndaj tyre, ata ia kishin falur. Si mbaruan njerëzit e oxhakut, ia dhanë hallallin edhe vëllezërit e motrat, që kishin lënë konakët e tyre për të ardhur pranë tij. Pastaj pritën që të vdiste. Por lala Cam prapë nuk dha shpirt. Atëherë e zgjeruan rrethin me kushërinj nga degët e gjakut të tamblit, por as përfalja e tyre nuk e ndihmoi për të shkuar në atë botë. S’u mbetej veçse të hapeshin akoma, duke grishur kumbarë, miq e dashamirë të largët, me shpresën se pengu që i kishte mbetur në zemër dhe nuk e lindte të vdiste, ndodhej te ndonjëri prej tyre. Por përseri asnjëri s’e ndihmoi për gjumin e përjetshëm. Për dreq, plaku diku kishte ngecur, mirëpo se në ç’gozhdë i varej shpirti aq keq, përsëri askujt s’i shkonte mendja. Ndërsa heka vazhdonte dhe bijtë ngulmonin te koka e tij, Cam Alcani arriti të nxirrte një fjalë. Për t’ia plotësuar dëshirën e fundit, ata vrapuan menjëherë në adresën që kishin dëgjuar. Por sapo njeriu i thirrur hyri në dhomë, hapi librin e lutjeve dhe nisi t’i këndonte La ilahe il-lallah, plaku përmblodhi veten e kundërshtoi:
– Jo hoxhën, por Hoshën!
Prej asaj kërkese të çuditshme gjithë sa u ndodhën në dhomë mbetën të mëruar, por kleriku i dijshëm u tha se njeriu atje ku ka syrin, ka edhe shpirtin. Si t’ia bënin tani, kush kishte sy e faqe që të shkonte te Radi i Zarishit dhe t’i thoshte se Hoshën, gruan e tij të bukur, më të bukurën në lagjen e katolikëve e për të cilën i shoqi, për ta marrë, dikur kishte kërcënuar se qiste pushkë, plaku i tyre e lakmonte në dhomë sidozot me kërkesën më të mbrapshtë:
– Vetëm për vetëm me Hoshën, – kishte mundur të shkonte zavalli, pas atij keqkuptimit qesharak.
Radi, burri kokëkrisur, e kishte bërë dasmën rreth nëntë vjet më parë dhe njerëzit e shtëpisë u kujtuan se tamam qysh prej asaj kohe, i mbërthyer nga një sëmundje pa emër, plaku Cam kishte zënë shtratin dhe s’e kishte kapërcyer më pragun e derës. Të gjithë e mbanin mend, gjithashtu, se në atë dasmë ai kishte kënduar për herë të fundit, sado që shumëkush s’ia kishte vënë veshin ose ishte mahitur me të. Kur Hoshën e bukur, veshur nuse, e kishin nxjerrë në oborr dhe trimat e shtruar në tryeza e kishin pushuar ahengun një copë herë, për t’ua lënë radhën grave dasmore, mes heshtjes dhe atij kundrimi të përgjithshëm kureshtar, befas ishte dëgjuar një zë burri. Të gjithë kishin kthyer kokën në drejtim dhe në atë drejtim të gjithë kishin parë lalën Cam, më këmbë, me shpatullat e rrasura në gurët e avllisë, duke çalltisur me dy duart për çiftelinë, ndërsa dhëmbët me kapsula platini i pranonin si fluturashka zjarri në gojën e hapur. Sipas këngës që sapo kishte zënë, Cami nuk ndodhej në obor; se ku ndodhej, kënga nuk e thoshte, thoshte vetëm se çfarë shihte ai:

Ooo,
kur po luanin cicat nën fustan,
ia bënin kumbonat drang e drang…
I mjeri unë, i mjeri!
Ooo,
kur po zgjidhej matanë shoka,
thashë nën këmbë po çahej toka…
I mjeri unë, i mjeri!
Ooo,
kur u ndezën vetëtimat,
vetëtimat me m’verbue,
cicat tuaja qenë zbulue…
I mjeri unë, i mjeri!
Ooo,
m’u mbush mendja veten me e mbytë
për qind vjet mos me t’i pa sytë…
Ooo – ooo – ooo,

I mjeri unë, i mjeri!…
Natyrisht, dasmorët patën shkaqe të ndryshme për t’u argëtuar, aq më tepër që ajo këngë ose ishte aq e vjetër, sa askush s’e sillte në hatër, ose ishte aq e re, sa askujt s’i mbeti në kujtesë. Megjithatë, njëri prej burrave që e kishte në krah dhe që e kishte dëgjuar plot kërshëri, pranoi se të gjitha fjalët e tjera i kishte kuptuar, por një gjë nuk ia rrokte truri: “Mirë, ai taravoli e vret veten nga dalldia, por asaj tjetrës si do t’ia shohë sytë mbas qind vjetësh?!” Lala Cam ia ktheu: “Brenda dheu është i errët dhe i plleshëm si barku i gruas, prandaj mbin fara aty. Jeta na ndan, kurse varri… “Filluan gradtë dhe s’pati qetësi për ta mbaruar përgjigjen, sepse dihet që grifshat në ferrë, pelat në lëmë e gratë në valle, nuk lodhen kurrë. Por proçka e plakut, ndonëse ato ditë u përfol, sidoqoftë u harrua.
– Lala Cam, – e pyeti më i madhi nga djemtë, – po ta sollëm Hoshën, e mban fjalën: vdes e shkon?
– Them se shkoj, – u hamend ai.
– Veçse po e lëndove gruan e huaj dhe na bën me turp, unë të vras me dorën time.
– Më vrit, – i dha leje ai të birit.
Bënë si bënë dhe nëpërmjet një kunate i çuan lajm Hoshës. Ajo tashmë po hynte në të tridhjetat, ishte bërë nënë, por bukurinë e ruante si në ditën e dasmës. I folën për dëshirën e pakthyeshme të plakut, e siguruan se, për të mos i lënë të shoqit ndonjë koritje ishin të gatshëm që gjakun ta bënin vetë, duke e ruajtur prapa derës me pushkë; dhe Hosha nuk kundërshtoi. Kur hyri, iu duk se plaku po flinte. Kur u afrua, pa se sytë i kishte kapak. Ndërmjet kapakëve notonte brymë e mjegull. Ajo e nxori nga mjegulla duke qeshur.
– Më ke kërkuar, teveleq?!
– Të kam kërkuar, Hoshë, dhe ta di për nder që erdhe. A jemi vetëm?
– Vetëm jemi, – tha gruaja, – derës i vura shulin.
– Ashtu, moj Hoxhë, – u kënaq plaku, – vetëm një derë nuk mbyllet kurrë: varri. Njerëzit jeta i ndan, kurse varri i përzien. Si thua, i përzien?
Hosha pranoi se vdekja është daulle për kokë dhe shtoi:
– Varri i bën bashkë. Mbas një qind vjetësh, ndoshta edhe andej kërcehet dërrasë më dërrasë, si me thënë gur më gur.
– Eee, – u kënaq edhe më plaku, – e mbake mend, gur më gur! As vesa s’paska rënë hala në fiqirin tënd, Hoshë.
Pastaj rënkoi, derisa u duk se humbi në jerm.
Ishte shtrirë në shpinë dhe disa herë u rrek ta kthente kokën nga Hosha, por eshtrat e qafës nuk iu bindën. Nuk iu bindën as kur Hosha u përpoq t’ia kthente vetë. Ndoshta i kishte ngrirë tërë trupi. Jo, njëri krah po i lëvizte ngadalë. Pikërisht atë krah e shtriu drejt saj dhe, me mundim, arriti ta fuste dorën nën fustan. Gruaja u drodh. Për të mos nxjerrë zë, kafshoi buzët.
Pastaj, përballë ngërçeve të tij, pyeti:
– A po do që Hosha ta ngrejë fustanin?
– Jo, jo, – tha ai, – perdja po bie, nuk është duke u ngritur, Hoshë.
Pas një grime, dora e rreshkur vazhdoi të ngjitej përgjatë kofshëve të saj, pak e nga pak, derisa pëllëmba i preku barkun. Hosha prapë u drodh, por as thirri, as lëvizi. Edhe plaku, ndërkaq aty u ndal.
– Lala Cam, – bëzani ajo.
Ai u përgjigj me bulat e gishtërinjve. Në fillim nisi t’ia lëmonte kraterin e mbyllur të kërthizës, pastaj tërë hapësirën tjetër, faqe më faqe dhe kul më kulm. Kapakët e syve i qenë puthitur, nofullat po i nguroseshin, e nuhati edhe ngurosjen e krahut dhe deshi të thoshte diçka. Por u pajtau me të kundërtën: ishte më mirë t’i rrëshiqste dora, sesa goja. Dhe dora i rrëshqiti. I rrëshqiti pa jetë nëpër shpatin ballor të Kodrës së Venusit dhe arriti te pjerrina e lëmuar, lulëzuar me eshkë e krrela myshku.
– Hë? – u dëgjua të pyeste garanti, djali që kishte pritur me pushkën ngrehur pas derës.
– Vdiq, – i tha mandatën Hosha.
– Tha gjë, la amanet?
– Pleqtë nganjëherë kanë mendje fëmije. Para se të vdiste, u shmall pak me vendlindjen.
Varrimi u bë të nesërmen. Kësaj here, kur hapi librin e lutjeve për t’i kënduar talkinën, kleriku i dijshëm u ndie i sigurtë se ai zullumqari nuk do të kundërshtonte më.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, janar 2010)

TREGIME NGA ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU

Ardian KYÇYKU (pseudonim letrar: Ardian-Christian Kyçyku) është lindur në Pogradec më 23 gusht 1969. Kreu studimet e larta në Universitetin Shtetëror të Tiranës, në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, dega gjuhë-letërsi. Është doktor i shkencave filologjike, doktorand në teologji pranë Universitetit Shtetëror të Bukureshtit dhe docent në shkencat humane dhe të komunikimit. Anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë dhe i Shoqatës së Shkrimtarëve të Bukureshtit. Është, gjithashtu, antar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe i Central European Academy of Science and Art. Libra të shkruar e të botuar në gjuhën shqipe: Në perandorinë e gurit, Mortët, Nata pas vitit zero, Përkthimi, Muza e Lojës, Lumenjtë e Saharasë, Oreksi për bukën e qiellit, Diva ose Ngrënësi i Luleve, Engjëjt e tepërt, Kristali dhe hienat, Sy, Si u pushtua Çmendustani. Libra të shkruar e të botuar në gjuhën rumune: Viti kur u shpik mjellma, E fshehta e ëmbël e marrëzisë, Një fis i lavdishëm e që jep shpirt, Hyu Epigon, Dashuri me shikim të fundit, Trilogjia, Një alfabet i poezisë shqipe, antologji, 101 poetë shqiptarë në gjuhën rumune, Koha e zëvendësve, intervistë dhënë poetes Iolanda Malamen lidhur me shpirtërimin shqiptar, Shtetrrethim, roman i shkruar me shumë pak thonjëza, Hyrje në semiotikë (ligjërata universitare). Në kuadrin e arsimit të lartë rumun jep lëndët: Elemente të kulturës dhe qytetërimit ballkanik, Hyrje në semiotikë, Struktura e gjuhës së shtypit dhe Fenomeni Audiovizual. Nga viti 1998 është bashkëthemelues dhe bashkëdrejtues i revistës evropiane “Haemus”, që botohet në Bukuresht. Krijime të tij janë përkthyer në gjuhët hungarisht, gjermanisht, spanjisht, anglisht e frëngjisht.

VEGIMI I JETËS SË TYRE

E vërteta është se shumë njerëz kanë ëndërruar ta gjejnë këtë kafkë, përsëriste Ajo. Kafka, të cilën kishin ëndërruar ta gjenin aq njerëz, prehej tani mes gishtave të Saj të brishtë dhe heshtte. Ishte një kafkë e lashtë. Ajo e pat mbajtur me shumë kujdes gjatë gjithë udhëtimit me avion, e pat mbajtur me një kujdes, me të cilin nuk do të kish mbajtur as kokën e të dashurit. E vërteta ishte se të dashurit vejevinin, kurse kafka të tilla vetëm një herë në jetë rastiste njeriu. Dhe ishte mrekulli kur i rastiste, sepse shumica e njerëzve robtoheshin nëpër varre pa emër, nëpër qytete të mbuluar me dhé, nëpër shpella e skërka të pashkelura, dhe jepnin shpirt me peng në zemër pa gjetur gjë.
Festa e zbulimit të kafkës zhvillohej në sallën kryesore të një kështjelle pak më pak të lashtë se kafka, kështjellë tashmë e stërvitur me peshën e bekuar të lavdisë e të mistereve. Muret ishin prej mermeri të gjelbër, plot me tablo, me shandanë të florinjtë dhe me portrete luftëtarësh nga ata që hanë nga një kuçedër në vakt.
Rreth tryezës së rrumbullakët dhjetra njerëz të shquar, profesorë e hulumtues me emër, thinjoshë e tullacë, specialistë të flashkur, plakur mes qytetërimesh të groposur e çgroposur nga kryeneçësia e kohës, ishin mbledhur ta dëgjonin Atë.
Ishin mbledhur posaçërisht për Të.
Në atë mjedis ku kohërat binin në njëfarë ujdie që të nxirrte jashtë kohës, madje të pezullonte mbi kohëra, mes aq kokash të thinjura, të shogëta e fraqesh të zinj, Ajo ngjante me një hyjni të ardhur nga ndonjë ishull yjori për t’u dëshmuar atyre plakëruqëve se prej kohësh gjërat nuk ishin më krejt ashtu, madje ishin krejt ndryshe. E veshur me një fustan të zi, me një gjeradn ari rreth fytit, me tre unaza të mrekullueshme, të gjetura në tre varre qytetërimesh të ndryshme, Ajo të magjepste. Pat udhëtuar dy ditënetë pa pushim vetëm që të mbërrinte në kohë në këtë kështjellë dhe ende dukej e lodhur, por më shumë e lumtur. Ai kish dalë ta priste në aeroport, i kish harxhuar të gjitha kursimet e veta për një tufë zambakësh, – sepse tani një tufë lulesh kushtonte gati sa një gjysmë varri, – mirpo s’kishin mundur të rrinin bashkë për shkak të gazetarëve dhe të të afërmve të Saj. Megjithëse i pat grirë malli, një mall ku përzihej tinëz edhe një hije vdekjeje pa arsye, nuk mundën ta kalonin sëbashku atë natë. Rrugës nga aeroporti për në qytet, Ai pat ëndërruar çmendurisht, pa mundur të frenohej, se si do të vallzonin në dhomën e tij të zhveshur e të pikturuar nga lagështira, si do të pinin me sytë gjysmë mbyllur atë konjakun e lirë, të cilin malli e shndrronte në whisky, si Ai do ta zhvishte nën pahun marramendës të hënës, para brumbuzhelëve të mahnitur që ngushëllonin vetminë e tij larg Saj, dhe si do të bënin dashuri gjer në të gdhirë, kur nga dritarja e lartë e dhomës me lagështi do të dyndej ajo rrokopujë ngjyrash agu – dëshmia e mbrame dhe më e dëshpëruar se i varfëri i dashuruar nuk është asnjëherë i lënë pas dore nga të gjitha. Mirpo ajo paskësh qënë jashtëzakonisht e lodhur, e shterur fare, e rraskapitur nga ankthi se mos kafka e çmuar pat pësuar gjë gjatë udhëtmit, ndonjë krisje a vrimë, Zot na ruaj!, dhe i qe lutur në gjak të zemrës të mos ia merrte për ters, të mos trishtohej që nuk mund ta kalonin natën sëbashku, ishte e kapitur, shpirti im, të lutem, të dua shumë, shumë, nesër do të jem vetëm e jotja, si gjithmonë, kemi gjithë jetën përpara…
Ai qe kthyer në dhomën tashmë dy herë më të zhveshur e më të pikturuar nga igrasia, mes brumbuzhelëve të zhgënjyer nga shtyrja e programit erotik, duke menduar se nganjëherë të dashurosh ka kuptimin të durosh. E të mos plasësh kur ca ëndrra të shenjta, të ushqyera me uri për javë me radhë, vetë e ëndërruara, ajo që do të korrte zambakë nga uria jote, t’i bën pluhur.
Të nesërmen ishte caktuar festa.
– Si zakonisht me mrekullitë, – po thoshte Ajo. Zakonisht, mrekullitë e vërteta rrinë fshehur pikërisht në vende të rëndomtë, mes njerëzish të thjeshtë, të pamësuar apo analfabetë, që nuk e kanë idenë çfarë ndodhet pranë tyre, çfarë po ndodh mes tyre. Të nesërmen…
Të gjithë i kishin ngulur sytë në buzët e Saj. Kishte një palë buzë të plota, epshndjellëse, dhe Ai e kishte parë aq herë tek i lyente me të kuq, tek i fërkonte me njëra-tjetrën, apo kur Ajo e qortonte me të qeshur për të puthurat e Tij të furishme, që ia bënin buzët plagë.
Me kafkën mes shuplakave, me atë fustan ngjyrë vjollcë e me gjerdanin prej argjendi rreth fytit, Ajo dukej tjetër femër. Natën e kthimit të Saj, kur u qe dashur të mos shkëputeshin nga tufa, ai qe kthyer në dhomë më këmbë, iu pat buzëqeshur dhembshurisht lavirave të reshtuara mbi trotuar, e pat pirë vetë atë konjak të kthjelluar me ujë, pastaj pat pritur të gdhinte duke ëndërruar se si, pas festës e fjalimeve, do të vallzonin në këtë qeli që ishte magjepsëse në varfërinë e vet dhe do të bënin shumë, shumë dashuri. Pat bërë edhe pastrim madje, pat parfumuar lavapjatin e çartur, u pat mbajtur një fjalim tejet të frymëzuar brumbuzhelëve me të cilët bashkëjetonte, duke kërkuar prej tyre sjellje sa më të hijshme, qetësi e mirëkuptim kur Ai dhe Ajo do të bënin dashuri. Sepse Ajo i kishte tmerr brumbuzhelët.
– Ka qënë një vegim për mua kur hyra në atë varr, – thoshte Ajo.
Ashtu është, thoshte Ai me vete.
Ashtu është, pohonin të ftuarit.
Ai e përfytyronte duke zbritur nën tokë, duke u endur e mahnitur mes pllakave të gurta, enëve të gurta, statujave të gurta, eshtrave të bëra gur, dhe mendonte se në atë univers të paçmueshëm guri vetëm Ajo pat qënë njeri. E përfytyronte ashtu të gjatë, belhollë, me flokët e butë e vezullues, me aromën e pangatërrueshme të kurmit, me buzët epshore, pastaj e përfytyronte duke fluturuar drejt Tij me avion, duke përshkuar shtjellat me stërkala yjesh të reve, me kafkën në prehër, shumë e kujdesshme, pak e lodhur, shumë e përmallur për Të.
Në një pushim të shkurtër, pa mundur ta takonte, Ajo i dërgoi dorazi një pusullë. “Pse je kaq i zbehtë, i dashur, e pyeste. Pse largohesh kështu?! Kthehu sërish tek NE, shpirt. Të dua shumë, shumë!”. Ai e lexoi pusullën dhe e futi në xhep. Mbledhja kish rifilluar. Po thuhej se ajo kafkë kishte me gjithë mend rëndësi epokale. Rëndësi epokale kishin edhe pllakëzat me hieroglife, gurët e gdhendur, takëmet e të ngrënit e të të pirit, të dhënat rreth gatimeve të asaj kohe, rreth pijeve, helmeve, stolive, eliksireve të shumtë, rreth ritualit të vdekjes, kreshmave të zeza, rreth zbukurimeve. Suksesi i shpeditës i pat kapërcyer të gjithë përfytyrimet. Ai nuk ia ndante sytë dhe i buzëqeshte. Me atë fustan të bardhë borë, me gjerdanin dhe unazat e bardha, mes mureve të bardhë borë, mes aq njerëzish të shquar të bardhë borë, veshur me fraqe të bardhë borë, Ajo të magjepste. Ai ishte i bindur se kurrë më nuk do të adhuronte ashtu ndonjë femër. Ajo ishte e bukur, e bardhë dhe hyjnore, njëlloj sikur të qënkej femra e fundit që Ai shihte në këtë jetë. Po theksohej se enët prej balti dhe qeramika kishin një rëndësi të veçantë. Sigurisht. Po veshjet? Sidomos veshjet. E veçanërisht lugët, pirunjtë, sëpatat, kokët e prera, gjellët e shumllojshme të kohës, shumë të shijshme, pa zënë ngoje eshtrat dhe kafkën magjike, dhe kafkat më pak magjike. Ajo ishte e mrekullueshme. E mrekullueshme ishte edhe kafka që mbante mes gishtave, edhe kafka që mbante nën lëkurën e kokës. Tek e shihte atje larg, të bardhë si dëbora dhe të lumtur, duke çmeritur e duke ua lëngëzuar gojët aq thinjoshëve të veshur në të bardha, me stomakun e Tij, – ku s’mbahej mend që kur ishin tretur e ritretur kujtimet mallëngjyese të një të ngrëne, – Ai po mendonte se si do të kthehej më këmbë drejt qelisë, mes pemëve e trotuareve të errët me lavira; këmbët do t’i merreshin ashtu siç u merren të dehurve dhe të dashuruarve, lavirat do t’i fishkëllenin apo do ta ftonin: “Eja, shpirt!”, teksa Ai do të largohej ngadalë, si nëpër ëndërr, dhe që nga diku mes lavirave, njëheresh me to, por me një zë më të ngrohtë e më çlodhës, do ta ftonte: “Eja, shpirt…” edhe ajo mëshirë qiellore ku uria thoshin se nuk të mundonte.

Nga libri “Diva ose Ngrënësi i Luleve” 2000

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, nëntor 2007)

NËNA

Para se të jepte shpirt, nëna lëngoi tre vjet. Dy vjet të rëndomtë dhe një i brishtë. Pra, nëna jetoi një ditë më shumë. Nuk dha shpirt mes dhimbjesh të pazakonta, sepse dhimbjet ia kishin marrë shpirtin ditë për ditë e natë për natë, atje në dhomën ku e vendosën që të kishte sa më shumë paqe e ku zukamat helmuese të kësaj bote mezi mbërrinin. Për tre vjet me radhë, pat vuajtur aq sa e bija dhe i biri po betoheshin që shpirti nuk qënkej veçse njëfarë bombe ku strukeshin qysh në lindje thërrmijat e dhimbjes. Thërrmijat e mbrame u bënë pluhur të dielën në drekë. Nëna ndërroi jetë, ulëriu e bija. Nëna nuk mund të vdiste. Ajo vetëm kish ndërruar jetë. Erdhi me shpejtësi doktori i lagjes, erdhi prifti dhe arritën të dy në përfundimin se e ndjera ishte tashmë e ndjerë. U fanitën ca kushërira të largëta të nënës, ca ish shoqe pune, ca fqinje gjysmë të verbëra e të kërrusura, me sapunë e peshqirë në duar, dhe e lanë dhe e fshinë murgën nënë që ishte dobësuar e ngjante me një foshnjë.
Para se të dobësohej aq, e bija dhe i biri qenë rropatur ta shpëtonin. Vargu i pafundëm i doktorëve, njëri më i zgjedhur se tjetri, patën thënë se nëna ka kancer, nuk ka kancer, ka diabet, s’ka diabet, ka tumorr, s’ka tumorr, ka edhe dy muaj jetë, edhe një muaj jetë, edhe një javë jetë, ka marrë fund, të njoftohej prifti, të parapaguheshin qivuri, gropa e varrit, varrmihësit, temjanisësit, thurësit e kurorave, djelmoshat që do ta zbrisnin qivurin nga kati i pestë i pallatit, që do ta vendosnin në zukun e zi e ashtu me radhë.
Një trumbë tjetër shëruesish, ata që bënin mrekullira me duar, me gishta, me lutje, me çajra e bimë a lëngje të tjerë, hodhën poshtë me vrer e përbuzje bindjet e doktorëve dhe thanë se nëna ishte vërtet e sëmurë, kish sëmundje të keqe, mirpo asnjë sëmundje s’ishte mjaftueshëm e fuqishme për t’u bërë ballë hireve të tyre. Prandaj e qethën nënën shkurt, si ushtare, ia mbështollën kokën me një shami të zezë, pastaj me një shami të bardhë, shumëngjyrëshe, me lule, pa lule, me fytyra engjëjsh e shenjtësh, me gërma e numura çudibërës. Pastaj e morën nënën mbi një vig, e çuan mes malesh, në ajër të pastër, rrëzë liqenesh malorë e shkëmbinjsh me borë, buzë detit, në shpella të lashta prej kripe e kristalesh, e mbajtën disa muaj të kallur në argjilë e në allçi, në velenxa leshi e lëkurë dhensh, e lagën me eliksire, e kënduan dhe e kunguan, e vunë të rrëfehej e të pendohej, derisa e sollën mbrapsht ashtu siç e kishin marrë, mirpo me disa muaj jetë më pak.
– Mund të isha çmallur me ju gjatë kësaj kohe, – u tha nëna fëmijëve.
E bija dhe i biri, gjatë kësaj kohe, patën shpenzuar qimet e kokës dhe qenë endur parreshtur, me trena e qerre, mbi mushka e varka, pas nënës, kishin thirrur të çmeritur: si guxoni ta qethni nënën tonë, si guxoni ta zhvishni nënën tonë, si guxoni ta kallni në argjilë e në allçi, si guxoni ta spërkatni me lëngje, ta këndoni e kungoni, si guxoni ta…
Por të gjithë kishin guxuar dhe tani nëna vendosi të ngujohej në dhomën e vet dhe t’i duronte dhimbjet pa u ankuar. Ishte mahnitur që aq të panjohur, gjithsesi, qenë rropatur ta shpëtonin. Duke përfituar nga ardhja e pranverës dhe nga kujisja e sgalemëve mbi liqenin e parkut, nëna mori të lexonte të gjithë librat e shenjtë të kohës. I lexonte me vëmendje të madhe, me përkushtim, pa i hequr sytë nga gërmat as gjatë therjeve të përbindshme në kocka, apo gjatë zjarrmive e ftohmave që ia zinin frymën. I vinte keq që nuk pat lexuar aq mrekullira më parë, por as kohë nuk kish pasur. I vinte rëndë nga të gjithë që ishte dobësuar aq, që flokët po i binin me shpejtësi, që nuk gatuante dot më, që nuk shkonte dot vetë në banjë, që duhej ta lanin e vishnin fëmijët, njëlloj siç i pat larë e veshur ajo dikur.
Muajin e mbramë të lëngatës e bija dhe i biri nisën ta gdhinin te kryet e nënës dhe t’i tregonin përralla. Shumicën e përrallave nëna i pat harruar. Iu qe lutur vetë që t’ia hiqnin televizorin nga dhoma. Nuk i duronte dot më lajmet plot luftëra, vrasje e gënjeshtra. Nuk i duronte dot zërat e ardhur përmes aparatesh në përgjithësi. Dhe rrinte i dëgjonte përrallat, gjente pika të përbashkëta mes simboleve të folklorit dhe atyre të librave të shenjtë, tregonte vetë ndonjë përrallë, ose ndonjë ngjarje të hijshme nga rinia e vet e largët, dhe prapë çuditej që aq të panjohur ishin kapitur t’ia shpëtonin jetën.
Një ditë, sëmundja e keqe, për çudi, buzëqeshi, dhe nëna u ngrit vetë nga shtrati, lau sytë, lau enët, bëri dush, i krehu vetë flokët e rralluar, u vesh dhe e luti të bijën dhe të birin që ta shoqëronin në park. E shihnin me sy të lebetitur, thua se tashmë nisej të shëtiste nga bota tjetër.
Parku ishte plot me karroca foshnjash dhe me pleq që lëçitnin gazetat.
Tek udhëkryqi, kur të gjitha veturat, autobusët dhe tramvajet u ndalën me kërkëllimë, nëna pandehu se ishin ndalur që të mos ia lëndonin eshtrat dhe muskujt e dobësuar. Mirpo në udhëkryq ndodhej edhe një grua e tjetër e moshuar. Qe përgjunjur në shesh dhe lëpinte një vezë të thyer. Nënës iu mbushën sytë me lot. Tha se jo varfëria e mundshme e asaj qyqareje e kish tronditur, por një pyetje. Pyetja ishte:
– Vallë, ajo grua po hante vezën e gjallë që i pat rënë nga çanta dikujt tjetër, apo ajo vezë i qe thyer asaj vetë e nuk mund ta linte të shkonte kot?
Nënës nuk mund t’i jepje lehtë përgjigje.
Parku voziste në diell, gjethet drithëronin nga era e ëmbël e pranverës, pak vetë e përshëndetën nënën, sepse pak vetë arritën ta njihnin. Përkrahu me të bijën dhe të birin, nëna vajti deri tek bregu i liqenit, kundroi sgalemët dhe rosat që ushqeheshin me thërrime buke, u hodhi edhe ajo disa thërrime, pastaj ndoqi me sy të përmallur varkat e kuqe që shkisnin nga njëra anë e Ishullit të Pensionistëve në tjetrën dhe nuk foli.
Të nesërmen në drekë mbusheshin tre vjet lëngate. Prifti dhe doktori i lagjes thanë se nëna kish ndërruar jetë. I dërguari i posaçëm i varrezës erdhi bashkë me dokumentet që duheshin plotësuar, me sojet e qivurëve që ofronte, me hollësitë marrosëse që sjellin kaherë varrimet ballkanike.
Gjatë natës, me kryet mbështetur mbi qivurin e nënës, e bija dhe i biri qanë pa zë. Kujt do t’i tregonin tani përralla?! Dikush tha se i tillë ishte fati i nënave dhe i fëmijëve në këtë botë. As vetë Shpëtimtari nuk ia pat zgjatur jetën Nënës së Tij. Dhe siduket vdekja e nënës shkaktonte trandje të pandreqshme në qëniet e njerëzve, sepse, në të gdhirë, vigjëluesit që ende i kishin nënat gjallë shquheshin kthjelltas nga të panënët.
Në drekën e parë pa nënë prifti kreu shërbesën fetare mbi kufomën e nënës, pastaj erdhën djelmoshat e varrezës, e ngritën peshë qivurin fëmijëror të nënës dhe e hipën në zukun e zi. Rreth qivurit nuk pati shumë kurora. Sipas zakonit, deri tek kisha, zuku u ndal në prag të çdo udhëkryqi, prifti këndoi nga një psallm, të afërmit hodhën nga një grusht monedhash, lypësit nuk i lanë monedhat të tringëllinin, sepse i peshkuan që në ajër, kurse në kishë, mes freskisë dhe rrezëllimit të butë të qirinjve, prifti i kërkoi Zotit disa herë për nënën një vend me shumë dritë, një vend me shumë paqe, një vend me shumë gjelbërim, dhe u lut që nënës t’i faleshin të gjitha mëkatet e bëra me dashje e padashje.
Kur nëna ishte gati për varr, ca kushërira të largëta, ca fqinje gjysmë të verbëra e ca ish shoqe pune të nënës, u shpërndanë të pranishmëve, përfshi dy të çmendur të parrezikshëm dhe tre varrimtarë lëkurëndritur, që e mbanin frymën gjallë nga vdekjet e të panjohurve, grurë, nga një teke raki, nga një portokall, nga një peshqir sysh, nga një cigare, nga një qiri.
Në varrezën jashtë qytetit varrmihësit e veshur tërë zhele të qelbura, pështynë duart dhe iu futën pastrimit të gropës.
Vetëm kur gozhdët e mëdha po mbërthenin kapakun e arkivolit të nënës, besimi i bijës dhe i birit të nënës u lëkund pak: pandehën se nëna nuk po ndërronte jetë, por se kish vdekur.
Dyzet ditë pas ikjes së nënës, në përputhje me doket e vendit, bija dhe biri, veshur në të zeza, pasi paguan një shërbesë kishtare me rastin e Ditës së të Vdekurve, përgatitën një valixhe me rrobat e reja të nënës, me mbathje, çorape, këpucë, triko, xhaketa e funde, shumica qepur nga vetë nëna, dhe vajtën t’i dhuronin në një azil pleqsh përbri varrezës. Mirpo atë mëngjes azili ishte në festë. Një kamion me rroba të shtrenjta nga të ish-diktatorëve, burrë e grua, të vendit, kish ardhur të lumturonte pleqtë e azilit dhe t’u dëshmonte se kjo qeveri nuk ishte mospërfillëse dhe vrastare si qeveritë e tjera. Kallur në pallto me gëzof, hipur mbi këpucë me taka, mbi çizme që kushtonin sa qimet e kokës (së nënës?), duke lodruar me bastunë fildishi, qelqurina, këmisha, pizhama, pallari e shapka udhëheqësish, pleqtë as që ua varën rrobave të thjeshta të nënës.
Bija dhe biri i nënës ia dhanë valixhen drejtoreshës buçkane të azilit dhe ikën. Pleqtë gumëzhinin, klithnin gëzueshëm, luanin shpatash me bastunë e çadra udhëheqësish, të kënaqur që, më në fund, drejtësia qe vënë në vend, haka kish vajtur tek i zoti, se diktatori zemërhekur që u pat shkatërruar rininë e pjekurinë i pat dorëzuar pasuritë e vjedhura tek pronarët e tyre – njerëz të rëndomtë që nuk kishin bërë asnjë të keqe, asnjë krim, e që shumë-shumë ia nxinin heraherës jetën vetëm njëri-tjetrit.
Atë natë bija e nënës pa në ëndërr kishën, dëgjoi këngën e priftit, përtypjet e kokrrave të grurit në nofullat e të pranishmëve në varrim, pastaj iu avit qivurit të nënës dhe iu mbushën sytë me lot, se nëna ishte gjallë, dhe bijës i dhimbte shpirti, i dukej sikur po bënin një krim, sikur po e varrosnin nënën për së gjalli, para kohe, dhe mezi priste të ulërinte, pa ditur se të gjitha nënat e kësaj bote varrosen para kohe, për së gjalli.

Bukuresht, 8 mars 2004

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, janar 2005)

NA TË BIRTË E METAFORËS

Ishin pirë plot njëmbëdhjetë kana me verë të kuqe. Njëri nga dy poetet e shquar që merrnin pjesë në tubim, i rregjur me gjakun e hardhisë, i tha poetit tjetër me zë të lartë:
– Kam vënë re, mik i dashur, se këtu, mes malesh, kur të gjithë të tjerëve u vjen të shkruajnë poezi, neve na vjen të vdesim.
– Mua nuk më vjen të vdes, – ia preu tjetri.
– Epo atëhere rro, kolega. Rro kot, si të gjithë.
Po binte mbrëmja në qytetin malor me emër të shenjtë. Mosha mesatare e të ftuarve mezi i kalonte të shtatëdhjetat. Plakat qenë përkulur mbi pjata dhe rrufisnin supë me kërpudha. Qyteti dukej vërtet i ëndërrt. Ishte nga të paktat skuta të Ballkanit, ku çeliku e betoni ende s’kishin hedhur rrënjë.
– Duhet të ketë një shpirt-roje ky qytet, – tha poeti i parë. Një shpirt vigan. Përndryshe, ku e linin të bënte gëk halabakët e kamur të këtyre kohërave?!
– Më mirë qetësohu, – i tha poeti tjetër.
– Jo, ti qetësohu! Qetësohu kot, si të gjithë.
Poeti që s’donte të qetësohej ishte një burrë i gjatë, eshtak, me mjekër gjysmë të thinjur. Pinte cigare pa filtër. Pëshpëritej se pat vendosur t’i jepte fund jetës ngadalë, me pije. I jepte fund jetës qysh para dhjetë vjetësh, kur e shoqja pat dhënë shpirt nga kanceri në gji, dhe ai qe turrur i dëshpëruar udhëve të kryeqytetit, qe ndaluar para të gjithë telefonave të rrugës, u pat telefonuar të gjitha dashnoreve të deriatëhershme dhe ua kish shprehuar qartë mendimin e vet, pavarësisht nëse i qenë përgjigjur ato, apo gra të tjera, se vdekjen e gruas e patën shkaktuar sëbashku, po, po, gjatë çasteve të nxehtë kur ai u thithte gjinjtë në shtrat. Falë thitheve të tyre ia pat thithur jetën nga venat së shoqes. Tani rrinte mbështetur në karrike, në qendër të restorantit me katër yje dhe pinte nga kana e dymbëdhjetë me verë të kuqe.
– A bëjmë më mirë një shëtitje? – i tha poeti tjetër.
– Ma more nga goja. Do të rrosh më shumë, rrofsh! Dua të të shpje lart, tek Pallati i Mbretit, jo për të parë ndonjë mrekulli, se me mrekulli jemi gjer në fyt, po për të thithur një aromë.
– Pylli është plot aroma. Mos na ngatërrohet me të tjerat.
– Ncuk. Është një aromë e pangatërrueshme. Theksoje: e pa-!
Qyteti po zhytej në mbrëmje. Pat rënë një vesë shi dhe nuk mund të kuptoje nëse ish tetor, apo korrik i freskët. Mes vilave të hershme ku patën kaluar pushimet mbretër e artistë të shquar, pat buisur nga një shtëpizë mermeri, me qelqe të vranët e kthina befasuese, nga ku pushuesit barkmëdhenj të këtyre kohërave mëshironin udhët me ca vështrime buajsh.
– Ngrihemi, – tha poeti i parë. Kamarier trimosh, sill edhe katër kana dhe na i ler këtu që të vjetërohen! Dhe hap sytë mos na hedhë njeri helm e na i bën planet lesh…
Dy poetët u përhinë në rrugën kryesore të qytetit. Si zakonisht, kjo ishte rruga që lidhte maternitetin me varrezat. Qytetarët i njihnin nga gazetat. Ishin të famshëm aq sa për të mbetur gjallë. Pak vetë e dinin si e mbanin frymën gjallë. Rropateshin nga mëngjesi në mbrëmje, duke shkruar për shkatërrimin e ngadaltë të vendit. Mbyllje fabrikash, shitje të hatashme trojesh, shpirtrash, vajzash të njoma, vetëm për të fituar bukën e gojës. Ndofta e mbanin frymën me hidhërimin e shpirtrave të zgjedhur që s’bëjnë dot asgjë për të ndalur rrokullimën.
– O, Zot, – tha poeti i shqetësuar. Po bëheshin nja pesëmbëdhjetë vjet pa dalë nga kryeqyteti. Po bindesha se nuk rroj dot pa pluhurin e udhëve, pa zhurmat, pa… Në fakt, nuk di në të kam thënë pse rrija mbyllur në kryeqytet. Ta kam thënë?
– Jo.
– Po kthehesha nga një tubim shkrimtarësh. Isha xurxull, siç e merr me mend. E, pra, kur po i aviteshim kryeqytetit, aty nga ora pesë e mëngjesit, shoh nga dritarja e trenit një kokë gruaje. Fluturonte. Fluturoi nga e djathta në të majtë. Arratisur nga trupi, si me thënë.
– S’të marr vesh.
– Si të gjithë. Kish vrarë veten, koleg i dashur. Qe shtrirë me qafën mbi shina.
– Do të të kenë bërë sytë. Siduket s’të ka ndezur me ndonjë çupërlinë në shtrat dhe je hakmarrë në mendje.
– Mirpo qemë në tren nja dyqind shpirtra që po hakmerreshin… Është e tmerrshme kur gruaja vret veten. Në një vend ku e vrasin veten gratë, s’para ka vend për burra të vërtetë.
– Unë s’ndihem si gënjeshtër, – ia preu tjetri.
– Jo. Ne jemi dy gënjeshtra të shprehura në vargje. Dy nga shumë gënjeshtrat e Ballkanit…
Kishin kaptuar qendrën e qytetit dhe po ngjiteshin monopatit. Qe errur. Muret e gurtë anës udhës qenë veshur me shpallje. Jepeshin dhoma me qira në disa gjuhë. Kërkohej një qen i humbur. Leshtor. Bëhej masazh nga goca të ndjeshme, duararta. Shiteshin shtëpi të moçme, me vlera të pamatshme historiko-artistike. Çmime të pazakonta.
– Sot në të gdhirë më digjte pak mëlçia, – tha poeti i shqetësuar.
– Heu, pandehja se s’ke mëlçi qysh nga Lufta e Dytë Botërore.
– Kam, bile të hekurt. E di ti si e kam mëlçinë unë? Si helmetë e kam. S’e çan as plumbi. Nejse.
– Hap sytë!
– Thanks. E siç të thosha, më digjte pak helmeta. S’kisha në dhomë asgjë për ta platitur. Dola udhëve e thashë të këndoj nja dy psallme në kishë. Më dëgjon?
– Unë po!
– E rashë më gjunjë, që thua ti, u përqëndrova, dhe pastaj se ç’mut më ngau të hap sytë dhe ç’pashë, do të thuash?
– Ndonjë engjëll?
– Jo. Pashë njëpalë vithe grash. Njëpalë vithe të mrekullueshme. Hyjnore. S’ma kish marrë mendja se qënkëshin shpikur në këtë dynja vithe të atilla. E pëllumbesha siduket kish ndërmend të shajnitte edhe vetë Perëndinë, se na paskësh veshur një fund të bardhë, të tejdukshëm, dhe i shkëlqente rrypka e breçkave. Më dëgjon?
– Po.
– Mirpo s’mjaftoi hijeshia e vitheve dhe vezullimi i breçkave, se vithet na mbanin thjesht era kajsi. Era k-a-j-s-i. Të merrte frymën. I mban mend kajsitë?
– Padyshim.
– E, pra: as kajsitë nuk kundërmojnë sot aq ëmbël! Kur të kthehem në shpellë, do ta qëndis një poemë nga ato të miat. Ia kam gjetur edhe titullin. U luta në vithet e një kajsie. Si të duket?
– Hm, shtyhet…
Poeti i shqetësuar u ndal para një shtatoreje prej mermeri. Tre ushtarë të gjymtuar rrinin hipur mbi një top dhe jepnin shpirt pa dorëzuar trojet. Në të majtë: një kalë vigan këqyrte i vrenjtur pafundësitë, drejt të cilave sikur rropatej të çonte shëndoshë e mirë vetë Historinë. Historia nuk dukej.
– Mos më shiko me babëzi, – iu hakërrye poeti i shqetësuar grykës së topit, – se do të ta fut në gojë sa të t’i thyej të gjithë dhëmbët. Të gjithë pa përjashtim!
– E teprove, kolega, – ia preu tjetri tjetri. Eja të ngjitemi më shpejt, se pastaj trashet terri dhe mund ta kemi vështirë të zbresim.
– E çfarë pastaj, kolega? E gdhijmë atje lart. Ku ka më mirë se lart ?! Marrim një sy gjumë mes statujave të Pallatit Mbretëror. Edhe vetë mbreti kështu ka bërë para njëqind e ca vjetësh. Pat qenë djalosh i varfër, ti e di. Endej këtyre trevave të mallkuara për të gjetur një popull, të cilit t’i printe. Këtej po, si zakonisht, popujt mezi e prisnin, se ishin të përçarë si brirët në thes. E kështu me radhë…
– E mbushe ca si shumë me poezi muhabetin.
– Jo, desha të thoja se s’është çudi që të na e presë udhën ndonjë popull i pambret, ose thjesht dy popuj, dhe, qysh nesër, të këmbejmë mesazhe miqësie përmes kasnecëve. Si thua?
Tek ngjisnin shkallët e panumurta drejt Pallatit Mbretëror, poeti i shqetësuar përmendi gati me të qarë kohët e arta të këtij qyteti. Të gjitha shtëpitë ishin prej guri e druri. Pemët sikur nisnin të mbinin në të gdhirë e vjeshtoheshin pas mesnate. Pastaj qe dyndur murtaja. Asokohe, nëpër mejhanet e qytetit gjeje birrë të freskët, pastërma, mjaltë, e sidomos një ëmbëltore shqiptarësh, ku bëhej boza më e mirë në univers. Ke pirë ndonjëherë bozë, kolega? Tjetri kish pirë. Duke marrë frymë me zor, poeti i shqetësuar, tha:
– Gjaku ynë filloi të prishet qysh kur nuk gjeje më bozë. Mbaje vath në vesh. Bozë të mirëfilltë, të bërë më gjithë shpirt.
Shkallinat qenë sosur. Më në fund. Gjendeshin mbi një pllajëzë të rrethuar nga pishat. Trungjet i kishin rrënjët në qiej. Një hënë e portokalltë tretej butë mbi kullat e Pallatit Mbretëror, qëndiste rreth zanave të mermerta nga një hije kajsish dhe floriste gjethet e pemëve.
– Ja, këtë aromë doja të thithje, – belbëzoi poeti i shqetësuar. Është një aromë gati e perëndishme. Ndofta është ndonjë drogë e panjohur. Ma ka rrëfyer im gjysh, ndjesë pastë. Isha kaq, sa një mut, dhe më solli këtu e më tha: thithe me gjithë shpirt këtë ajër, bir. Thithe sa të mos kesh më vend për shpirt në trup. E pastaj asgjë s’do të humbësh në jetë, s’do të të vdesë as nëna, as baba, as gruaja e dashur. Nuk do të shohësh me sy të shkatërruar rrënimin e vendit ku je pjellë, s’do shijosh helmin e mërgimit, as poshtërimet e ndryshme të barkderrave, as budallallëkun e bashkëkohësve…
– Yt gjysh si me qenë Mojsiu…
– S’do të duash t’ia dish për asgjë, bir i gjyshit! Do të mund të jetosh si shqiponjë mali, pa të shkuar mendja për pluhurin dhe marrëzinë e kryeqytetit, për pagesën e qirave, telefonave, bojës së stilografit…
– Nuk e paske thithur mirë, – nënqeshi poeti i qetësuar tek ndizte një cigare.
Pamja ishte vërtet e paharrueshme gjer edhe për një mesoburrë si ai. Nuk kuptohej se cili e mbante atë fjalim me pëshpëritje atje mbi pllajëzë: ai vetë, poeti i shqetësuar, apo shpirti i ndonjë katragjyshi. Aroma mrekullibërëse, – që nuk pat bërë pothuajse asnjë mrekulli në këto treva, – i dukej e njohur, mirpo nuk e gjente dot bimën nga mund të dilte.
– Zbresim? – tha.
– Zbresim, – tha poeti i shqetësuar. Desha vetëm të thithje pak aromë. Besoj se je i kënaqur.
– Tejmase.
– Ke shkrepse?
– Kam çakmak.
– Duhet ta ndezësh, që të mos gremisemi nëpër shkallë.
Shkallinat e gurta nuk shquheshin.
– Zoti e merr vesh si paskemi ngjitur kaq shkallë, – shtoi poeti i shqetësuar.
– Kishte dritë, – tha tjetri. Kur ka dritë, ngjitesh më shpejt.
– Në vend që të ndodhte e kundërta.
S’kishte më pikë drite, si me kast. Flaka e çakmakut u ter mbas nja dyqind shkallinash të gurta që krijonin një farë tuneli pa fund. Sikur kemi hyrë të mbarojmë numurat, qeshi poeti i shqetësuar. M’u kujtua i ndjeri Diogjen, shtoi. E ke parasysh? Endej nëpër Evropë me kandil në dorë dhe, kur e pyesnin “Ç’kërkon, Diogjen?”, gjegjej: “Njeriun!”. Pastaj një xhind ia solli këmbët në këto troje. Kur e pyesnin “Ç’kërkon?”, filloi të përgjigjej: “Kandilin!”…
Qeshën. Qenë kapur për dore si dy fëmijë të shkollës fillore. Nuk u vinte ndoht, se ishin vëllamë qysh në fëmininë e hershme.
Pas një gjysmë ore endjesh nëpër terrin e numurave, poeti i shqetësuar u ndal, ia lëshoi dorën vëllamit dhe numuroi fijet e shkrepseve. Pinte cigare pa filtër, të cilat i ndizte me shkrepse. Nuk i honepste çakmakët.
– Në fakt, kisha vendosur të vdisja sonte, – tha. Doja të hidhesha nga pllaja drejt e në humnerë.
– E të më rrasnin mua brenda si vrasës.
– Nuk tradhëton poeti askënd, ta dish. E kam gati në dhomë, nën jastëk, letrën sqaruese.
– O, Zot, – shfreu tjetri. Me gjithë mend ke shkalluar.
– Po si të mos të shkojë mendja të vrasësh veten, ë? Edhe gratë po e vrasin, jo më ne…
– Mblidhi trutë tani.
– Po sepse i kam të mbledhur s’kam pse jetoj. Përse të jetoj? Po më the ti përse të jetoj, betohem se do të jetoj.
– Ke një djalë si drita.
– Bir i babit, na e ndriço pak udhën!
– Atëhere: ke aq shishe pa pirë.
– Ah, kjo po! Toke këtu!
Poetit të qetësuar po i dukej se gabimisht kishin nisur të ngjiteshin së prapthi. Qe kapitur nga pamundësia për t’u përshtatur me ajrin e kulluar të maleve, me hijen e këndshme të qytettheve që rrojnë si jashtë rrëmetit të historisë, dhe nuk para kish fuqi të besonte në vegime. Atë çast veshët ia krisi një grahmë e shkurtër, njëfarë krisje muri, dhe u mbush me morrnica.
– Mos e prish gjakun, se kam thyer vetëm njërën, apo dy nga tri këmbët, – e qetësoi zëri i tjetrit. E kape metaforën?
– Ku je, ç’metaforë, o i gjorë? – briti njëri nga dy poetët. Ku je?
– Gjeje, – i qeshi tjetri nga thellësia e paskaj e numurave. Më kishte zënë malli të rrija ca i ngeshëm e kockathyer mes kësaj arome. Gjersa të më gjejë ndonjë si puna jote.

Sinaia-Bukuresht, gusht 2004

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, janar 2005 dhe në revistën letrare “Pegasi”, gusht 2006)

TI

Vargu i anijeve perandorake po përshkonte Mesdheun. Velat u ngjanin ca reve të qullura. Ishte një ditë e paqme dhe plot dritë, e as kuja e thërrmuar e zogjve grabitqarë nuk parathoshte vdekjen e ndokujt, aq më pak të Perandorit. Ende nuk qe shpikur tejqyra. Mirpo dëgjimi ishte po aq i gjatë sa edhe vështrimi me tejqyrë, dhe banorët e bregut qenë shajnitur nga grahmat e mbytura e të mistershme të dallgëve që sillnin kërcënime velash nga e Padukshmja.
Anijet perandorake ktheheshin nga ditëlindja e një mbreti të huaj. Perandori i pat çuar dhuratë një robinë me tri sisë dhe një togë kuajsh të zgjedhur. Mbreti i huaj nuk pat rënë më poshtë. Gjatë dafrungës njëjavore qenë therrur, pjekur e shndërruar në fekale mbi një mijë buaj, dy mijë pula të majme, dhe qenë tharë mbi njëzet mijë shakuj me verë të kuqe si gjaku. Perandori dhe mbreti i huaj qenë gajasur së qeshuri, duke e marrë verën për gjak armiqsh. S’kishe të ngopur me gjak të atillë.
Rënia e muzgut zbuloi në qiell një hënë të paparë. Ndriçimi i saj ishte aq i butë dhe përshkues, sa mund të betoheshe se të ka hyrë edhe nëpër fyejt e eshtrave. Po vozisnin pranë një grope nënujore vigane, ku, siç tha këshilltari i Perandorit për Punët e Historisë, para njëqind e ca vjetësh qe fundosur një qytet i famshëm.
– U mbyt këtu, – tha Perandori, – dhe u ngrit në papiruset e Historisë.
Perandori ishte i mençëm, ndonëse, po të gjykoje nga mosha, prireshe ta shihje vetëm me shpatë e kupë në dorë dhe me gra të kolme në shtrat.
– Dijetarët besojnë se i mbyti dashuria për veten, – tha këshilltari. – Gjynah. Kishin aq pasuri e mbrothtësi, sa gjer edhe skllevërit pandehnin se jetojnë në një qytet qiellor. Dhe u gdhinë mish për peshq -.
– Ata u hëngrën prej peshqve, peshqit u hëngrën prej nesh… Kështu e ka kjo botë, – tha Perandori.
Heshti pak, pastaj tundi kokën me njëfarë nënqeshjeje.
– Mos u plak për të kaluarën e atyre që kanë qenë të lumtur qoftë edhe për disa minuta, – shtoi. Mbi tokë faniten e bjerren qënie që treten në hiç pa shijuar pikë lumturie. E ç’mund të jetë fundosja, dhëmbët e peshqve dhe terri i frikshëm i ujrave për atë që ka shijuar lumturinë e epërme?!
– Tani do të mund të shihen ngrehinat e dikurshme të qytetit, – tha këshilltari. – Edhe hëna është në anën Tuaj –
Vozitësit skllevër morën urdhër të ndaleshin. Perandori u kthye të shquante skajin e pasëm të karvanit, por nuk arriti. Mundi të shihte vetëm një trumbë velash të mufatura, që i jepnin karvanit pamjen e një gjarpëri të stërmadh me flatra.
Këshilltari u përkul i pari mbi ujrat e kulluara, si për ta ruajtur Perandorin nga ndonjë mallkim, apo magji e zezë, që mund ta dëmtonte thjesht pas takimit të syve me pasqyrën e pafundme të Mesdheut.
– Ja një pasqyrë, që nuk fsheh ç’ka brenda, – buzëqeshi Perandori.
Të zgjedhurit hodhën sytë poshtë dhe nisën të shëtisnin sytë mes mureve dhe kolonave prej mermeri, mes rruginave me kalldrëm, në sheshet ku dikur mbaheshin fjalime të paharruara e këmbeheshin mallra me monedha ari, në kthinat e varjeve, të prerjes së kokave, apo të djegies në turrën e druve.
– Thonë se gratë e këtij qyteti kanë qenë të bukura si yjet, – tha njëri nga këshilltarët.
– Atëhere, fundosja s’ka pse na habit, – qeshi Perandori. – Ajo që shoh atje thellë, mos është gjë një kurorë?-
Atyre që ishin miopë u erdhi keq, se nuk mund t’i jepnin Perandorit asnjë të dhënë të saktë. Kur këshilltari për Punët e Historisë po përgatitej ta sqaronte se ishte vërtet fjala për një kurorë, – kurorë dafinash, çuditërisht e pakalbur, mbase e thurrur nga duart e ndonjë vajze të dashuruar, apo e ndonjë fëmije që s’kish pandehur se vetëtimthi do të mbytej, – Perandori u zgjat mbi parmak dhe pohoi me krye. Kurora me dyzetekatër gurë të çmuar, që kushtonin dy mijë robina copa, u fundos në qendër të pasqyrës, zhubrosi sipërfaqen, pastaj sy të panumurt u çakërritën duke ndjekur drithërueshëm se si kurora përhumbej gjithnjë e më poshtë mes gërmadhave të floritura nga hëna.
– Hej, ti! – bërtiti Perandori. – Hidhu në ujë e Na sill kurorën!
Disa perj oficerëve u qe ngjethur zemra. Secili do të kish dashur të hidhej për të sjellë kurorën, mirpo gishti i Perandorit qe drejtuar nga skllevërit. Ata quheshin të gjithë “Ti” dhe vetëm Hyjtë mund të kuptonin si dhe pse u krodh në ujë filan “Ti” e jo të tjerët.
Ti sapo kish mbushur të shtatëmbëdhjetat. Nuk kishte asgjë të pazakontë në pamje. Shtat mesatar, flokë të grunjtë, sy pak të vëngër, gjymtyrë të rëndomta. Hapi njëfarë tuneli ngjyrë hëne mes rrënojave nënujore, notoi përposhtë derisa dy currila gjaku i shpërthyen nga veshët, nga goja, por mbase edhe nga sytë, e kapi kurorën që vlente sa një qytet i pafundosur, dhe nisi të ngjitej drejt sipërfaqes. Me qëllim që t’ia priste shqetësimin Perandorit, e ngriti kurorën me duar ende pa nxjerrë kokën jashtë. Poeti i shpurës perandorake tha se vetë Mesdheu, i frikësuar, po ia kthente Madhërisë së Tij kurorën që pat synuar t’ia vidhte.
Perandori nënqeshi.
Skllavi Ti nxori kokën e përgjakur nga uji, u shty për më lart me shputat e lodhura dhe, që të mund të notonte drejt anijes, e vuri kurorën në kokë. Ra një heshtje më e thellë se heshtja e qytetit të fundosur. Mes syve të egërsuar e plot maja thikash të oficerëve, skllavi Ti dalloi sytë e mahnitur e disi të butë të Perandorit. Vështrimet u takuan sa hap e mbyll sytë, pastaj skllavi Ti mbylli sytë dhe funditi bashkë me kurorën që kushtonte sa lavdia e një qyteti të fundosur dhe hymbi sysh, ndonëse ndriçimi i hënës qe dyfishuar dhe askush nuk pat menduar të ndizeshin pishtarët dhe flakadanët perandorakë.
– Hej, hej! – ulëriu dikush.
Perandori nuk bëzante.
Kurora u fanit disa herë me radhë, gjithnjë e më larg anijes, funditi, doli sërish, dhe të gjithë ishin ngurosur, sepse Perandori nuk po jepte urdhër të qëllohej me ushta, me shigjeta, me hobé, apo që ndonjë varkë t’i turrej pas për ta kapur e vrarë atë Ti të pafytyrë.
– Të gjithë gurët duken njëlloj, – tha Perandori.
Vërtet: ndriçimi i hënës bënte që gurët e çmuar të kurorës të mos dalloheshin mesveti. Ose patën qenë gurë hëne, që, deri në ato çaste, ishin hequr si rubinë, diamante, ametistë, jaspis etj.
Po të kthehem tani, mendonte skllavi Ti, ata do të më shqyejnë. E kishte fjalën për sivëllezërit skllevër. Por sa mund të më llahtarisë vdekja, mbytja, uria e peshqve dhe kjo errësirë e pafundme nënujore, apo edhe mllefi i tyre, kur kam në krye një kurorë të tillë?!

Bukuresht, janar 2005

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazetën e Athinës”, nëntor 2005)

PROZË KOSOVARE

TREGIME NGA MEHMET KRAJA

Mehmet Kraja u lind më 27 qershor 1952 në Kështenjë të Krajës, fshat afër Liqenit të Shkodrës, në Mal të Zi.
Shkollimin e mesëm e kreu në Ulqin, ndërsa të lartin në Universitetin e Prishtinës, Degën e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe pranë Fakultetit Filozofik.
1974-1976. Gjatë këtyre viteve punoi si kryeredaktor i gazetës së studentëve të Universitetit të Prishtinës, “Bota e re”. Më pas punoi si gazetar dhe redaktor i kulturës në gazetën “Rilindja”, ku botoi tekste të shumta publicistike për çështje të ndryshme nga problematika kulturore dhe recensione e shkrime kritike për letërsinë.
1989-1990. U inkuadrua në lëvizjet politike të kohës, duke u bërë njëri nga themeluesit e Lidhjes Demokratike të Kosovës.
1992-1999. Jetoi dhe punoi në Tiranë. Gjatë qëndrimit në Tiranë, u shkëput nga aktiviteti politik dhe iu përkushtua letërsisë dhe publicistikës. Pas luftës së Kosovës, disa muaj punoi si redaktor i kulturës në të përditshmen “Zëri”.
2000. E këndej është redaktor i shtojcës kulturore në gazetën “Koha ditore”.
2002. Është edhe ligjërues në Fakultetin e Arteve në Prishtinë, ku jep lëndën e skenarit të filmit. Është anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës.
Deri më tani ka botuar nëntë romane, katër vëllime me tregime, dhjetë drama, një libër me kritikë letrare dhe dy libra nga fusha e publicistikës politike.

BOTIMET:

Romane: “Gjurmë në trotuar”, Prishtinë, 1978. “Portali i perëndive të fyera”, Prishtinë, 1980. “Moti i Madh”, Prishtinë, 1981. “Udhëzime për kapërcimin e detit”, Prishtinë, 1984, Tiranë 1987. “Sëmundja e ëndrrave”, Prishtinë, 1987. “Net bizantine”, Prishtinë, 1990. “Muri i mjegullës”, Tiranë, 1998. “Edhe të çmendurit fluturojnë”, Tiranë, 2004. “Im atë donte Adolfin”, Tiranë, 2005.

Tregime:

“Dritat e mesnatës”, Prishtinë, 1974. “Vdekja pa emër”, Tiranë 1995, Prishtinë, 1996. “Portat e qiellit”, Tiranë 1996, Prishtinë, 1997. “Njëzet tregime për kohën e shkuar”, Prishtinë, 2001.

Drama:

“Tri drama”, Prishtinë, 1987. “Pesë ide për lojë skenike”, Tiranë, 1999. “Krishti qëndroi tri ditë në Kosovë”, Prishtinë, 2002 “Grafitet”, Prishtinë, 2004.

Ka botuar edhe libra me kritikë e publicistikë dhe është nderuar me çmime të ndryshme letrare.

BURGU

Mbrëmë pashë ëndërr se më kishin futur në burg.
Ëndrra ishte e gjatë dhe e mërzitshme, kurse përtej saj shtrihej një zbrazësinë e përhimë, ose e verdhë, ose krejt e pangjyrë.
Mëngjesi erdhi i vonuar, me një dritësim të mugët dhe të mjegullt, dhe me një qiell që kishte rënë fare poshtë. Në të vërtetë, një mëngjes të këtillë dukej se e kisha krijuar vetë dhe kësisoj më mbeti në kujtesë. Kur e hapa perden e dritares, në vend që të shikoja qiellin dhe peizazhin e zverdhur nën të, siç bëja zakonisht, në dritaren time pashë hekura të kryqëzuar, hekura të ndryshkur, hekura të vënë shpejt e shpejt dhe të përforcuar anash pas murit të shtëpisë. Gati duke rendur dola në dhomën tjetër dhe me vrull e largova perden nga dritarja (ishte një perde prej basme të trashë, kjo më kujtohet mirë, nga ato perde që krijonin gjysmerrësirën e ftohtë në të gjitha dhomat e shtëpisë sime) dhe atje, përtej xhamave dhe përtej dritares, por këtej qiellit me dritësim të pakët dhe këtej pamjes dimërore të qytetit, diku në atë kufirin e padukshëm të idesë se jam i lirë dhe se liria nuk ekziston, ishin vënë po ato hekura të kryqëzuar e të ndryshkur, gjithandej të përforcuar pas murit të shtëpisë.
Nuk e hapa asnjërën dritare dhe as më shkoi mendja të shihja se çfarë kishte ndodhur jashtë gjatë natës së shkuar. Përse ta bëja këtë? Ajo natë kishte qenë si të gjitha netët e jetës sime, e errët, e ftohtë për këtë stinë, pashpjegueshëm e errët dhe e ftohtë për të gjitha stinët, sikur të ishte stisur enkas për ndodhi të mërzitshme dhe për ëndrra po aq të mërzitshme.
U ktheva në shtratin tim, duke tërhequr këmbët zvarrë mbi dysheme dhe u shtriva me fytyrë të kthyer nga muri, për të gjetur mbi verdhësinë e tij të ndotur po ato njollat e gjithmonshme, nëpër të cilat kaloj pa vështirësi dhe futem në një botë të patrajtshme, në një botë amebash dhe gjolesh të pështirë, atje ku fillon gjeneza e të gjithave. Kështu bëra edhe kësaj radhe dhe kështu do të bëj gjithnjë, derisa hekurat e ndryshkur të kalben e të bien nga dritaret e shtëpisë sime.
Derisa rrija ashtu, me fytyrë të kthyer nga muri i verdhë, hetova se si pak nga pak (diku thellë, në atë errësirën e pambërritshme të mendimit), vdiste tek unë ideja se mund të dilja që andej.
Nuk provova ta hap as derën e shtëpisë, sepse mendja më thoshte se edhe atje, përtej saj, duhej të ishte po ai kryqëzim hekurash.

LAJMËTARI

Isha shtrirë në rërën e nxehtë të Jemenit dhe, me sy që më digjnin nga djersët dhe pagjumësia, shikoja herë shkretëtirën që egërsisht shkëlqente me ngjyrë sedefi të zverdhemtë, e herë qiellin mbi të, mbështjellë me një kaltërsi marramendëse. Atje tej, në pikën më të largët të horizontit, në një largësi që nuk mund të matej, nga çasti në çast duhej të shfaqej lajmëtari, një herë si një njollë e zezë, që nuk merret vesh në zbret nga qielli ose del nga shkretëtira, për t’u qartësuar pastaj fantazma e tij në një kuadër të paqëndrueshëm avujsh të nxehtë, diçka si pamja e djallit që lodron mbi prushin e ferrit.
Para tri ditësh kisha vënë tendën mbi atë kodrinë rëre dhe tri ditë me radhë, herë i shtrirë e herë i ulur këmbëkryq, shikoja atë anë të shkretëtirës, sepse e dija se lajmëtari do të vinte andej, siç kishte ardhur gjashtë muaj më parë dhe gjashtë muaj të tjerë më parë.
Diku prapa, nja një gjysmë ditë rrugë larg, ishte oazi i vogël, i rrethuar me tendat e ushtrisë, me palma që mezi shquheshin midis atyre tendave dhe me bërrakën e ujit të pistë në mes, e cila tashmë kishte marrë ngjyrën e shurrës së kuajve. Edhe sikur ta humbisja rrugën nëpër shkretëtirë, nga kundërmimi i rëndë do ta gjeja lehtë atë vend ku fushonte ushtria. Kur i hipa kalit për të ardhur këtu, nuk më pyeti njeri se ku shkoja, sepse të gjithë e dinin punën e lajmëtarit, të cilin unë gjithnjë e prisja në këtë vend dhe ndonjë ditë më vonë, bashkë me të kthehesha në oaz. Askush tjetër nuk e priste lajmëtarin si unë dhe askush nuk e dinte përmbajtjen e lajmeve që më sillte ai.
Ndoshta nga pritja e gjatë dhe nga vapa e madhe e shkretëtirës, për një çast m’u errësuan sytë dhe nga fundi i horizontit, me shpejtësi ere, erdh të më mbulonte nata e ftohtë dhe e nxirë si rrobë beduinësh. Ishte një nxirosje e beftë e qiellit dhe e tokës, e krijuar në thellësinë e mendjes sime, për të mbuluar mbasandaj kotësinë e pritjes pa mbarim. Mblodha krejt forcën që kisha dhe i hapa fort sytë që më digjnin. Terri më fërkohej nëpër bebëza me prekje fëshfëritëse, diçka si prekja e gjarprit që krijon çastet e zgjatura të frikës. Sa do të zgjaste kjo natë dhe cili ishte kuptimi i fshehtë i saj, dhe përse me aq ngulm kërkonte të ma mbyllte atë horizont, përtej të cilit gjendej ajo botë e largët e ëndrrës dhe zhgënjimit?
Kur nuk e prisja më dhe kur mendja më thoshte të ecja kuturu nëpër shkretëtirë, të ecja aq gjatë sa ta humbja rrugën e kthimit në oaz, nëpër një fill gati të këputur drite midis errësirës lëndore, e cila me njolla të mëdha e të zeza mbulonte cep më cep horizontin, pra pikërisht atëherë se ku u shfaq një kalorës që ecte me revan, duke përzier rërën e verdhë dhe të përhimtë të shkretëtirës me kaltërsinë e çngjyrosur të qiellit. Ai tashmë ishte krejt afër meje, sepse e ndjeva kundërmimin e djersës së kalit dhe frymëmarrjen e tij të rëndë, një grahmë të zgjatur e të ndërprerë me gulçima të forta. Nuk e di nëse e pashë vërtet, ose vetëm e përfytyrova të tillë, por lajmëtari kishte pamjen e njeriut të sfilitur, që kishte kaptuar rrugën e gjatë, me gjithë atë shkretëtirë të paanë në mendje. Madje më dukej se kali i tij shkumëzonte nga vapa e nga lodhja, kurse ai, sipër tij, i mbështjellë me përhumbjen e mjegullt, më shikonte disi vagëllueshëm, me një palë sy të turbullt e të futur thellë në gropat e errëta. M’u fiksuan në mendje për një kohë të gjatë buzët e tij të holla, të zbardhura e të plasaritura nga etja.
Lajmëtari zbriti nga kali me lëvizje të ngathëta dhe u nis drejt meje të më përshëndeste, ashtu siç kishte bërë rëndom. Kurse unë, me shikimin e drejtuar diku larg, i harruar në pritjen që nuk duhej të mbaronte aq shpejt, e nxora shpatën dhe e vrava lajmëtarin.
Tek jepte shpirt, ai përpoq të më thoshte diçka, ndoshta atë lajmin që unë e kisha pritur aq gjatë dhe me aq durim.

MBRETI

“Madhëri, unë kam ardhur këtu nga vende të largëta dhe rrugës kam parë gjëra të llahtarshme, të cilat, në një çast të përshtatshëm, kur ta shihni ju të arsyeshme, mund t’ua rrëfej të gjitha… Kurse tash dua t’ua bëj të ditur se barbarët kanë sulmuar kufirin verior të mbretërisë sonë dhe, deri në çastin kur u nisa këndej, ata kishin shkretuar shumë vendbanime, përfshirë edhe vendlindjen e shkëlqesisë suaj. Unë i kam parë me sytë e mi fshatrat e djegur dhe njerëzit e ngulur në hunj, të cilët, kur i kujtoj edhe tani, më zë një trishtim dhe një frikë e madhe. Kundërmimi i shkrumbit dhe mishit të djegur njerëzor më erdhi prapa deri këtu, njësoj si klithjet e atyre që shkoheshin në hell dhe akoma të gjallë viheshin mbi prushin e ca zjarreve të mëdhenj, që ushtria e tyre i bënte nëpër lugina dhe dukej sikur natën e digjnin nga brenda. Pamjet e ferrit, shkëlqesi, për të cilat gjithmonë kujtoja se rrinin në botën e fantazmave dhe atje bridhnin përjetësisht, i pashë vetë tek kishin zbritur në tokë dhe ishin bërë po aq të dukshme, sa ç’është e dukshme edhe kjo botë, ku na ra shorti i keq ta bëjmë këtë jetë të pështirë… Ju nuk mund ta merrni me mend se sa të vështirë e kisha t’i ngushëlloja të mbeturit gjallë, ata të pakët njerëz që bridhnin pyjeve dhe kënetave të sfilitur nga dhembja, nga urrejtja dhe trishtimi. Kur e përmenda emrin e madhërisë suaj, tek u flisja për shqetësimin tuaj të madh kur ta merrnit vesh fatkeqësinë e tyre, ata u egërsuan së tepërmi dhe u vunë pas meje në një ndjekje të çmendur, saqë, po të mos gjendej aty një varkë e vogël që të hidhesha përtej Tunës, këto fjalë që ua them tani, nuk do t’i dëgjonit prej gojës sime… Bëra rrugë të gjatë, madhëri, për të dalë në anën lindore të mbretërisë sonë, atje ku mëngjeseve të verës fushat e gjera mbulohen me
pluhurimë vese dhe, kur dielli shfaqet në horizont, nga gjithë ajo hapësirë e pamatur, mijëra diej të vegjël, nga fusha e nga lumenjtë e derdhur në flakërimin e praruar, hareshëm e përshëndesin lindjen e tij. Por, o perëndi, sapo dita merr rrugën e vet dhe sapo vdirret ajo llamburitje mashtruese për syrin e njeriut, shfaqen përnjëherësh pamje të lemerishme, karshi të cilave fjalët ndihen të pafuqishme dhe kuptimi i tyre shpërbëhet njësoj si shkëlqimi i vesës. Nga të katër anët syri nuk të zë gjë tjetër, pos kufoma të prishura njerëzish, të shqyera nga bishat, disa tek dergjeshin të pavarrosura mbi dhé, e disa të tjera tek notonin mbi ujërat e lumenjve, të fryra, të irnosura, të zeza, me sy të zgurdulluar, të cilët, po i shikove gjatë, të duket sikur përqeshin botën e të gjallëve. E pashë me sytë e mi një çakall teksa hante rropullitë e një fëmije dhe atë çast m’u bë sikur u ça qielli dhe sikur që andej filluan të binin kërma të tjera, që e mbuluan botën anë më anë. Midis tyre, madhëri, më besoni, e pashë edhe timen, e, më ndieni për guximin që marr të them, edhe tuajën… Ata të pakët të gjallë që i takova aty-këtu, kishin mëri të madhe për njëri-tjetrin dhe vazhdonin të vriteshin ndër veti, dhe bënin sikur i lakmonin asaj bote të madhe të vdekjes dhe nguteshin të futeshin atje sa më parë… Madhëri, që të mos lodheni duke dëgjuar përshkrime të këtilla të bezdisshme, më lejoni të them se po këto pamje i gjeta edhe në viset perëndimore të mbretërisë sonë dhe se, për të arritur atje, m’u desh të kaloja vështirësi të tjera që nuk përshkruhen, sepse disa krahina nuk e njihnin pushtetin e madhërisë suaj dhe kishin kaluar në anën e mbretërve barbarë. Andej kalova fshehurazi, i veshur si oshënar, jo që kisha frikë që do të më vrisnin, gjë që do ta bënin me siguri, por nga se doja të vija këtu dhe me gojën time t’i rrëfeja këto që sapo dëgjuat. Më shumë se një herë, tek kaptoja gryka malesh e shkrepa të larta, desha të hidhesha në greminë dhe atje t’i jepja fund jetës përgjithnjë, por se si më bëhej, sikur vdekja nuk do ta merrte me vete shpirtin tim aq të rëndë dhe aq të nxirë nga dhimbja e trishtimi…”
Pranë fronit të mbretit, në anën e djathtë, me kokën e mbështetur në pëqinjtë e madhërisë së tij, rrinte një qen i zi, me trup të mbushur dhe me turi të vogël e të shkurtër, si të ishte vizatim fëmijësh në lojë e sipër. I tillë ishte disi, i vogël për të qenë i madh dhe i madh për të qenë i vogël. Gjatë gjithë rrëfimit tim ai qëndroi i qetë, me kokë të kthyer nga mbreti, ndërkohë që ai, me dorën e tij të vogël, e të bardhë e të butë, ia përdhelte turirin, pastaj veshët, e pastaj qafën e shkurtër. Me të rrallë qeni ngrinte kokën dhe me sytë e rrumbullakët e të lëngshëm shikonte mbretin dhe fronin e tij, dhe qemerin prej mermeri, prej nga hynte një dritë e bardhë, e derdhur me tepri. Po aq rrallë qeni nxirrte cijatje të mbytura, të gjata dhe rënkuese.
-Seç ka një dhembje koke, -tha mbreti, duke përkëdhelur turi rin e qenit. -Në këto raste nuk i pëlqen të shohë njerëz të huaj, -dhe me dorën e tij të vogël e të bardhë e të butë, vazhdoi të përdhelte kokën e kafshës së përgjumur.

(Përgati për ADMET, Andi Meçaj, prill 2012)

NË KËRKIM TË KOHËS SË HUMBUR

Hatixhja e Ramadan Hysës i ngjallte të vdekurit. Këtë ma bënë të ditur tash vonë ca njerëz të anëve tona, të cilët, pasi kalonin liqenin me lundra, arrinin në Shkodër dhe disa syresh vinin edhe në Tiranë. Ndonjë mëngjes të së dielës unë i takoja ata ndërsa pinin kafe në një bar të vogël pranë Lanës, në atë barin që kishte xhama të errët dhe vagëllueshëm shikonte rrugën, drunjtë e gjelbëruar pak më tej dhe fasadat e verdha të pallateve matanë. Nuk i kisha pyetur ndonjëherë përse vinin deri aty, përse e bënin atë rrugë kaq të gjatë, vetëm që, kur më folën për Hatixhen, më feksi në mendje se ata gjithmonë kishin ardhur me idenë se një ditë ndoshta do të arrinin ta ma thoshin si me rastësi punën e të vdekurve, ashtu shkarazi, siç thuhet një gjë për shiun që binte ato ditë, ose për qiellin e Tiranës, i cili qe bërë i përzieshëm nga retë që silleshin kuturu.
Një herë e një kohë unë e kisha njohur Hatixhen e katundit tonë dhe tani që ata folën për të, m’u soll në kujtesë imazhi i një pranvere të hershme, me gjethnajën e sapomugulluar e me hijezimet e fshehta të djerrinave mbuluar me fier, të pyllit të gështenjave pak më andej e të barishtave që shkonin valë-valë nën freskun e hollë që frynte nga grykë e Rumisë. Pastaj qielli që vinte si pëlhurë mëndafshi, i butë e i lehtë e fëshfëritës, që derdhej me përroje kaltërsie deri poshtë në luginë. Dhe liqeni që ngjante si i mbuluar me xham të hollë, dhe dielli që sapo dilte mbi Maranaj shikohej si në pasqyrë, dhe ato retë e holla si qëndisma në gjergjef që ndonjëherë e mbulonin me duvak purpuri. Pastaj e shihja Hatixhen me bucelë në krah tek dilte nga shtëpia, kalonte një kapërcyell e një tjetër, duke përdredhur kurmin si në një vallëzim shtojzovallesh, dhe hidhte hapat mes leheve të tërfilit të njomë e të spërkatur me vesë, dhe vesën që i ngjitej pas pulpave të bardhë, dhe pulpat bardhë që pak nga pak merrnin ngjyrën e trëndafilit. Hatixhja mbushte ujtë në krua dhe, ndërsa uji rridhte qelibar, ajo ia merrte një të kënduari për nën zë, aq lehtë dhe aq prajshëm, saqë për një çast dukej sikur bota ndalej së marri frymë, dhe fëshfëritja e erës rrinte pezull, dhe gurgullima e kroit fashitej, dhe heshtimi përfshinte tokë e qiell dhe mbi guriçkat e bardha diejt e vegjël e përshkënditës ngrinin shkëlqimin.
Njëditëzaj, i fshehur pas një mënjolle fiku e të nje shege të butë, e të një mushmolle pak më andej, pashë Hatixhen që u fut në atë koliben rrethuar e mbuluar me kashtë, nga të tillat që te ne i përdornin si banjë. U tërhoqa zvarrë deri aty dhe, nën zhurmërimin e gjakut në tëmtha dhe nën trokëllimat e zemrës që përpak më doli nga kraharori, bëra një vrimë në murin e kashtës dhe që andej pashë Hatixhen mbështjellë me avujt e bardhë, si rrobë nusërie sendisur nga mjegullat vesore të pranverës, dhe kurmin e saj që shfaqej i trëndafiltë, ndërkohë që flokët e zinj derdhur mbi supe dhe akoma më poshtë, i ngjiteshin pas trupit si shushunja të uritura. Ndërsa ajo hidhte hum mbi flokët dhe kalonte dorën mbi ato pjesë të trupit që vetëm përfytyrimi t’i luan mendtë, mua më përfshiu një trallisje e një mpirje gjymtyrësh, e një djersimë e ballit, dhe mornica të ftohta më kaluan ijëve dhe lugut të shpinës. Ishte gati të më binte zali nga ai tundim i papritur dhe për një çast më kaluan para sysh krejt vetëtimat e botës mbledhur në një flakë të bardhë të blertë të kuqe të verdhë dhe dikur krejt të zezë, sikur verbimi i paanë dhe i pashpresë që vjen pastaj. Po atë çast më kaloi nëpër trup, nëpër mish e nëpër dej, një dallgë e fërtymë që më mbante pezull e më shafiste në tokë, si ato dredhat e trumës që të vrasin e të çmendin njëkohësisht.
Imazhin e Hatixhes që lahej në kasollen e vogël rrethuar me kashtë në një cep të kopshtit, dhe krejt pamjen e saj që nuk ndryshoi asnjëherë, i mora me vete dhe i shpura në vise nga më të çuditshmet. Hatixhja ishte gjithmonë po ajo, vetëm që avujt e hollë që dikur e mbështillnin si krahneza biluri, që mrekullinë e saj e bënin më joshëse, pak nga pak u ntrashën e u dendësuan dhe dikur, atje ku ajo rrinte përjetësisht, u bë një si mur mjegulle që nuk kalohej, a thua se andej që bërë vjeshtë e gjithmonshme dhe nga malet e Rumisë, e nga rrëzat e grykat mbuluar me ahishtë, të qenë dyndur retë e një stine vjeshtë-e-dimër pa mbarim.
Tani që dëgjova të flitej për Hatixhen, m’u duk sikur diçka u ngatërrua në atë qendrën e merandimit dhe më bëhej sikur isha poshtë dhe lart njëkohësisht, edhe në qiell i hapërdarë dhe i groposur shtatë pash nën dhè, i lirë si fryma e papeshë dhe rob i lidhur me pranga prej tunxhi.:.
Shkova shpesh në atë klubin pranë Lanës, t’i gjeja përsëri ata njerëzit e anës tonë, të pinim kafe e të bisedonim për gjëra të ndryshme, gjithnjë me shpresë se ata përsëri mund të thoshin diçka për Hatixhen, dhe për atë punën e të vdekurve që nuk m’u hoq nga mendja asnjëherë. Klubi kishte xhama të errët dhe nga tavolina në cep, e cila tash ishte gjithmonë e zbrazët, shihja përjashta po atë vetmi të shëmtuar, mbuluar me grinë e hollë të një parambrëmjeje të gjithmonshme. Edhe rruga me kalimtarë të rrallë ishte aty, pastaj druri i mbetur kërcu e me gjelbërim të ndryshkur, dhe fasadat e pallateve matanë, që piknin myk e vjetërsi.
Kur vinte nata dhe pamjet e kësobotshme shkriheshin një nga një në kuadrantin e zi të matanëdritës, unë pritja me durim të madh të shfaqej hëna, dhe hëna të rrinte atje sipër në qiell, dhe qielli të bëhej i bardhemë si i lyer me tebeshir e me këna, dhe drita e hënës pastaj të binte në tokë dhe toka të mbulohej me pluhurimën e hollë e të nëpërdukshme. Bota nuk qenkësh gjë tjetër, pos një brerore drite që shfaqet papandehur në cep të ëndrrës, dhe ti përpiqesh pareshtur të kapesh pas saj, kurse ajo të rrëshqet nga dora si trup i bardhë e lakuriq, e i lyer me hum, e i mbështjellë me avuj të hollë, që pastaj çdo gjë të duket e matanëndodhur, e paarritshme deri në treni…
Ditët kaluan njëra pas tjetrës dhe u vunë në atë radhën e tyre të hirtë, ashtu të panumëruara, si kufomat e mërtisura të një epidemie, që të shkaktojnë ndjenjën e padurueshme të teprisë e të mungesës njëkohësisht. Për Hatixhen e për ndodhjet rreth saj, prej kohësh nuk kisha dëgjuar asgjë dhe, ndoshta, ndonjë ditë përsëri do ta kisha harruar emrin e saj, sikur ngasjet e vjetra për të ringjallur kujtimet gati të harruara të mos më çonin në ato anë, ndër ato vende mbuluar me shkretni heshtjeje e të papërdorshme nga qeniet e kësobotshme. Ndër shkarrëzina e thelloma shkrepash, e ndër hijesina të errëta malesh kacavarur mbi njëri-tjetrin, nuk gjeta asgjë nga ajo kohë e largët, përveç rrugës së vjetër rrethuar bregnash, e cila lakadredhas futej luginës deri në katundin tonë; dhe ato të pakta shtëpi skaj arave të gjata, nga pullazet e të cilave pikte vjetërsi lëmashku e motnim i trishtë; dhe kalldrëmi i rrugicës me danga të bardheme kënaje; dhe kopshtet e dikurshme me mushmolla e shega të buta mbushur fier e therë; dhe gjithandej një kundërmim djegës i sherebelës që kishte vërshuar anë e skaj… Aty diku, e rrethuar me mana e me fiq e hardhi, kishte qenë dikur shtëpia e Hatixhes, dhe tani m’u kujtua mirë porta e oborrit me dru ahu dhe kalldrëmi me gurë të bardhë që çonte në derë të shtëpisë; dhe pusi në të majtë me rrethojë guri dhe me bucelën që gjithmonë rrinte varur në një anë. Në atë rrethojë, në një rrasë kthyer nga derë e shtëpisë, mbaja mend se dikur kishte qenë e gdhendur një datë, një vit, për të cilin e dija se lidhej me vitin kur kishte lindur Hatixheja, sepse thoshin se pusi në oborr qe bërë po atëherë, kur Ramadan Hysës i lindi e vetmja vajzë. U solla rreth pusit dy herë dhe dikur arrita të shquaja në një anë të tij rrasën mbuluar me myshk të hollë e me likej të ndragur e të përhimët, dhe përfundi asaj vjetërsie mezi pashë katër numra futur thellë në ftohtësinë e gurit dhe në heshtjen e tij të gjithmonshme. Tani nuk më kujtohet ajo datë, por e mbaj mend mirë se ajo ishte tepër e vjetër dhe më ngjante e paarritshme dhe e turbullt, si e shkruar në një pergamenë dhe e harruar kushedi sa kohë në katakombe të errëta. Nuk e kuptoja përse ishte krijuar një ngatërresë e tillë e kohës dhe si mund të ndodhte që … Jo, jo, asgjë. Të mendoja për këto gjëra tani, m’u duk e pamundur. Dera e shtëpisë ishte po ajo e vjetra, e bërë me dru bungu dhe me një kokë dashi gdhendur në mes. Ajo ishte pak e hapur dhe më grishte të hyja brenda …
Dhe aty brenda, në dhomën e zjarrit të shtëpisë së Ramadan Hysës, nëpër errësirën e mbushur heshtim të moçëm, gjeta Hatixhen ulur te votra, dhe votrën aty ku kishte qenë gjithmonë, me pak zjarr që digjej prajshëm dhe, ndërsa digjej, regëtinte ndriçim të paktë e të bjerrë në atë vërshimë mugëtire e terri. Pranë Hatixhes dhe gjithandej rreth vatrës pashë të rrinin njerëz që dikur i kisha njohur, që tashrnë i dija të vdekur dhe emrat e tyre e kisha të vështirë t’i qëmtoja nëpër kujtesën e rralluar. Ndriçimi i paktë që vinte nga zjarri, hidhte mbi fytyrat e tyre hijezime të flakës së verdhemtë, ndërkohë që Hatixheja, e rrethuar me mug vjetërsie, ngjante me ato qëndismat që me kohë humbnin çdo ngjyrë.
Nuk më thanë gjë, nuk më folën, vetëm më bënë pak vend që edhe unë të ulesha pranë tyre.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, nëntor 2009)

TREGIM NGA AGIM GJAKOVA

E BUKURA

Gruaja e re u ngrit në këmbë bashkë me të tjerët. Mjeku e përvodhi me bisht të syrit gjatë njëmbëdhjetë hapave sa kaloi paradhomën dhe kur u fut në sallën e vogël, vizioni i saj iu nde në pardesynë e bardhë. Tek po e vishte, sytë i kaluan nëpër të dy shtretërit dhe ai ndjeu cytjen të kthehej dhe t’i bënte me shenjë asaj: “Ju”,por atë çast u hap dera dhe infermierja thirri:
– Urdhëroni sipas radhës.
Ato ditë i ishte shtuar puna, sepse me këmbënguljen e tij, u qe mbushur mendja edhe eprorëve të rritnin çmimin për dhënien e gjakut. Mjekut të ri, i sapo ardhur nga jashtë, i qenë dhimbsur ata trupa të hajthëm. Ndonëse nuk qe ndonjë rritje e madhe e pagesës, përsëri u ndje efekti. Dhënësit qenë shtuar.
Në dhomë hyri një burrë. Mjeku e njihte se i kishte marrë gjak dy herë. Ndërsa infermierja përgatiti pacientin, ai shënoi emrin, të dhënat patologjike dhe grupin e gjakut. Para se të shkruante gramaturën, i hodhi një vështrim të shpejtë dhenta pamja e pacientit, gjallërinë e të cilës nuk i shkoi ndërmend ta lidhte me çmimin e ri, përcaktoi:
– Treqind gramë, Beti.
Sytë e pacientit shprehën gëzim.
Atë ditë nuk do t’i vinte infermierja tjetër dhe ai do të punonte vetëmve një shtrat. U kujtua se mund ta thërriste edhe një pacient tjetër e ta shtrinte në shtratin e dytë të qetësohej.
– Beti, thërrit tjetrit.
Përsëri hyrinë burrë. Edhe atë e njihte. Për një orë e një çerek ai mori dy litra e një]qind gramë. E kishte caktuar që për atë ditë të grumbullonte tri litra gjak. Kishte një rezervë prej më se dhjetë litrash dhe ajo sasi përballonte jo vetëm operacionet e mundshme brenda qytetit, por edhe të rrethinës. Spitali nuk përgjigjej për aksidentet që mund të ndodhnin. Në ato raste të sakatuarit i ushqenin me gjak të afërmit e tyre.
Sipas radhës u fut një grua. Përsëri mjekut i shkoi mendja te vizioni që përvodhi në paradhomë. Infermierja e zgjoi:
A t’u them të tjerëve të shkojnë?
Mjeku hezitoi një çast. Vizioni iu ngri diku dhe ai nuk mundi ta shkulte nga sytë e mendjes. Megjithatë ia preu:
Po. Mund të rrinë edhe katër. Të tjerët të shkojnë.
Ai përcaktoi grupin e gjakut të pacientes,pyeti për sëmundjet dhe i bëri një vizitë të shkurtër. Pastaj iu drejtua infermieres:
– Dyqind e pesëdhjetë gramë, Beti.
“Vizioni u duk i dhjeti. Dhjeta e kishte ndihmuar gjithmonë. Në anatomi dhe në sëmundjet infektive, ku kishte shkëlqyer, kishte tërhequr tezën numër dhjetë. Kishte lindur me dhjetë tetor, pra muajin e dhjetë dhe ky numër e kishte ndjekur deri në lotari. U afrua pranë gruas së re. Vizioni që kishte përvjedhur në dhomë u tret dhe vendin e tij e zuri qenia e gjallë. E shikoi gjatë. Gruaja e shmangu vështrimin.
– Shtrihuni këtu, – tha ai duke bërë me dorë nga shtrati. U hutua. Në vend që ta vizitonte e pastaj të përcaktonte nëse mund t’i merrej gjak, ai e kaloi drejt e në veprim. Gruaja e re u shtri, mblodhi këmbët, dhe i mbuloi me fundin e saj dy gishta nën gjunjë. Ajo hasi sytë e mjekut në të sajtë dhe u detyrua të vështronte tavanin, ndërsa ndjeu se hija e tyre po i shëtiste nëpër trup, në fillim flokëve, hundës, gojës, qafës, gjinjve të mbuluar me trikon e lehtë limon, të spërkatur me lule pjeshke, barkut, kofshëve që nuk kishin “formë”, nga që ishin mbuluar me fund, këmbëve me çorape “satapurë” ngjyrë kafe dhe këpucëve të zeza, pak të përdorura. Dhe ndërsa ajo vështronte tavanin, mjeku i ktheu prapë sytë tek sytë e saj.
– Keni dhënë gjak ndonjëherë?
Në përgjigjen mohuese ai tha me vete se “ishte gjynah të jepte gjak një grua e tillë”. E kishte afër. Do t’i thoshte të zhvishej, të shtrinte duart drejt trupit të saj, t’i prekte lëkurën, qafën, shpinën, gjoksin, t’ua dëgjonte zemrën, t’ia shtypte barkun. Por…?! Jo. Gjithçka do të zbehej, do të përhumbej në zanat dhe s’do të mbetej asgjë e fshehtë, joshëse. Papritur e pa veten të përkulur mbi. U largua një hap.
– Dyqind gramë, Beti.
Gruaja hapi sytë si të donte të thoshte “pak, doktor”, por ai bëri sikur s’kuptoi. Pothuajse të gjithë pacientët vinin të shitnin gjakun, se u duhej të jetonin.
Gjaku i gruas kaloi nga damari në shishe. Krahu i saj u mbulua me bluzë, pastaj me trikon limon me lule pjeshke.
Pas njëzetetetë ditëve ajo erdhi për herë të dytë. Përsëri mjeku e vëzhgoi me tundimin të prekte trupin e saj. Përsëri dyqind gramë. Por kësaj radhe, kur ajo u ngrit nga shtrati e po rregullonte veshjen, po atë bluzë, po atë triko, po atë fund, ai e pyeti:
– Përse jepni gjak, zonjë,ju që… – deshi të thoshte “që jeni kaq e bukur”, por ngeci.
– Jam e detyruar, zotni doktor.
Mjeku harroi për një çast motivet që i shtynin këta njerëz të vinin e të shitnin gjakun. Dhe kur ajo doli e ndoqi prapa deri te dera e jashtme dhe deshi t’i shtrinte dorën të ndahej, çka nuk e kishte bërë me asnjë pacient,por ajo ia priti:
– Ju lutem, mos më përcillni.
Diçka e pashpjegueshme shtyri të mos kthehej në klinikë. I la të dy infermieret të mbaronin punë me ata pacientë që njiheshin dhe zbriti në kafe “Kristal”.
Herën tjetër ajo erdhi pas tridhjetë ditësh. Ai ndjeu se atë ditë do të bënte një hap para, por gjatë kohës që ajo qe shtrirë dhe gjaku i saj kalonte nga damari në shishe, ai tundua me mendimin ed prekjes së trupit të saj. Vetëm kur krahu i saj i bardhë u mbulua me po atë bluzë e triko, ai u hodh nga karrigia e tha:
– Kush ju detyron të shitni gjakun, zonjë?!
– Jam e detyruar, zotni doktor.
– S’ka njeri në botë që mund të ju detyrojë pikërisht juve që të shitni gjakun. Ju s’keni…! Ju jeni…! Pastaj ju keni mundësi të tjera. Ju keni…! Ju keni…!
Goja i mbeti hapur. Gruaja e re hapi derën dhe doli. Ai i ra pas në paradhomë, nëpër shkallë dhe ndodh pranë saj.
– Ju lutem mos më përcillni, zotni doktor.
– Fundi i fundit ju mund të…, jo të shitni, por gjejeni vetë fjalën e përshtatshme, ndoshta…po them të manovroni qenien tuaj në mënyrë krejtësisht të padëmshme…, – ai s’po i ndahej.
Ajo u skuq flakë dhe ai ndjeu epërsinë që mund ta bënte të skuqej një grua e tillë, e cila nxitoi hapin dhe kthejnë qoshe. Por ai nuk ia pa lotët që i rrodhën. U kthye. Beti po bënte regjistrimet. U afrua pranë dritares dhe vështroi oborrin e spitalit. Pranvera kishte futur jetë edhe në shpirtrat e të sëmurëve. Që po rrinin nëpër stola.
Mjeku priti dhjetë ditë. U end nëpër rrugë se mos e haste papritur. Gruaja e re nuk u duk në klinikë. Kot që vuri kusht me dhjetë ditë. Në këtë rast nuk e ndihmoi numri i fatit të tij. U mundua të merrte me mend kushtet, rrethanat ku jetonte, të përcaktonte gjendjen familjare… Dhe ajo erdhi pikërisht kur nuk e priste. Një ditë të bukur vere hyri në klinikë dhe pa fjalë u shtri në shtrat e u bë gati. Ai vuri re se ajo ishte dobësuar edhe më.
– Ju nuk duhet të jepni gjak, – tha ai.
– Jam e detyruar, zotni doktor, – dhe ajo mbylli sytë. Ai e vështroi si herën e parë dhe pati po atë tundim. “Njeriu nuk mund të dalë jashtë natyrës së tij”, – tha me vete.
– Po ju them edhe një herë, se nuk është mirë për shëndetin tuaj të jepni gjak. Ju… ju mund të më përgjigjeni në ato fjalë që ju thashë atë ditë. – dhe pa ia vënë veshin Betit që po dëgjonte, ia preu: – Më pëlqeni.
– Ju lutem, zotni doktor, kam ardhur për të më marrë gjak, – tha ajo me një zë të dridhur dhe mbylli sytë e shtrëngoi qepallat.
Mjeku u step. Pastaj tha ngadalë:
– Dyqind gramë, Beti.
Krahu i bardhë i gruas që nuk po hapte sytë ndriti si brisk hëne. Ai nuk pati guximin ta shihte se si Beti shpoi damarin. Doli në oborr, pastaj rrugë dhe shkoi e zuri vend në qoshe pas një shtylle që ajo të mos e shihte kur të dilte.
Kur gruaja e re mori kthesën pas spitalit, ai i ra pas deri sa ajo kaloi rrugën e asfaltuar dhe ktheu në] një rrugicë të lagjes me shtëpi përdhese. Mendimi se mësoi ku banonte e qetësoi pak. Zbriti në kafe “Kristal”. Nuk ndenji shumë dh u nipër shtëpi.
Atë natë e shtyu gjumin deri vonë. Iu tek të lexonte një libër të vjetër për disa vrojtimi mbi psikikën. E hodhi me neveri. Qenia e tij i kundërshtoi të dhënat në atë libër. Iu duk se edhe vetëto bëhej objekt i vëzhgimeve.
Të nesërmen e bija e avokatit e thirri në telefon, por ai gënjeu se kishte punë dhe nuk shkoi. Tri ditë u end si nëpër një mjegull, pastaj iu resht punës si i ndërkryer në studimin që po bënte për disa ndryshime të gjakut të malarikëve. Por gjatë gjithë kohës nuk e la të qetë “vizioni i paradhomës”.
Pa qenë plotësisht i vetëdijshëm ai përshpejtoi procesin e marrjes së gjakut, sikur kjo ta ndihmonte që vizioni të dukej më shpejt, por vizioni ordhinë fund të verës, kur ai kishte kryer gjysmën e studimit. Numri i fatit të tij kishte zbritur në tetë. Gruaja e re hyri brenda dhe zuri vendin. Atë ditë i kishte vizituar të gjithë pacientët, të njohur e të panjohur.
– Ju lutem zhvishuni për vizitë, – i tha Beti gruas. Ajo u çua ulur. Mjeku u afrua dhe qëndroi disa çaste. Tundimit të dikurshëm i ishte zbehur diçka.
– Jo,nuk ka nevojë për vizitë. – tha ai dhe u ul në tavolinë të bënte vetë regjistrimin. Gruaja iu duk edhe më dobësuar. Kur “brisku i bardhë i hënës” u mbulua,ai tha prerë:
-Ju duhet të ushqeheni më mirë.
Gruaja e vështroi mjekun si me çudi. U takuan sytë. Të sajtë thanë: “Jo, ajo që mendon ti nuk mund të bëhet. Mjeku u çapit te dritarja. Vjeshta po përgatitej të vinte.
“Ajo po shet veten pikë për pikë e grimë për grimë!”, – tha ai me sytë në kupë të qiellit. Në kaltërsi iu duk se figura e tij nuk ishte më e mjekut, por e dikujt tjetër që pa kuptuar ishte futur në të. Por edhe ajo tjetra nuk ishte figura e gruas së re. Diçka kishte ndryshuar në mendimet e tij.
Ai u thyet atë natë edhe më në studimin e tij. Mostrat e gjakut, njerëzit që kishte vizituar, fëmijët e sëmurë, gratë shtatzëna me anemi Kule, shitësit e gjakut…, të gjitha e hodhën në vorbullën e gjerë të mendimeve. Gruaja e re e tundonte. “Njeriu nuk mund të dalë nga lëkura e vet”. Por ky mendim i solli tjetrin: “A mund të dalë jashtë mjedisit, jashtë natyrës së njerëzve që e rrethojnë?” Përfytyroi fytyrat e pacientëve, gjendjen e tyre familjare, ekonomike e shoqërore dhe u ndal te vizioni i gruas së re. Iu bë e qartë se ajo nuk mund të dilte më nga mëhalla me shtëpi përdhese. Pikërisht në ato çaste e kuptoi se ajo qe ligur dhe nuk mund të shite më gjak. Dhe disi iu duk se kishte bërë krim duke i marrë gjak asaj që nuk kishte për vete dhe përfytyroi se si do të lëngonte, të shtrihej në shtrat dhe të bëhej objekt i studimit të tij.
Vjeshta kishte shkelur një javë në shtratin e saj së bashku me erërat e shiun. Ai iu afrua spitalit. Vizioni i gruas ia mbushi perspektivën dhe ai deshi ta largonte, por e kotë. Gruaja qe atje. “Fantazma e mëhallës me shtëpi përdhese kishte mbirë aty!” Atë ditë kishte anuluar seancën e marrjes së gjakut. Kur u afrua zbehtësia e saj i ra në sy menjëherë. Iu duk se ajo po dridhej.
– Paske ardhur?! – tha ai pa kurrfarë kuptimi.
– Po, – zëri iu drodh, u skuq si atëherë kur tha “më merrni gjakun, zotni doktor”.
– Sot s’ka seancë për marrje gjaku, – tha mjeku dhe diçka zemërimtare e cyti.
– Isha e detyruar të vija, – tha ajo.
– Të shesësh gjakun edhe kur nuk ke?! – bërtiti mjeku
Ajo çoi sytë. Buza iu drodh, qepallat iu përpëlitën, të zbehtit e të skuqurit luftuan në fytyrën e saj. Mërmëriti:
– Kam nevojë, zotni doktor.
– Eja. – e urdhëroi ai me zë të stisur.
Mjeku e la gruan e re në paradhomë. Hyri brenda dhe iu afrua Betit që po merrej me klasifikime. Nxori nga xhepi disa bankënota.
– Të lutem Beti, thirre atë dhe jepja këto.
Ia lëshoi në dorë të hollat dhe u drejtua nga porta që shpinte në sallën e operacioneve, jo i bindur plotësisht se gruaja e re do t’i pranonte.
– Kujt, zotni doktor? Asaj së bukurës? – pyeti Beti, por ai nuk e pati mendjen kur Beti numëroi të hollat. Me ato blihej një’ litër gjak.
Kaloi prapa spitalit, andej nga morgu. Pa orën. Kishte kohë të zbriste deri në sallën e bashkisë, ku do të diskutohej për estetikën komplekse të njeriut modern në kërkesat e tij për rregullimin e qytetit. Ashtu i shpartalluar, i dërmuar, i goditur diku në thellësi, ndjeu nevojën të kishte pranë një shok që t’i bënte pak humor e ta fuqizonte shpirtërisht.
Në sallë zuri vend në rreshtin e fundit. Pothuajse tërë të pranishmit ishin të njohur. E bija e avokatit i hodhi një sy të shpejtë që nga presidiumi dhe i dha të kuptonte që ta priste kur të mbaronin. Kur filluan të flisnin,ai e humbi fillin, u zhyt diku në vete dhe nuk qe në gjendje të ndiqte bisedën. Ata po flisnin aq larg sa që atij iu duk se po thoshin gjëra të pakuptueshme. Papritur i erdhi një e qeshur dhe ai qeshi me zë, pa pasur fare turp nga të pranishmit që kthyen kokat. U ngrit e doli jashtë. U nis sheshit teposhtë rrugës duke shkelur nëpër gjethet e para të rëna të vjeshtës me një qeshje dehëse dhe me një vaj që iu dha në fillim në zemër, pastaj në sy e në buzë.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, korrik 2009)

PROZË SHQIPTARE

TREGIME NGA NAUM PRIFTI

Naum Prifti u lind më 1932. Ka studiuar për Gjuhë Letërsi në Universitetin e Tiranës. Disa nga librat e tij janë: “Tregime të fshatit”, “Çezma e floririt”, “Libër i zjarrtë” dhe “Njëqind vjet”.

ZYRA ME DY BUSTE

Mbi qytet rëndonte një qiell i ulët ngjyrë plumbi, i shtrirë tejembanë si kupolë, pa asnjë të çarë në të katër pikat e horizontit. Trotuaret me pllaka të hirta dukeshin pafundësisht të gjatë dhe të trishtuar pas shiut të natës, aq sa ndihej se qielli e kishte huajtur atë ngjyrë të pangjyrshme prej tyre. Pesha e qiellit shtypte gjithçka mbi tokë. Gjethet kishin rënë prej kohësh nga pemët dhe trungjet së bashku me degët ngjanin si duar të thata të dala nga toka që luteshin në heshtje për diçka të pakuptueshme.
Trotuari ruante ende ftohtësinë e shiut. Në rrugë kalonte më të rrallë ndonjë veturë e shngjyrosur nga vjetërsia dhe përdorimi, ndërsa pak njerëz ecnin larg njëri tjetrit, të vetmuar, të heshtur, të mbështjellë nga avujt e frymës së tyre. Pllaka çimentoje, trotuarë të gurtë, shtëpi të zymta prej tullash ngjyrë mëlçie, mure të shtrembër me plitharë, qytet i zbrazur sikur lëngonte nga një sëmundje e gjatë dhe e pashërueshme. Kështu kishte qenë gjithmonë kryeqyteti, apo ashtu i ngjante atij pas vdekjes së parakohëshme të babait?
U duk një “Benz-Mercedes” me ngjyrë midis të kaltrës dhe të zezës, që vezullonte nga kontrasti me pjesët e kromuara metalike të parafangos dhe dorëzat e dyerve. Perdet e lëshura, gjithmonë të lëshuara, fshihnin nga sytë e kalimtarëve personalitetet që uleshin në kolltukët e pasmë dhe veç fytyrës së shoferave dhe truprojeve seriozë, sigurimsa të veshur civilë, të ulur përkrah shoferit, s’shihej kurrgjë.
Shikoi orën e dorës, një pa një çerek. Edhe dyzetepesë minuta të gjata para orës takimit. Nuk i pëlqente të priste ulur në fronat e gjatë bojë kafe, të një paradhome të zbrazët në katin e fundit, ku ankuesit qëndronin të mbështjellë me hallet e tyre, duke pritur që dikush t’u thërriste emrin. Ndonjë i papërmbajtur fillonte që aty të prezantonte problemin e vet, të protestonte për padrejtësinë, t’i bindte të tjerët se arsyeja dhe faktet jetësore qenë në anën e tij dhe se e gjithë çështja qe shtrembëruar në mënyrë subjektive nga drejtori, sekretari i partisë, ose të dy së bashku, edhe pse dëgjuesit hallexhinj si ai nuk mund ta ndihmonin. Gjithsesi ai donte të çlironte dufin e brendshëm.
Doriani preferoi të rrinte edhe disa minuta mbështetur te ura e Lanës në bulevardin e madh duke shikuar ujët e turbullt që rridhte tatëpjetë, midis dy brigjeve të veshur me gurë. Jetën e tij, deri atëherë pa telashe, e kishte tronditur thellë vdekja e babait, e para vdekje brenda familjes. Veç dhimbjes vdekja e të atit e fundosi familjen nga ana ekonomike.
“Babai punonte shumë, përpiqej me të gjitha forcat ta mbante familjen sa më mirë, që fëmijëve të mos u mungonte asgjë. Ai vetë ishte njeri modest, pa pretendime, pa teka, pa eksese. Kthehej në shtëpi herë i gëzuar, herë i trishtuar, por kurdoherë dinte ta mbante veten. Bënte shaka, qeshte, e mbushte shtëpinë me gëzim, pastaj jeta e tij perëndoi shpejt pas një lëngate të shkurtër. Askujt s’ia merrte mendja se do të vdiste aq i ri. Djali pyeste veten si ishte e mundur që një njeri me vlera, njeriu më i pushtetshëm në familje të kthehej në asgjë, pa asnjë shpresë se gjendja dikur mund të ndryshonte. Ç’është vdekja? Ç’domethënë vdiq?”
Ideja asgjësuese e vdekjes e kishte munduar gjithë ato javë trurin e tij të njomë, ndonse e dinte fare qartë se atë enigmë që e kishte munduar njerëzimin në shekuj, nuk do ta zgjidhte, përsëri i pëlqente të filosofonte rreth atij subjekti që përjetësisht mbetej më i zakonshmi dhe më enigmatiku.
Duke qenë student mjekësie, vdekjen e kishte ndeshur në shumë aspekte gjatë praktikave në klinikat e spitalit. Sipas thënies së një pedagogu, lindja dhe vdekja ishin dy polet e zakonshme të jetës së çdo njeriu dhe kjo i qe dukur e pranueshme, kur e mendonte si parim filozofik, mirëpo kur i preku familjen, duke rrëmbyer një prej anëtarëve të saj, atëherë s’mund ta sodiste i qetë e neutral. Dhimbja e përzinte tej filozofinë e lashtë të pedagogut duke ua lenë vendin ndjenjave e mendimeve për atin e tij.
Sa ishte babai gjallë, jetën e kishte patur të lehtë, aq sa shqetësimet dhe mërzitjet e atëhershme i dukeshin joserioze dhe pa asnjë peshë. Humbja e babait e nxori familjen dhe atë vetë përpara një sërë problemesh dhe i lënduar mendoi se edhe atë rrugë që po përshkonte atë, edhe takimin me një person rë rangut të mesëm zyrtar nuk do të ish i detyruar ta bënte po të jetonte babai.
I rënduar në shpirt u largua nga ura drejt ndërtesës masive që zotëronte një krah të bulevardit. Në sportelin e pritjes pas gjysmës së xhamit të hapur, e njëjta fytyrë e akullt, pa shprehje, si e gjithë nëpunësve civilë të sigurimit, të cilët me vranësinë e tyre mendonin se rritnin peshën e detyrës. Nga sporteli e vërejtën një palë sy të turbullt me një pamje e indiferente. Pa hapur gojën, vetëm me shikim, erdhi pyetja e zakonshme “Ç’kërkon?”
– Kam takim me shokun Refik Kaptelli. Fletë-kërkesën e kam
plotësuar pardje.
Sportelisti e hoqi vështrimin nga fytyra e studentit për të hetuar një
tog fletësh që kishte mbi tryezë. Shfletonte ngadalë, indiferent dhe i mërzitur nga ato kërkesa që s’kishin të sosur. Ishte gati t’i thoshte frazën e zakonshme “nuk figuron,” derisa sa arriti te fleta e fundit, të cilën e mbajti më gjatë.
– Si the se të quanin?
– Dorian Krasta.
– Letër-njoftimin!
Pas verifikimit formal, e mbylli xhamin, sajoi një numur me tre njësi, telefon i brëndshëm dhe diç mërmëriti. Pastaj ngadalë mbushi me shkrim të shtrembër fletën e një blloku të shpuar në mes për t’u grisur lehtësisht dhe pasi e shkëputi gjysmën e fletës ia dha në dorë duke i thënë:
– Dhoma 84, kati i tretë.
Sporteli binte erë tym duhani dhe mërzi.
“Pse sillen kështu këta nëpunës? Kush ua ka vrarë buzëqeshjen dhe
etikën?” pyeti veten studenti ndërsa u ngjitej shkallëve.
Eci nëpër disa shkallë mermeri të mbuluara me qilim, pastaj u fut te një korridor i gjatë, i ndriçuar mugët nga disa globe të trashë ngjyrë kremi që qëndronin në tavan si konstelacion i largët. Zhurmën e këpucëve dhe të hapave nuk po e ndiente, për shkak se korridori ishte mbuluar me qilim ngjyrë vishnje. Roje të heshtura pas çdo kthese, ulur ose në këmbë, të cilët kërkonin vazhdimisht lejën e hyrjes dhe pasi hetonin numrin e dhomës, të tregonin me dorë drejtimin që duhej ndjekur. Heshtje si te tempujt e lashtë me ceremoni mistike. Gjithë mjedisi ndikon të flasësh nën zë ose me pëshpërima, që të mos arrijë asnjë zhurmë, deri te zyra ku punon udhëheqësi që të mos e shkëpuste nga mendimet e thella, ose t’i teratiste atë fije të hollë mendimi marksist që po e mishëronte me fjalë atë çast. Doriani kishte dëgjuar se I Pari tërbohej nga të qeshurat shpërthyese, ose nga shakatë e çastit, dhe delte i zemëruar në korridor e duke i mbërthyer mëkatarët me vështrimin e tij zhbiruess e penetrues, sa ata s’dinin ku të futeshin, duke marrë pamjen e koneve të ndrojtura gati t’i përqalleshin pas këpucëve. Pastaj rregulli u vendos vetvetiu, aty nuk guxonte njeri të qeshte, aty nuk flitej kurrë me zë të lartë, aty edhe dorëzat e dyerve ktheheshin ngadalë që të mos shqetësonin kërrkënd.
Në korridorin e fundit, – nuk i kujtohej nëpër sa të tilla kishte kaluar – një oficer u ngrit nga guderoni, shikoi fletën dhe pastaj e shoqëroi deri te dhoma Nr. 84. Në flegrën e rëndë ngjyrë kafe vezullonte një dorëz e ftohtë metalike bojë ari. Ai trokiti lehtë. Nuk dëgjoi asnjë grishje nga brenda. Atëhere guxoi të trokiste pak më fort. Dera e rëndë sikur u hap vetë dhe ai u ndodh përballë zyrtarit të cilit i kishte kërkuar takim. Ai u ngrit nga kolltuku dhe duart e tyre u takuan mbi tryezë.
– Uluni, ju lutem, – e ftoi zyrtari.
Studenti u ul.
Zyrtari mbështeti mjekrën mbi harkun që formonin llërët e tij me
gishtrinjtë e kapërthyer. Sytë e tij me ngjyrë të papërcaktuar, si të ujit të detit, disi gri disi të gjelbërt, disi të marrtë, po gjithsesi me ftohtësi polare, buzët e holla e të shtërnguara fort, fytyra e zbehtë që dielli e sheh rrallë, të gjitha tregonin një nëpunës të përpiktë e skrupuloz, që u kushtohej punëve seriozisht. Të tillë veshë të mëdhenj, çuditërisht të verdhë, me vëthore pa gjak poshtë dhe me kërce në formë trekëndëshi lart, si lakuriq nate, s’kishte parë kurrë studenti i mjekësisë. Mbi tryezë dy telefona, një i zi e një bojë kremi, takëmi i shkrimit prej mermeri të kuq në kupën e të cilit qëndronin disa modele kalemash e bishta penash. Gati në gjithë faqen e murit, raftet e mbushura me libra, vezullonin prapa xhameve tok me disa objekte artistikë prej alabastri, porcelani e xhami me ngjyra. Në vendin qendror, aty ku disenjatori i bibliotekës kishte parashikuar hapësirën e televizorit, ishte busti impozant i udhëheqësit. Skulptori kishte derdhur gjithë talentin e vet për ta modeluar burrë shteti, me rrudha filozofi në ballë dhe me shikimin të hedhur larg, për të theksuar vendosmërinë e ecjes përpara dhe optimizmin e tij prej revolucionari.
– Urdhëroni, po ju dëgjoj.
Zëri i nëndrejtorit të seksionit arsim-kulturë qe i natyrshëm, pa
përzemërsi të shtirë, as ftohtësi.
Studenti i shkëputi sytë prej bustit dhe menjëherë u ngrit në këmbë prej forcës së zakonit, sikur të ndodhej në auditor. Një buzëqeshje u ravijëzua te cepat e buzëve të instruktorit.
– S’ka gjë, mund të flisni ulur. Këtu s’jemi në klasë.
Për një çast Dorianit iu duk pakuptim përpjekja për ta futur nëpunësin
në shtjellën e dhimbjeve të veta. A nuk ishte më e arsyeshme të kthehej andej nga kishte ardhur, pa i thënë kurrgjë? Në çastin tjetër mendoi se një sjellje e tillë do të cilësohej veprim prej psikopati dhe ai s’donte kurrsesi t’i linte një mbresë të keqe nëpunësit. Kujtoi se aty i kishte mbështetur të gjitha shpresat e veta, pas sorollatjeve të gjata nëpër zyra institucionesh. Çfarë mundimi për të ardhur deri te kupola më e lartë. Ashtu si te legjendat e moçme, aty ishte caku i shpresës së fundit, më tej s’kishte ku të trokiste.
– Përpara dy muajsh, – nisi studenti,- patëm një fatkeqësi të rëndë
familjare, më vdiq babai. Vdekja në çdo rast është e dhimshme, se prindërit janë prindër dhe veç kësaj ai vdiq në moshë të re, pa dalë ende në pension.
Duke shikuar fytyrën e nëpunësit pyeti veten: “A po më dëgjon? Atij
s’ka si t’i dhimbset im atë. Si mund të ndiejë keqardhje për një njeri që s’e ka parë kurrë? Njësoj sikur të më thonë mua se vdiq një eskimez në polin e veriut.”
– Dhimbja dhe humbja e pazëvendsueshme, janë njëra anë e problemit
kuptohet, po veç këtyre na la në gjendje ekonomike tepër të vështirë. Nëna shtëpiake, unë student në vitin e fundit, deri tani me të drejtë studimi se nuk më takonte bursë. Kam edhe një motër më të vogël.
Koka u tund në shenjë pohimi, tok me harkun e duarve sipër tryezës.
– Tani s’kam asnjë mundësi të vazhdoj studimet, sepse nënës, sipas ligjit, i takon vetëm gjysma e pensionit të bashkëshortit, pra tre mijë e pesëqind lek të vjetra dhe me ato duhet të jetojnë. Sa ishte gjallë babai, më dërgonin tre mijë lekë në muaj për të paguar mencën, fjetoren, librat, ndonjë shpenzim xhepi, mirëpo nga pensioni s’mund të heqin mënjanë asgjë…
– Motra ç’punë bën? – pyeti nëpunësi duke shkëputur duart nga
gërshetimi e duke e shpënë dorën e djathtë te balli. Gishtrinjtë e hollë e të gjatë të bardhë krem, ishin si ngjyra e bustit prej allçije prapa shpinës së tij.
– Ajo vazhdon vitin e parë të gjimnazit.
– Në bazë të ligjit, nuk ju takon bursë, sepse të ardhurat mujore, i keni rreth njëmijë e dyqind lekë për frymë në muaj. Po qe se do t’i kishit nën njëmijë, atëhere po, ankesa juaj do të merrej në konsideratë, – tha nëpunësi duke krruar çaçkën me thoin e gishtit të vogël me lëvizje delikate.
– Më falni, po ne kemi edhe gjyshen në ngarkim. Në të vërtetë, teze të babait. Meqë mbeti fillikat, e mori babai në shtpi. Tok me të, nuk na takojnë as njëmijë lekë për person.
Nëpunësi qëroi grykën pa i hapur buzët.
– Ajo nuk është pjesëtare e familjes, – vërejti.
– Prej dyzet vjetësh jeton me ne. Tani është plakë, mbi tetëdhjetë
vjet. Ajo na ka rritur, ne e kemi gjyshe dhe në fakt ashtu e thërrasim.
– Duhet t’i drejtoheni Universitetit. Kjo çështje është në kompetencën
e tyre. Ata shqyrtojnë dokumentet, të ardhurat dhe pastaj vendosin, në bazë të kritereve.
Studenti mori frymë i lehtësuar sapo i përmendi fakultetin.
– U jam drejtuar me kohë, – e sqaroi Doriani, – madje u kam dorëzuar
dokumentet përkatëse, tok me lutjen që të merrnin në shqyrtim situatën e krijuar. Kam trokitur disa herë për të marrë përgjigje, po deri tani kot mundimi…
Doriani e pa me vërejtje fytyrën matanë tryezës, me shpresë të kapte
ndonjë nuancë mirëkuptimi sado të vogël. Ai qëndronte serioz, i ftohtë, i papërshkuar sikur papritur të kishte vendosur një maskë.
– Drejtohuni rrethit! – Buzët e zyrtarit lëvizën dhe studenti e kuptoi se zëri doli prej tyre.
– Po, një javë pas vdekjes së babait shkova në seksionin e arsimit dhe i
vura në dijeni. Ata e dinin fatkeqësinë që më ndodhi, sepse qyteti ynë është i vogël dhe çdo ngjarje merret vesh menjëherë. Më thanë se ata e kishin kryer detyrën e tyre qëkur më dhanë të drejtën e studimit. U thashë se tani më takonte bursë. M’u përgjegjën se kontigjentin e kishin shpërndarë qysh në shtator dhe se bursat nës mes të vitit i jep Universiteti, jo rrethi. Atëherë unë iu drejtova sërish Universitet. Herën e fundit dekani më tha me keqardhje se pa aprovimin e rrethit ata nuk akordonin bursa. Kësisoj u detyrova të kthehesha përsëri në rreth dhe aty ka ngecur çështja, pezull.
– Ç’profesion kishte babai juaj?
– Farmacist. Gjithmonë ka punuar nëpër rrethe të vogla.
Papritur sytë e nëpunësit morën një shkëlqim të beftë.
– Farmacistët kanë para… Diçka do t’u ketë lënë babai. – Qe diçka
midis shakasë, provokimit dhe ironisë.
– Farmacinë ia shtetëzuan menjëherë pas çlirimit dhe që atëherë babai ka patur vetëm rrogën.
Nëpunësi e mbështeti sërish mjekrën mbi harkun e duarve. Vështrimi
i tij u akullua menjëherë.
– Nuk e kuptoj ç’kërkoni nga unë? Nga ne dua të them, -ia preu ftohtë.
Ç’kishte të errët e të pakuptueshme në parashtrimin e ankesës së
tij? Mos nuk kishte ditur të shpjegohej qartë. Studenti provoi një angushti të befasishme. E mblodhi veten dhe shqiptoi:
– Të drejtën time. Nuk po më japin bursën që më takon…
– Ne nuk merremi me dhënie e prerje bursash. Je drejtuar gabim.
Përgjigjeja e tij e shpoi tej përtej si shigjetë e ftohtë, aq sa iu mbajt fryma një hop.
– Unë kam ardhur të ankohem për padrejtësinë që po luhet mbi kurrizin tim nga rrethi dhe nga Universiteti. Prandaj erdha këtu… – Ai pa takëmin prej mermeri, telefonat, abazhurin, torsin e shokut Refik pas tryezës dhe pas tij bustin e bardhë prej allçie të udhëheqësit me vështrimin optimist drejt së ardhmes së lumtur.
– Ju lutem, më ndihmoni! Në këto kushte nuk kam mundësi të vazhdoj
studimet. Mos duhet ta lë fakultetin tani në vitin e katërt?
Njëra vetull e nëpunësit u ngrit lart si t’i thoshte “punë për ty.”
-Tani familja i ka mbështetur shpresat te mua. Ata mezi presin të kryej
studimet e të diplomohem.
Nëpunësi dukej i bezdisur nga këmbëngulja e tij. I hoqi bërrylet nga
Tryeza dhe lëvizi pak nga karrigeja. Studenti i mjekësisë e shihte bustin prej allçije pas zyrtarit, me jakat e xhaketës tepër të lëmuara.
– Kujtoni kohën kur keni qenë vetë student, – iu drejtua paksa anës
sentimentale të zyrtarit me shpresë që të kuptonte më mirë hallin e tij.- Nuk dua të holla për aheng, as për mbrëmje vallzimi, as për të shkuar nëpër lokale, kërkoj vetëm të më jepet mundësia të vazhdoj studimet. Sikur babai të kishte vdekur në verë, a do ta kisha marrë bursën në shtator sipas ligjit? Po. Erdha të kërkoj ndihmën tuaj, se nuk di nga t’ia mbaj…
– Besoj se e dini se tek ne çdo gjë bazohet në plan dhe e di shumë mirë se plani i bursave për sivjet është harxhuar, prandaj… – buzët e tij u kyçën vendosmërisht.
– Ç’kam të bëj unë me planin? Unë si qytetar kërkoj të drejtën time, sipas kritereve dhe ligjeve, atë që më përket, asgjë shumë.
Njeriu që kishte përballë nuk lëvizte as duart, as kokën, as buzët, vetëm qepallat vazhdonin ritmin e tyre.
– Mua dhe një vit më ka mbetur, në të vërtetë vetëm shtatë muaj. A nuk është mëkatë t’i ndërpres studimet, të mos diplomohem? Humbja nuk i përket vetëm familjes sime dhe mua personalisht, por edhe shoqërisë. Unë do t’ia shpërblej partisë kujdesin duke vënë të gjiha forcat të dal sa më mirë dhe me të mbaruar studimet dërgomëni në rrethin më të largët, në lokalitetin më të humbur dhe unë ju premtoj se do të punoj pa u kursyer. Jam gati të shkruaj një deklaratë me shkrim dhe t’ia dorëzoj dekanatit, ose ministrisë, veç ju lutem më jepni mundësi të mbaroj fakultetin.
Të gjitha sendet e dhomës, telefoni, abazhuri mbi tryezë, biblioteka pas tij, nëpunësi i lartë, busti u veshën me një mjergull të përhime, aqsa ai kujtoi se dritarja qe lënë hapur dhe prej andej kishte vërshuar mjegulla. Përjashta ishte po ai qiell, i plumbtë, i heshtur dhe ai e kuptoi se çfokusimi i objekteve dhe mjegullimi vinin për shkak të emocioneve të brendshme, sikurse edhe tkurrja e pavullnetshme e qeskës së lotëve. I erdhi turp nga ajo dobësi që po rrëfente në atë moshë, prandaj i përpëliti qepallat me shpejtëssi të fshihte perden e lotëve dhe u ngrit në këmbë.
– Ju lutem më ndihmoni! Nua favor, vetëm të drejtën. Këtu tek ju i kam patur të gjitha shpresat.
Fytyra e zyrtarit ruante heshtjen e amëshuar dhe në të nuk lëvizte asnjë pejzë, madje dhe shikimi iu nguros. Doriani e shikoi me vërejtje duke zgjatur paksa kokën drejt tij. Fytyra e nëpunësit dhe ajo e bustit tash kishin të njëjtën ngjyrë dhe të njëjtin pozicion.
– A më dëgjoni, ju lutem?
Asnjë përgjigje. Në zyra qëndronin dy buste dhe ai nuk po dinte si ta shpjegonte atë gjëndje të re. Nisi të dyshonte duke pyetur veten. “Me kë po flisja unë deri tani? Si është e mundur? Këtu ka vetëm dy buste.” Studenti fërkoi ballin dhe ndjeu t’i njomeshin mollëzat e gishtrinjve. Hetoi zyrën. Çdo gjë aty qe e pastër, e palëvizshme dhe krejt e huaj.
– Më falni, unë po largohem, – i tha bustit që kishte më afër duke e shikuar me druajtje.
Priti të dëgjonte miratim me ndonjë fjalë a me tundje koke. Asgjë nuk pipëtiu. Asgjë nuk lëvizi. Heshtje. Ai hapi derën, doli në korrrridor, e mbylli ngadalë si të kishte kujdes mos zgjonte bustet. Qe larguar nga zyra praptas dhe vështrimi i fundit i la mbi retinë një bust të ngurosur veshur me xhaketë bezhë e me kravatë me pika të kuqe.
Korridor i gjatë, i mugët, ndriçuar vetëm nga dritat e tavanit me reflekse të kuqe anash prej qilimave ngjyrë vishnje. Në të dy krahët qëndronin dyer të rëndë ngjyrë çokollate, memecë, me dorëza të verdha bronzi që pikonin gjak. Dëshironte të dëgjonte zhurmën e hapave të tij, ndërsa udhëqilimat thithnin e shuanin me indiferencë çdo zhurmë. Në korridoret e gjatë nuk dukej asnjë qenie e gjallë, madje edhe rojet e ulura nëpër frona pas çdo kthese ishin ngurtësuar ose shkërbenin të ngurosurin për të vigjëluar tinëz. Nuk i interesonin më, veç të delte sa më parë jashtë, të takonte njerëz të gjallë.
Kalldrëmi i trotuarit vazhdonte të ruante akoma vende-vende lagështinë e shiut të kaluar. Bllangat e hirta alternoheshin me bllanga të murrme e sëbashku me figurat gjeometrike të trotuarit në formë valësh, formonin vizatime absurde e tekanjoze, kafshë e qenie demoniake të kapërthyera midis tyre, sa atij i vinte frikë t’i shkelte, prandaj zigzagonte vazhdimisht si i dehur.
“Më duket se po t’i shkel, do të fillojnë të hungërijnë e të më ndjekin pas. Jam në kllapi. Pse po shkoj kësaj rruge? Ku isha unë? S’po më kujtohet asgjë…”
Anës rrugës ngriheshin ndërtesa me mure të hirtë, disa të larta, disa të fshehura pas avllive me tulla e plitharë dhe të gjitha dallgëzoheshin si det me valë.Disa hepoheshin, uleshin, të tjera ngriheshin më lart dhe rruga vazhdimisht zgjerohej. Kishte shpresuar të shihte njerëz, të takonte ndonjë të njohur a shok. Deri afër qendrës së qytetit kishte parë disa hije që shkisnin mbi trotuare dhe i largoheshin vazhdimisht si leprozëve në mesjetë. Hije të mbështjellë me lecka dhe të heshtura. Ai thirri:
– Hej! Hej!
Pse thërriti? Që t’i përgjigjej kush, apo të dëgjonte zërin e vet? Tirana dhe qielli e përpiu dhe ajo thirrje e zëri mbeti pa jehonë. Shpejtoi këmbët të arrinte sa më parë në konvikt, të gjendej pranë shokëve të vet studentë, të dëgjonte zërin e tyre, t’i shihte, t’i prekte dhe pakuptuar ia nisi vrapit.
Përpara tij rruga dallgëzohej, dallgëzohej….

ZOGU PREJ DRURI

Me këmbët në ujët e kënetës e me sqepin e gjatë ngritur vertikalisht drejt qiellit, ai sikur priste diçka. Shpendi dukej se kishte vetëm këmbë e sqep e një dorë pupla në mes. Sikur Stiliani ta kishte parë duke çepkatur farëza nëpër lëndinat e zabelet, s’do t’i kishte lënë mbresë, kurse atje në blacë zogu me sqepin e hollë drejt qiellit, dukej se dëgjonte diçka mahnitëse. Stilianit nuk i hiqej nga mendja figura e tij. Këmbët e gjata e sqepi thuajse po aq i gjatë, me një trumbë puplash në mes, i parafytyrohej edhe kur mbyllte sytë. Nuk ia dinte emrin zogut, ndërsa cicërimat e lehta si ca mërmëritje që po ia besonte qiellit dhe bllacës, ia dëgjonte. Ndofta zogu priste a ftonte zogëzën duke cicëritur: “Jam këtu, jam këtu. Tani vij, vij, vij, vij!” Pamja e zogut e ngacmoi Stilianin ta gdhendte figurën e tij në dru. Tek e parafytyronte të modeluar, i shkonte një e therur mes për mes, sikur i
fërgëllonte shpirti prej padurimit. Zogu do të qëndronte me sytë e pulitur kudo që ta vije dhe kushdo që ta shihte do të kishte mbresën se po ia dëgjonte cicërimat që delnin nga sqepi.
Ndërsa dielli derdhte mbi luginë afsh të ngrohtë, dhentë kullosnin si përherë të qeta në lëndinat me bar. Herë pas herë në qiellin e kaltër fluturonin zogj të vegjël duke hapur e mbledhur krahët. Qielli mbushej me cicërima e Stiliani mendonte sa mirë do të kishte qenë sikur ta dinte gjuhën e zogjve që të kuptonte çfarë thoshin midis tyre. Vetëm te përrallat kishte njerëz që e kuptonin gjuhën e zogjve dhe Stiliani e besonte si të vërtetë. Nuk thonë kot pleqtë, kanë ngjarë, prandaj tregohen.
U fut në zabel të kërkonte një dru bushi të trashë sa llëra dhe për fat e gjeti shpejt. E preu në rrëzë me sakicë, pastaj i shkurtoi majën dhe copa e bushit thuajse dy pëllëmbë e gjatë, akoma e pa zhveshur nga lëkura, tani ngjante si kopër për të shtypur hudhrat, po ai do ta kthente në shëmbëlltyrën e zogut pa emër që sodiste i mahnitur diellin dhe qiellin.
Çdo cefël që hiqte biçaku nga druri, i ngjallte përbrenda gëzimin e paçanësuar se po nxirrte nga duart një zog po aq të bukur sa ai ii vërteti dhe kënaqej tek e përfytyronte të përfunduar. Do ta quante thjesht “Zogu i bllacës.” Dhentë ecnin duke kullotur dhe ai po ashtu ecte duke gdhendur copën e drurit. E ndërsa gdhendte kërçelen, Stilianit i ngjante se ia dëgjonte këngën zogut, me refrenin “tani vij, vij, vij.” Mes cicërimave biçaku shkiste lehtësisht mbi drurin e butë të bushit. Më së fundi e arriti që donte, një zog me këmbë të gjata e me nyje në mes, trupi sa një dorë fëmije me pendët e krahëve të palosura njëra mbi tjetrën dhe qafa e ngritur lart me sqepin si shigjetë. Tani zogu i tij ishte si ai që pa në kënetë. E soditi i gëzuar dhe duke e mbajtur zogun në dorë, e vuri kopenë përpara dhe e nisi drejt fshatit, që të arrinte t’i fuste dhëntë në shtrungë pa perënduar dielli,
përndryshe Sabriu, do të turfullonte si kalë teknefes.
Rrugës hasi një udhëtar që la xhadenë dhe mori monopatin e fshatit të tij. Sikurse e donte mirësjellja, e përshëndeti i pari:
– Mirëmbrëma, o mik!
– Mirëmbrëma, – iu përgjegj udhëtari.
– Nga vjen zotrote?
– Nga qyteti.
– Ke ndonjë mik këtu, apo…
– Jo, jam inspektor arsimi.
– A, paske punë me shkollën… Shkolla të bën njeri, po ç’e do që s’e patëm
atë fat.
Sapo inspektorit i ranë sytë mbi zogun e gdhendur, e pyeti:
– Ku e gjete këtë zog?
– E bëra vetë, -iu përgjegj Stiliani. – Kaloj kohën duke gdhendur lugë druri, koka
kërrabash, qepshe…
– E bukur, – tha tjetri pasi e vërejti hollësisht, se vërtet e befasoi forma elegante e zogut.
– Të pëlqen? – e pyeti bariu.
– Shumë, -pohoi inspektori.
– Merre! – ia ofroi bariu.
-Po ndoshta ta ka porositur dikush… – deshi të davariste dyshimet inspektori.
– Jo, jo, – e siguroi ai. – Kush porosit gjëra të tilla? – u habit Stiliani.
Inspektor Misto Kavaku u mendua pak. Zogu i pëlqente, por kishte të ngjarë
që çobani t’i kërkonte një çmim të lartë dhe ai nuk ishte i prirë për shpenzime luksi. Sikur të kishte kuptuar dyshimet e tij, bariu i tha se ia falte.
– Kam dhe një lugë druri, – tha çobani duke nxjerrë nga torba qepshen e lëmuar me prarime bojë lajthie.
– Këtë do ta ble, – i tha inspektori, duke menduar se e shoqja do t’i gëzohej dhuratës.

***
E shoqja e Mistos, Pavlina, iu gëzua qepshes, ndërsa skulpturën prej druri s’e përfilli aspak. Si vajzë fshati, edhe pse jetonte në qytet prej vitesh, ajo çmonte vetëm sendet që i hynin në punë, ndërsa objektet artistike i shihte si rrangulla të kota.
– Po këtë ç’e deshe? – e pyeti të shoqin qortueshëm, sapo ai nxori nga çanta zogun prej druri.
– Thashë mos e doje ta vije te komoja për bukuri, – ironizoi i shoqi.
– Unë s’e shoh dot me sy, ti më thua ta mbaj atje si ikonë…
– Po nuk e deshe, e shpie në zyrë.
– Shpjere ku të duash, veç ma hiq nga shtëpia, – erdhi përgjigja e saj.
Të nesërmen Mistoja e mori skulpturën prej druri në zyrë dhe e vuri mbi tryezën e punës.
Doemos ishte një objekt i rrallë që tërhiqte vërejtjen e secilit vizitor a në punës që hynte në zyrë.
– Ku re në këtë kryevepër? – e pyeti Jeton Shtuni, drejtori i Arsimit, sapo hyri në zyrë. Shkoi pranë tryezës, e mori zogun në dorë dhe po e sodiste hollësisht.
– Ma falën, – ia ktheu Mistoja.
– Mos fol gjepura, nuk të fal njeri sende të tilla…
– Për nder ma falën në Arrëz.
– Thuaj, sa e ke blerë?
– Unë të harxhoj për të tilla gjëra? – protestoi Mistoja.
– Atëherë e ke peshqesh nga ndonjë mik, që ta ka nevojën… – e ngacmoi Jetoni
-As nuk e njoh fare, – u mbrojt Mistoja duke e befasuar shefin akoma më shumë. – U takuam rastësisht në rrugë. “Të pëlqen?” më pyeti. “Po,” i thashë. “Mbaje!” më tha. As emrin nuk ia mësova. Qe çoban dhensh, më duket…
Misto Kavaku u kujtua se nuk ia dinte autorit as emrin e mbiemrin, veç profesionit çoban dhensh. .
– Ky u bë imi, – deklaroi shefi duke përdorur formulën e njohur të përvetësimeve shoqërore.
– Merre! – ia ofroi zemërgjerësisht Misto Kavaku. – Unë e solla për zyrën. – Madje ndihej i gëzuar që iu dha rasti t’ia falte shefit diçka që i pëlqente. E dinte se Jetoni mblidhte objekte etnografike, çorapë me lule, qëndisje me grep, mblatësa, kupa druri, etj. Disa thoshin se e shtynte pasioni për artin popullor, disa të tjerë pëshpëritnin se synonte të nxirrte fitime të majme prej tyre. i donte për tregti.
I mrekulluar nga punimi, Jeton Shtuni e vuri mbi tryezën e vet që t’ua dëftente shokëve të vet, sidomos atyre që dinin t’i çmonin vlerat e artit popullor. I joshur nga punimi artistik i veprës “Zogu me këmbë të gjata,” -titullin vepra e mori vetvetiu- ai mendoi të shkonte në Arrëz e të takonte autorin. Shpresonte se artisti popullor do të kishte në inventarin e vet edhe vepra të tjera dhe ai s’donte t’i linte t’i shpëtonin nga duart mrekulli të artit popullor. Ai u nis me veturë drejt fshatit Arrëz mes pyllit me pisha e bredha. Kërkoi mësuesin e shkollës fillore dhe e pyeti nëse njihte ndonjë gdhendës figurinash prej druri. Mësuesi u mendua. Me frikë në zemër Jetoni priti përgjigjen e tij.
– Më duket se Stilian Ademi, gdhend kupa gjize, lugë me bilbil, vazo, koka kërrabash… Kështu më kanë thënë, – bëri një parapritë mësuesi, – por unë vetë s’i kam parë.
-A thua të ruajë në shtëpi sende të gdhendura? – e pyeti shefi.
-Nuk e di. Ai s’ka shtëpi fare, as familje, – u kujtua mësuesi. – Fle në plevicën e Sabri Tulanit.
– Kush është ky?
– Kryetari i komunës pra, ai që e ka pajtuar çoban.
Shefi kërkoi ta takonte çobanin sapo të kthehej nga kullota në darkë, ndërsa mësuesi qe i mendimit të takonin Sabriun më parë, ndryshe atij do t’i ngelej hatëri.

***
Sabri Tulani nuk e pyeti mikun nga qyteti përse qe munduar, se te shtëpia e tij vinin vazhdimisht blerës leshi, gjalpi, lëkurësh ose mish në këmbë. Mysafiri mbase donte katër a pesë shelegë për dasmë a ndonjë festë familjare. Pas përshëndetjes të zakonshme, miku nga qyteti filloi të interesohej për punët e çobanit që ruante dhentë e tij.
-Ç’punë? – pyeti me dyshim Sabriu, duke menduar mos merrej me kontrabandë.
– E ka fjalën për lugët, kokat e kërrabave që gdhend ai, – e sqaroi mësuesi.
– Ooo! Çeplendiset me brisk në dorë e vret kohën duke gdhendur druçka, – e zhvleftësoi Sabriu. – Kalamajve , u ka lezet të gdhendin bilbila druri, e asi sendesh, jo burrave! Rri gjithë ditën burri duke gdhendur një kokë kërrabe. Pse stoli për ta varur në gushë është kërraba? Si e gdhendur, si e pagdhendur një punë bën. Apo e kam gabim?
– Jo, e ke mirë, – e përkrahu mësuesi.
-Në krye xheku vinte m’i tregonte, – vazhdoi Sabriu, – më lutej t’ia shihja si e kishte stolisur dashin te koka e kërrabës, më tregonte turinjtë, buzët, brirët e tij të kthyer. Dashin e dua të gjallë, ia ktheja unë, që ta shes në pazar, që ta pjek në furrë, ndërsa ky i kërrabës tënde s’më hyn në qese. Mirë i thosha? – pyeti Sabriu.
-Bukuri, – e miratoi mësuesi.
– Xhingla-minglat s’i hyjnë askujt në sy, – shpërtheu Sabriu.
– Më falni, – ndërhyri Jetoni, – por edhe ato kanë vlerën e tyre….
– Vlerë? – u habit Sabriu. Ai s’mund ta besonte se nga duart e çobanit të tij delnin gjëra me vlerë. – Te fundçat e shqopave të Tilit mbeti vlera? – pyeti mospërfillës.
– Një tavan i gdhendur e kënaq syrin, ndërsa atij me tavanishte s’ia hedh sytë kush, – vërejti mysafiri.
Kundërshtimi i matur dhe argumentet e tij, e shtynë Sabriun të mos acarohej me blerësin e ri.
– Jo, unë s’e ndaloj, – deklaroi Sabriu, – ama i mjeri ai po më humbi ndonjë sheleg. Qumështin e nënës kam për t’i nxjerrë.
-Kur mund ta takojmë? – e pyeti Jeton Shtuni.
Gëzimi avulloi nga fytyra e Sabri Tulanit. Pra ai kishte ardhur të takonte argatin e tij. Doli më i rëndë bishti se sqepari..
– Sonte s’besoj se vjen, – shtoi kryetari, – e kam dërguar në stan të qethë dhentë.
-Po nesër? – pyeti i ardhuri nga qyteti.
-As nesër. Do të rrijë atje tre katër ditë, – i gënjeu.
Miku i largët u ngrit në këmbë e pas tij edhe mësuesi.
-Nuk më premton koha ta pres, – tha me hidhërim Jetoni.
I zoti i shtëpisë i përcolli deri te gardhi dhe kur mbylli me zimbicë tokatin, uroi me mend të mos i shkelnin më në shtëpi miq të tillë.

***
Ndërkohë as Jeton Shtuni nuk e gëzoi gjatë skulpturën. “Zogu prej druri” dukej prirej të shkonte drejt sferave të larta dhe vrullin s’mund t’ia ndalte askush.. Sapo drejtori i Artit i Ministrisë së Kulturës, Klement Tufa, e pa te tryeza e shefit, u sevdallis pas tij.
-Kryevepër, – tha duke e soditur me ëndje. – Kush e skaliti kaq hijshëm? Ç’elegancë! Sodit përhedhjen që ka qafa tok me sqepin! Duket sikur pas pak do të ngrihet si shigjetë drejt qielli. Kush qenka ky artist?
– Një çoban dhensh nga Arrëza, – i tha shefi.
– Besoj se nuk e ke vështirë të gjesh një tjetër si kjo, – i tha duke ia rrëmbyer pa ceremoni. – Do t’ia tregoj ministrit, – deklaroi për të larguar çdo kundërshtim të mundshëm e ndërkohë i lëmonte sqepin zogut si ta përkëdhelte. – Besoj se edhe ai do ta pëlqejë. – Doli nga zyra pa e lëshuar zogun nga dora.

***
As Klement Tufa nuk mundi ta mbante gjatë te dollapi me xham prapa tryezës së tij. Sapo veprën artistike e diktoi zëvendës ministri, u interesua të dinte si i kishte rënë në dorë dhe ku mund të prokuroronte një kopje tjetër si ajo. Klementi i tregoi se e kishte gjetur në rrethin e Korçës, te zyra e shefit të arsimit. Pas një jave zëvendës ministri Perlat Maska u nis me shërbim në Korçë “për disa pune administrative” të sektorit. Në çantë futi edhe “zogun me këmbë të gjata,” që porosia të ishte e saktë dhe vartësit të mos e hanin sapunin për djathë. Pasi mbaroi kontrollin e sipërfaqshëm në prefekturë e pasi la detyrat për të ardhmen, e pyeti prefektin nëse asaj ane kishte njerëz që gdhendnin në dru ashtu si qëmoti.
– Këtej të gjithë gdhendin, – iu përgjegj prefekti pa u menduar.
– E kam fjalën për punime artistike, – e sqaroi zëvëja.
Prefektin e ngatërroi fjala “artistike” dhe nuk po e kuptonte përse interesohej zyrtari i ministrisë.
– Lugë prej druri, figurina, kafshë, gjela për shishet e rakisë, koka kërrabash… – vazhdoi sqarimin Perlat Maska.
Nënprefekti u shtensionua menjëherë.
– Shiten në pazar me okë, – i informoi, – prit deri ditën e shtunë dhe i shohim bashkë po deshe. Do t’i gjesh si t’i duash e sa të duash….
– Pranojnë porosi?
Pyetja i erdhi e papritur, por si nëpunës i shkathët, nuk e humbi toruan.
– Pse jo? – iu përgjegj nënprefekti. – Edhe me porosi…
– Dua një zog të tillë, – shfaqi dëshirën ai, duke nxjerrë nga çanta zogun prej druri. – Dua t’i kem çift.
Vepra kaloi dorë më dorë te nëpunësit e prefekturës. Për hatër të mikut u hoqën sikur e pëlqyen. “Po. Po shumë e bukur!” “Punim i hollë..” “Shihe si e ka sqepin, si fëndyell.” Veç pa përjashtim vrisnin mendjen përse duhej? Kërraba e luga e kurrizit e kryejnë nga një funksion, ndërsa zogu, zog sot, zog mot. As cicëron, as ecën…
– Të pyesim, – tha prefekti, – se të tilla s’kemi parë në pazar. Atje shesin qepshe, lugë druri, sende që hyjnë në punë.
Pastaj dikush u kujtua se një zog të tillë e kishte parë në zyrën e shefit të arsimit dhe me ndihmën e tij zbuluan adresën e Stilian Ademit dhe të pronarit ku ishte pajtuar. Meqë vetura nuk shkonte deri në Arrëz, për shkak të shembjeve dhe shkarjeve të dheut, i dërguan lajm Sabri Tulanit të zbriste në qytet. Më mirë se ai, askush s’e mbaronte atë porosi. Mjaft t’i jepte urdhër çobanit të tij.
Sabriu i lajmëroi të afërmit se e kërkonte një zyrtar nga Tirana, sigurisht për ndonjë punë të rëndësishme dhe do të zbriste në qytet. “Njerëzit e sërës sime i thërresin,” mendonte duke kalëruar krenar me frerët ndër duar, veshur me rrobat më të mira. Portofolin e mbushi me kartëmonedha që t’u shtronte drekë në ndonjë lokal, nëse nuk do t’i lejonte koha të vinin deri në fshat, te shtëpia e tij. “Jam i modës së vjetër,” thoshte Sabriu, “më pëlqen më shumë kali se vetura. Pse, do pyesësh ti. Se kali të shpije të shpije atje ku do ti, ndërsa vetura atje ku do ajo.”

***
Prefekti i prezantoi zyrtarin e shquar e ndërsa Sabriu e përshëndeti, ai nxori nga çanta zogun prej druri dhe pasi e çpështolli, nisi të fliste për stilin e modelimin sa tradicional, aq dhe modern. Sytë e Sabriut shkonin sa te zogu te fytyra e butë e zyrtarit nga Tirana. Shtrëngonte nofullat nga inati, që ai zyrtar me peshë, interesohej për një palo çoban që gdhendte ca druçka, në vend të nderonte kryetarin e komunës. A durohej kjo shpërfillje? Mundohej ta fshihte inatin me buzëqeshje tinëzare.
-Ma jep atë druçkën mua, – e luti Sabriu zyrtarin.
Ai u step dhe vërejti se zogu nuk i duhej.
– Ta ketë përpara si yrnek, a model, si i thonë sot, se ai është paksa i lajthitur dhe ç’bën sot e harron nesër…
Pa e besuar krejtësisht, drejtori e mbështolli me letër me kujdes dhe ia dorëzoi. Atij iu duk se zogu u drodh sapo e mori Sabriu.
– Mos ki merak! – e qetësoi ai. – Për një javë, e shumta, ia shpije në zyrë zotit prefekt.

***
Në mbrëmje Sabri Tulani, me xhaketën hedhur krahëve e me dorën fshehur pas kurrizit, i doli përpara kopesë. I bëri shenjë me kokë Stilianit t’i vinte pranë e ndërkohë vuri re një sheleg që çalonte.
Pse çalon shelegu? – e pyeti vrazhdë.
– Vikoja? – Stiliani u kishte vënë emra dhenve e shelegëve të kopesë. – Ka dy ditë e gjora që çalon… iu ça thundra.
Thundra? Po pse?
– Ku ta dish? Bagëti është, s’ka gojë të flasë. Ka shkelur në ndonjë çakull të mprehtë, a…
Po ti ç’bën? Pse nuk i mban hapur sytë?
Mal i thonë, o zot. Ka vende të buta, ka edhe grill.
– Ti e ke mendjen të gdhendësh nga këto, – tha duke nxjerrë që prapa kurrizit zogun e mbështjellë me letër. E grisi nga që s’i durohej ta hapte sa më shpejt dhe ia futi në surrat. – Ti e ke sajuar këtë? Jotja është kjo?
– Unë… – Stiliani po habitej si i kishte rënë në dorë pronarit, zogu të cilin ia kishte falur një udhëtari.
– Qen e bir qeni! Tërë ditën gdhend ca syfete e ca hiçmosgjëra, e më le bagëtinë azat. Nuk të mbaj për këto unë, e more vesh? Nuk ta jap çapin e bukës për marrëzi të tilla. – Ai e vendosi zogun mbi gju dhe i mëshoi me të dy duart. Qafa e hollë e zogut krisi dhe Stilianit iu duk sikur dëgjoi një cicërimë dhimbje që iu mek në grykë. Të dy copat ia hodhi mbi kokë Stilianit dhe ndërsa ai ngriti duart të mbrohej, copat e zogut dergjeshin përtokë.
– Ç’ke aty në torbë? – e mbërtheu me sy Sabiti.
– Hiç … – tha çobani i habitur, se torbën s’ia kishte kontrolluar kurrë. Mos dyshonte se i vidhte ndonjë dorë lesh, a ndonjë kupac hurle?
– Derdhi këtu! – e urdhëroi.
Pranë këmbëve të Stilianit ranë sendet e torbës, një kokë kërrabe me figurën e nuselalës, një fyell i zbukuruar me lale-lule, një dorëze thike dhe disa copëra shqope e bushi. Sabriu i shkeli me këpucë me inat, deri sa i bëri bërllok.
– Të pashë dhe njëherë duke gdhendur, këtu tek unë s’ke më vend. Hajt, shporru tashti!
Duke zvarritur këmbët ngadalë, i tronditur nga tërbimi i pronarit, Stiliani u çapit drejt plevicës. Shtyri derën dhe u shukos në errësirën e saj.

(Përgatiti për: “ADMET” Andi Meçaj)

TREGIME NGA TEODOR KEKO

Teodor Keko ka lindur më 2 shtator 1958 në një familje kineastësh të njohur në Tiranë. Përfundoi studimet e mesme në gjimnazin “Qemal Stafa” në vitin 1977 dhe në vitin 1983 u diplomua në fakultetin Filologjik, dega Gjuhë-Letërsi shqipe. Nga kjo kohe deri në vitin 1991 punoi si redaktor në gazetën “Drita”. Më pas në vitet 1991-1996 u zgjodh dy herë deputet i KP. Ai ka botuar dhjetë libra dhe shumë artikuj publicistikë, si dhe ka qenë kryeredaktor për disa kohë i gazetave Aleanca dhe AKS. U nda nga jeta më 20 gusht 2002. Në treg ende vazhdojnë të shiten dhe kërkohen librat e tij me tregime e novela, si “Lajmëtarja e vdekjeve”, “Prostituta”, “Made in Albania”, apo “Hollësi Fatale”. Në libraritë kryesore të Tiranës, konstaton lehtë se vepra e Teodor Kekos, renditet ndër më të shiturat. Njeri, pastaj, poet, shkrimtar, publicist, politikan, për Teodor Kekon vdekja ishte sfida më e madhe. Njeriu dhe pastaj dëshira për jetën ishin gjithçka për Dorin, që, sikundër ishte në jetë, pikërisht atë arriti të shkruajë me stil të kthjellët dhe mendim të sinqertë në tri gjinitë që punoi; publicistikë, poezi, ashtu edhe në tregimin dhe romanin shqiptar.

SPEKTRI

Vana B. u shfaq në skajin e djathtë të rrugës të mbushur me shitësa ambulantë të të gjitha racave, pikërisht atë çast kur Erioni po mendonte se çfarë mrekullie do të ishte, sikur ndonjëri prej ambulantëve të vegjël rom, të ulërinte duke ekspozuar Vana B. Shikojeni këtë alamet cope, kush kërkon ta blejë?
Sa të kushtonte do ta blija, mërmëriti ai, pa ia ndarë sytë tjetrës, teksa i afrohej me ecjen e saj mospërfillëse e nerva-shkatërruese. Kishte rënë keq me Vanën pas asaj darke nën vrushkujt e tërbuar të shiut, që sa nuk i thyen dritaret e restorantit, e me vetëtimat e një pas njëshme, si copëra limoni mbi peshkun në pjatancë. Ishte goditur drejt e në tru nga vështrimi i saj pak pjerrtas, as i ftohtë e as i ngrohtë, i padeshifrueshëm, dhe gjithë asaj darke, pati patur dëshirën e marrë të zgjaste pëllëmbën e ti përfshinte gjinjtë e saj as të mëdhenj dhe as të vegjël, ato gjinj si domate eksporti, me peshë e formë ideale, për ti shtrydhur ngadalë, duke kundruar thithkat e tyre të ngritura lart. Mirëpo, kuptohet, asgjë e kësaj natyre nuk pati ndodhur dhe ai, si një frikkacak dhe tinzar tipik, e kishte bërë realitet dëshirën nja një javë më pas në ëndërr.
-Mirëmëngjes! – e përshëndeti Vana B. duke e puthur lehtë në faqe e duke mbledhur me kujdes fudnin e nguhstë rreth kofshëve, teksa ulej bri tij.
-Si nuk i bërë njëherë punët tamam një e nga një!- psherëtiu Erioni duke nuhatur parfumin e saj, ndërkohë që Vanës i qeshën sytë djallëzisht.
-Nuk ësnhtë as vendi dhe as personi adapt për të bërë atë punë shtruar!-, ia ktheu qetësisht, pastaj, si porosity një lëng limoni hodhi këmbën një mbi një, gjithë me kujdes, që të mos i zbuloheshin kofshët e bukura më shumë nga çduhej dhe ndezi një cigare. Një cigare të bardhë dhe të hollë si gishtërijntë e saj.
Erioni u bë shpërfillës në fytyrë. I bëri shenjë një ambulanti të vogël se nuk dëshironte të blinte cigare, pasatj iu kthye tjetrës.
-Ti, mund të më refuzosh ditën, por natën je totalisht e imja, me gjithë seks, lecka e komça bashkë! Vetëm ta shohësh veten se si e bën atë punë.!
Vana u shkri. Ra mbi tryezën e vogël, duke e mbuluar atë tërësisht me kaçurrelat e saj të zeza e të dendura dhe pyeti gjithë kuriozitet:
-Pa hë! Si jam?
Erioni u mendua një hop pa ia ndarë sytë. Dukej sikur nuk donte të fliste për atë film tejet personal, të parë e stërparë vetëm prej tij, mirëpo diçka ia zbuti vështrimin dhe ai ia nisi rrëfimit me sytë tashmë të hedhur nga rruga, ku njerëzit ven e vinin nga të gjitha drejtimet në një kaos të plotë.
-Mbrëmë po hanim darkë të dy. Ishim në një restorant të çuditshëm, me muzikë dhe klientë e kamarierë…
-E mora vesh fundin!-ia preu ajo-Mos e vazhdo kot!…
E shqiptoi këtë fjali mospërfilëse, pa ia ndarë sytë Erionit, mirëpo krejt papritur ai zgjat drejt saj e i këputi një të puthur të mirë mu në cep të buzëve të saj të plota me dhëmbët e bardhë të dalë paksa përpara, një të puthur që e bëri gri Vana B-në dhe e hutoi keqas kamarierin dhe e sëmuri për parkison, derisa i dridhej në atë farë feje gota me lëng portokalli në dorë.
Vana priti sa ia mbathi kamarieri i tmerruar, pastaj i tha nën zë Erionit, duke fshirë buzët me shpinën e pëllëmbës së saj hollake.
-Ti, qënke fare idiot!
Tani ishte purpur. Tamam si flamur kombëtar, kuq e zi! E skuqur, me flokët pis të zeza dhe me gjinjtë e plotë, që i hidheshin nga rrahjet e zemrës lart, ishte një Vanë tjetër, ajo e zemrave.
Erioni i kundroi të gjitha këto, por ndjehej se pak përshtypje i bënin. Siç i rrinte mendja Jezuit të gozhduar te gozhdët, edhe atij i ishte fiksuar mendja te mënyra se si mund të bëhej realitet ajo ëndrra aq seksi e magjike.
-Gjoksin e kishe pa rrudha,-ia nisi si me vete ai,-numur tre, me një thithë të plotë…
Vana qeshi lehtë. Tjetri i kishte rënë pikës. Ajo ishte e asaj mase!
-Mos ke pirë? – nuhati ajo, duke u zgjatur drejt tij. Pasatj u tërhoq e shtoi qetësisht: Le që tani ty nuk të bën më dëm alkooli, i bën, ti, dëm atij!…
Tjetri nuk ia vuri veshin. Tashmë i qenë ndezur motorët.!
-…Kurse kofshët i kishe të lëmuara. Pa asnjë qime e pa pikë yndyre. Po gjëja më e mirë ishte beli yt. Unë nuk kam provuar bel më joshës! Të hynte e të dilte nga pëllëmba, si me magji! Lëvizte gjithë kohën si kushinetë!…
Vana B. u trishtua befas. Filloi të vizatojë me gisht në suprinën e tryezës, pastaj pyeti befas:
-E bëmë, si përfundim atë punë?
Mori si përgjigje një PO të thatë, pa pik emocioni.
-Si isha?
-E shlëlqyer! E ngushtë, rënkoje lehtë, i mbaje sytë mbyllur dhe kërkoje mamin gjatë kryeres së aktit…
Vanës iu varën disa fije rricash anash faqeve të kërcyera paksa. Tani lexohej qartazi trishtimi.
-Po flokët deri ku më arrinin? -e pyeti ajo, duke menduar vetëtimthi se ai nuk e kishte parë kurrë me flokët të lëshuar.
-Deri te kërthiza, -ia ktheu Erioni.-Më kujtohet mirë, sespe u detyrova të t’i hap flokët, kur desha të të thithja gjinjtë!…
Vana B. heshti një hop pa ia ndarë sytë e saj pa shprehje. Pastaj hapi gojën aq joshëse e artikuloi:
-Atëherë, çkërkon tani prej meje?! Tek unë ty të shtyu kurioziteti. Në ëndërr, ti, i ke parë të gjitha. Të betohem! Unë jam krejtësisht ajo, që, ti ke parë e prekur në ëndërr!..
Dhe sakaq ishte në këmbë me çantën e hedhur në sup.
-Po të mos kishe hyrë në këto hollësira, mbase do të bënim diçka. Me atë mendje erdha. Tani nuk ka më kuptim!-tha dhe iku gati duke dënesur. Fill pas këtyre fjalëve ndodhej në rrugë. Ecte ngadalë, me vithet e kërcyera, që i vallëzonin lehtas, tamam si në ëndërr…

PA EMËR

– Mua nuk më besohet që jam në shtrat me ty!
– As mua! – tha Martini.
Ai kishte ndezur cigaren dhe po kundronte format e lakuara të trupit të tjetrës. I bënin përshtypje gjinjtë. Qenë të plotë e të fryrë mbi një kraharor elegant si prej balerine. Ishte njohur me Megin dy ditë më pare në rrugë . Ajo e kishte thirrur gjithë emocion nga pas, ai qe kthyer duke e kundruar plot kërshëri bukurinë e panjohur, patën pirë një kafe bashkë dhe tani gjendeshin gollomesh në shtrat.
– Ëndërr e kam pasur të të takoja, pale më të bëja dashuri me ty! Martini artikuloi pa asnjë redaktim atë që po mendonte:
– I paske ëndrrat idiote!
Tjetra qeshi mbytur dhe i ra lehtë me grushtin e saj të brishtë në sup:
– Duhet të kesh më shumë respekt për veten tënde! Ti, hyn në racën e të talentuarve! – e këshilloi, duke iu rrasur si mace në trup.
Martini nuk denjoi t’i përgjigjej. Ky muhabet i dukej koti, jo ke talent, jo s’ke talent! ç’rëndësi ka, kur po mbushet viti pa shkruar as edhe një rresht, mendoi ai. Ke një diamant, por të mungon floriri. E bën dot unazë? Jo! Hidhe në plehra!
E ktheu Megin përmbys dhe filloi t’i kundrojë shpinën e lëmuar e të plotë prej vajze, që përmblidhej nga një pëllëmbë e vetme në mes e që rihapej me një kërcim rrethor te vithet. Ai i fërkoi lehtë lëkurën, si të deshte t’i fshinte pluhurin, pastaj u zgjat drejt xhaketës të flakur te këmbët e shtratit dhe, si mori stilolapsin, ashtu përhumbur papritur nisi të shkruajë me një kaligrafi të rregullt në shpinën e vajzës:
Një sy,/Një klithëm,/ Një ikje,/ Një dimër./Dita/
Kot./Kujtesa/ Plot
Tre pikat e vendosura me kujdes, a thua aty qëndronte thelbi i krijimit, e rrënqethën Megin. Kur ai hodhi mbi tryezë stilolapsin, ajo u ngrit ngadalë, a thua druhej mos i binte ndonjë gjë nga trupi. Qëndroi para pasqyrës dhe u përpoq të lexonte ç’shkruajti Martini.
Mirëpo nuk mundi. Atëherë ia lexoi ai ngadalë. Pastaj u ngrit të korrigjonte një varg dhe, meqë nuk gjeti vend në shpinë, doli me një shigjetë në mollaqe. Megi e la të mbaronte, duke qëndruar si statujë në këmbë. Kur ai mbaroi, ajo ishte e përlotur.
– Tani duhet të iki! – tha. – Nuk besoj se të mbetet hatri!
Ajo studionte në Peruxhia të Italisë për manaxhim arti dhe një Zot e dinte nëse do të kthehej më në Shqipëri apo jo. Do nisej mbasdite me traget.
– Kur të kthehesh, më bëj një telefon, – i tha Martini formalisht, duke e përcjellë te dera.
– Edhe ti, po erdhe në Itali, më kërko, – ia ktheu ajo e lumtur nga paraditja magjike e përkujdesja e yllit të saj dhe kështu u ndanë, me kujtime të mira për njëri – tjetrin e me ca shenja respektive kafshimesh në trupat e tyre. Për Martinin rifilloi rutina e pare, klub – shtëpi, birrë – verë, ajo rutinë që ishte si një gomë magjike gjithçkafshirëse. Megi i shkruante hera – herës Martinit ndonjë letër,
ku vështirë se merrje vesh gjë në gjithë atë rrëmujë fjalish, përveçse “jam mirë” ke shkruajtur ndonjë libër?” Martini përtonte t’i përgjigjej. Ai letrat i shkruante, mirëpo e kishte bezdi të kalonte andej nga posta. Kush blinte pulla, zarfa e dreqi me të birin?
Dhe e linte fare atë punë, duke u kufizuar me dërgimin e ca të falave spontane, apo ndonjë pusulle, me anë të të njohurve të tij, ai u nis në Bari, ku zhvillohej një konferencë e shkrimtarëve të vendeve që lagte deti Adriatik. Bëri gati një cope letër që në Tiranë dhe,
me të arritur në aeroportin e barit, ia dha shoqëruesit Italian, duke iu lutur t’ia postonte Megit. Atje ai i dërgoi tjetrës adresën e hotelit, ku do të flinte, dhe në fund kishte shkruajtur shkurt: “Në këtë hotel do qëndroj një javë. Po deshe, më bëj ndonjë telefon. Martini” Megi e mori të nesërmen. Sa nuk po çmendej, që nuk vinte dot në Bari. Nuk e braktiste dot shkollën.
– Hajde, ti, nja dy ditë në Peruxhia, – iu lut ajo, – pastaj, të shtunën, zbresim të dy në Bari.
– Po munda të shkëputem, do vij! – i tha Martini.
– Hajde! – iu lut ajo.- Biletën e trenit ta paguaj unë. Hajde, shiko edhe Peruxhian, është qytet vërtet i bukur.
– Do bëj çmos, – e qetësoi Martini më shumë për të larë gojën, mirëpo të nesërmen ai u mërzit me ato dokrrat e konferencës dhe pa e menduar gjatë bleu një biletë treni për në Peruxhia. Kur i tha Megit në telefon se ndodhej në qytetin e saj të mrekullueshëm
plot vjetërsira, ndryshk dhe myshk, ajo ulëriti si e marrë nga gëzimi. Ai qe shtruar e po darkonte për shtatë pale qejfe në një restorant të mire, i mirë ndoshta sepse ndodhej mu në qendër të qytetit, se veç ca ullinjve verdhoshë gjë tjetër të veçantë nuk kishte, dhe Megi iu lut mos lëvizte prej andej.
– Qameti, për njëzetë minuta jam atje! – tha ajo.
Dhe nuk u vonua vërtet. Martinin e habitën lotët e tjetrës. Ata nuk kishin asnjë lidhje, qoftë edhe të largët me njëri – tjetrin, përveçse një të shkuare formale, thjesht për hobi, nga ana e saj, dhe për ndërrim gjelle e mosprishje qejfi, nga ana e tij. Kurse Megi tani i qe varur në qafë dhe vetëm qante si idiote!
– Po qave, u ktheva në Bari! – kërcënoi Martini, që kurrë nuk i kishte duruar lotët e femrave. I dukeshin si ujë çezme, aq lehtësisht ia merrnin të qarit!
– Mirë, mirë, nuk qaj më! – i tha ajo, duke iu ulur përballë pa ia ndarë sytë. Megi e kishte dashuruar Martinin gati dy vjet më pare,
kur lexoi romanin e tij të njohur “Një mëngjes i errët” dhe nga ajo ditë ajo nuk pranoi të verë shkrimtar tjetër para Martinit. Edhe pyetja e pare, që i drejtoi idhullit të saj, ishte nëse kishte shkruajtur ndonjë gjë?
– Shterpësi! – ia ktheu Martini. Dhe shtoi duke kundruar një peizazh të shpëlarë në mur: E kush e ka mendjen tani në Shqipëri te letërsia? Atje tundin këmbët për pak politikë.
– Injorantët! – shfryu Megi.
Pastaj iu lut tjetrit të ngrihet.
Apartamenti i Megit iu duk i ngrohtë, por ai u befasua nga një fotografi e stërmadhe e varur në dhomën e Megit, sipër kokës së shtratit të saj. Ai nisi të qeshë metë madhe. Dikush e kishte fotografuar Megin lakuriq nga mbrapa dhe fjalët e poezisë të shkruajtur
dikur prej tij në trupin e lakuriqtë lexoheshin fare qartë. Më shumë ai u shkri me atë korrigjimin, i cili dilte me shigjetë te mollaqja e djathtë e Megit.
– Ti je idiote! – i tha ai, megjithëse tani fotografia i dukej tamam një vepër arti.
– Unë e di se si e kam bërë atë udhëtim me target, që mos më prisheshin fjalët, Sa të dilja në fotografi, se në Tiranë nuk e bëja
dot. Edhe ajo më duhej! Vesha një fustan pa asgjë poshtë, vetëm me mbathje të vogla e rexhipeta isha, dhe nuk u ula asnjë çast gjatë gjithë udhëtimit!
Fotografia ishte vërtet e bukur, gjithë dritë e nga muri shpalosej një trup i mrekullueshëm vajzëror. Martini u ngacmua nga lëkura vetëtitëse dhe e tërhoqi Megin pranë. Filluan të puthen mire e mire, gjithmonë e me më tepër pasion, deri sa ngelën të dy lakuriq.
Megit i ndjehej lumturia, një lumturi e thellë, që ia mbylli sytë dhe ia shpërtheu rënkimet nga kraharori. Kështu kaloi një natë, plot fjalë të ëmbla, gjithë qeshje të gëzuara, deri sa i pushtoi pa kuptuar gjumi në krahët e njëri – tjetrit. Martini u zgjua vonë. Në apartament mbretëronte heshtja dhe sytë e tij, si ia nisën bredhjes nëpër sendet e dhomës, më në fund ndaluan në tryezë. Atje qenë vendosur me kujdes ushqime, cigare dhe një letër për të. Në letër Megi i lutej mos mërzitej. Ajo do të kthehej në orën një e gjysmë nga fakulteti dhe do shkonin të hanin drekë në një vend të mire. “Po nuk pate me ç’të merresh, shkruaj ndonjë gjë për mua!” mbyllej ajo letër, pa harruar një puthje idiote në fund, ku kishin ngelur gjurmët e buzëve të plota të saj lyer me një të kuq si në rozë.
Ora ishte njëmbëdhjetë dhe në dush Martini filloi të vrasë mendjen si t’i shtynte këto dy orë e gjysmë, por, pasi hëngri diçka, ajo qetësi e ëndërruar për çdo shkrimtar, sikur ia mbushi mendjen të ulej një here e të shkarraviste diçka. Kur u kthye Megi, ai sapo kishte përfunduar një tregim të çuditshëm: atje bëhej fjalë për një njeri, i cili i ka respektuar tradicionalisht vizat e bardha dhe semaforët në rrugë, por pikërisht atje një here i ndodh një aksident, jo për faj të tij, natyrisht, që e le të gozhduar në një karrocë paralitikësh përjetësisht. Nga ajo ditë ai vendos të vrasë veten dhe tani nuk i respekton më semaforët e vijat e bardha, por aksidenti nuk ndodh, sepse të gjithë frenojnë, duke e share, te rrotat e karrocës së tij. Megi e lexoi dy here e heshtur tregimin dhe ngeli një çast e menduar.
– I fortë! – tha pastaj.
– Kam nja dy vjet pa shkruar prozë, – i shpjegoi
Martini, më shumë për të justifikuar gabimet teknike që mund të kishte tregimi, por Megi tundi kokën mohueshëm:
– Për mua, është tregim fantastik! Ti je tregimtar i lindur!
– Ta kam falur! – i tha shpërfillshëm Martini.
Dhe e harroi tregimin. Ata ia mbathën për në restorant dhe ia nisën nga e para orgjive të tyre pa prishur qejf. Deri në fund të atij udhëtimi, Martini shkruajti edhe dy tregime të tjera për Megin.
– Bëj ç’të duash me ato, – i tha tjetrës, teksa përqafoheshin në stacionin e trenit të Barit, dhe vërtet që tani nuk i interesonte shumë letërsia. Merrej me gazetari dhe fitimet nuk qenë të vogla. Nga letërsia vetëm pak bukë me djathë haje në Shqipëri,
me djathë të bardhë nga ai i liri!
– Faleminderit! – dënesi Megi. – Më ke bërë një dhuratë të mrekullueshme! Mbase ta shpërblej ndonjë herë.
U ndanë. Megi ia nisi sërish letrave të saj përmalluese e çapraze. Tani Martini i kthente hera – herës ndonjë përgjigje plot satire e humor, që tjetrën e bënin sakaq të lumtur, por këto raste nuk qenë të shpeshta. Një ditë Martinin e thirrën në Ambasadën italiane. E priti me respekt një fytyrë – kuq nga konsumizmi i verës dhe i komunikoi se Martinin e kishin ftuar në Milano, pasi ai qe shpallur fitues i një çmimi të rëndësishëm vjetor për prozën e shkurtër. Martini u habit. Ai nuk dinte të ishte përkthyer ndonjë tregim i tiji në italisht, por u kthjellua, kur iu kujtua Megi.
– Shpenzimet janë të palës italiane. Keni edhe një shpërblim të forte për të marrë, – i shpjegoi italiani.
Martinit nuk i ndahej nga mendja Megi.
– Më duhet edhe një përkthyese, – tha ai më në fund, megjithëse fliste një italishte të pastër. Dhe afroi emrin e Megit.
Tjetri pranoi me kënaqësi.
– Nuk paguaj unë! – shtoi.
Pastaj, duke nxjerrë nga një sirtar romanin e Martinit, iu lut t’i linte një autograf. Jashtë kishte filluar të binte shiu. Martini nuk pranoi ta shoqëronin me makinë. Hyri në një bar pranë godinës së Radio – Televizionit dhe porositi vodka. Ca sy kuriozë e vëzhgonin, ca sy si të Megit, por ai u bë i pandjeshëm. Nuk ia kishte qejfi të fillonte ngatërresat nga e para me ca femra, të cilat të shihnin të habitura në gojë, a thua goja jote ishte një ****ë pule, nga ku dilte veza e kuqe. Mendonte tani se si ishte ndërtuar ky dreq fati njerëzor, duke kujtuar atë vargun e hershëm të ninullës klasike, ku nëna tund fëmijën, duke i kënduar: “kush të do e kush të ka!” Nuk i pihej, por porositi edhe një vodka tjetër. Vërtet, po filozofonte me atë mendjen e tij të çuditshme: kush na ka e kush na do!

SHQIPËRIA

Ne e thamë të gjithë shishen e wiskit. Tavolina ishte mbushur plot me gota bosh e filxhanë kafeje dhe tavllat mbanin nga një grusht bishta cigareje brenda, kurse njerëzit nuk dukeshin më nga mesi e lart. Qenë sharruar në mes nga perdja e dendur e tymit.
– Tani mbathjani!, – urdhëroi gjithë qejf gruaja e Francit. – Në këtë shtëpi nuk gjendet më asnjë pikë alkool!…
Ajo kishte nja një orë që shkëmbente ca shenja intime me të shoqin dhe shfrytëzonte çdo rast që i jepej për t’iu ngjitur në trup. Merrej vesh, i bëhej ajo punë.
– Ikim, – pranoi dhe vëllai i saj. Atij i qe bërë koka e vogël sa një grusht nga pija, por kushedi se ç’poshtërsi po mendonte ato çaste, kur e nxirrte tymin e “Kamelit” nga të gjitha vrimat e kokës.
Ai ishte një biçim hibridi, që të jepte përshtypjen se e nëna, një goxha grua e bukur, e kishte zënë jo me spermë mashkulli, por me nitroglicerinë. I qeshnin tinëzisht sytë e vegjël, që, edhe kur gjendej në qejf, ia ruanin ftohtësinë e akullt.
Franci na u lut si Krishti të qëndronim edhe pak. Kishim lënë një bisedë interesante në mes, si mund të rregullohej Shqipëria përmes makroekonomisë, por ne nuk u dorëzuam. I pari u ngrit ministri i asaj ministrisë me emër tmerrësisht të gjatë, pas tij unë dhe pas meje kokëdardha. Kur dolëm në korridor, unë dëgjova Francin që psherëtiu: “Falna mëkatet, Zot!” dhe pashë kunatin që qeshi mbytur. Edhe ai ishte ministër, ministër i pashpirt.
– Bëni nani-nani!, – tha ai në ndarje me sytë që sa nuk po ia braktisnin zgavrat nga e qeshura.
– Na marrtë gjumi i madh!, – ia ktheu Franci dhe kështu u ndamë.
Jashtë frynte juga. Nga rrugët e shkreta qarkullonin vetëm policë dhe qenër pisanjosë, çka na e mbushi mendjen se sikur nuk kishte kuptim të mbylleshim nëpër shtëpira, duke braktisur këtë natë të ngrohtë. E ndamë mendjen ta pinim dhe një gotë dhe në atë çast ministri i ministrisë me emër të gjatë e pyeti kolegun etij se ç’kishte që zgërdhihej.
– E di pse psherëtiu Franci “Falna mëkatet, o Zot?”… Do flerë me motrën time, por ata kanë njëzet vjet martesë, ti e di, janë martuar që kalamaj, dhe ajo i duket si motra e tij…
Tjetri, pak dhëmbëdalë, i prerë për bllofe e që i respektonte bllofet, filloi të qeshë me të madhe, siç e kishte zakon.
– Inçest, me dy fjalë…
– T’ia çojmë policinë në shtëpi, – sugjerova unë…
– Lëre, – tha shpërthyesi ynë, – Do t’i pushojë zemra në vend Francit. Ai ndihet realisht fajtor në këtë pikë…
Ne po qeshnim me të madhe, sepse na u kujtua për dreq diskutimi tejet serioz i Francit se si mund të rregullohej sa më shpejt Shqipëria…
– Vetëm këtu nuk bën fajde ekonomia, – qeshte dhëmbëdali, – Francin për shembull, e gatit dhe e sjell në derexhe të Zotit vetëm divorci! Ekonomia veç sa i vjen pak vërdallë…
Na hypi një e qeshur prej idioti dhe ne ia filluam përsëri të pirës, pikërisht në atë çast, kur motra e nitroglicerinës doli nga banja me një penjuar të lehtë, që ia nxirrte në pah linjat ende të padeformuara të trupit. Ajo u nis t’i hynte gjithë qejf në shtrat Francit, duke u zhveshur ngadalë që në hyrje të dhomës, dhe asnjë nga ne nuk e dëgjoi kur ai i ulëriu së shoqes që të fikte dritën. Të paktën, të bënte sikur nuk e dinte me cilën kishte rënë në shtrat. Në atë kohë ne po porositnim dopiot e dyta. Na pati lodhur diskutimi për Atdheun.

HOLLËSIRA FATALE

Vana B. u shfaq në skajin e djathtë të rrugës të mbushur me shitësa ambulantë të të gjitha racave, pikërisht atë çast kur Erioni po mendonte se çfarë mrekullie do të ishte, sikur ndonjëri prej ambulantëve të vegjël rom, të ulërinte duke ekspozuar Vana B.
Shikojeni këtë alamet cope, kush kërkon ta blejë?
Sa të kushtonte do ta blija, mërmëriti ai, pa ia ndarë sytë tjetrës, teksa i afrohej me ecjen e saj mospërfillëse e nerva-shkatërruese. Kishte rënë keq me Vanën pas asaj darke nën vrushkujt e tërbuar të shiut, që sa nuk i thyen dritaret e restorantit, e me vetëtimat e një pas njëshme, si copëra limoni mbi peshkun në pjatancë. Ishte goditur drejt e në tru nga vështrimi i saj pak pjerrtas, as i ftohtë e as i ngrohtë, i padeshifrueshëm, dhe gjithë asaj darke, pati patur dëshirën e marrë të zgjaste pëllëmbën e ti përfshinte gjinjtë e saj as të mëdhenj dhe as të vegjël, ato gjinj si domate eksporti, me peshë e formë ideale, për ti shtrydhur ngadalë, duke kundruar thithkat e tyre të ngritura lart. Mirëpo, kuptohet, asgjë e kësaj natyre nuk pati ndodhur dhe ai, si një frikacak dhe tinëzar tipik, e kishte bërë realitet dëshirën nja një javë më pas në ëndërr.
– Mirëmëngjes! – e përshëndeti Vana B. duke e puthur lehtë në faqe e duke mbledhur me kujdes fundin e ngushtë rreth kofshëve, teksa ulej bri tij.
– Si nuk i bërë njëherë punët tamam një e nga një! – psherëtiu Erioni duke nuhatur parfumin e saj, ndërkohë që Vanës i qeshën sytë djallëzisht.
– Nuk është as vendi dhe as personi adapt për të bërë atë punë shtruar!, – ia ktheu qetësisht, pastaj, si porositi një lëng limoni hodhi këmbën një mbi një, gjithë me kujdes, që të mos i zbuloheshin kofshët e bukura më shumë nga ç’duhej dhe ndezi një cigare. Një cigare të bardhë dhe të hollë si gishtërinjtë e saj.
Erioni u bë shpërfillës në fytyrë. I bëri shenjë një ambulanti të vogël se nuk dëshironte të blinte cigare, pastaj iu kthye tjetrës.
– Ti, mund të më refuzosh ditën, por natën je totalisht e imja, me gjithë seks, lecka e komça bashkë! Vetëm ta shohësh veten se si e bën atë punë.!
– Vana u shkri. Ra mbi tryezën e vogël, duke e mbuluar atë tërësisht me kaçurrelat e saj të zeza e të dendura dhe pyeti gjithë kuriozitet:
– Pa hë! Si jam?
– Erioni u mendua një hop pa ia ndarë sytë. Dukej sikur nuk donte të fliste për atë film tejet personal, të parë e stërparë vetëm prej tij, mirëpo diçka ia zbuti vështrimin dhe ai ia nisi rrëfimit me sytë tashmë të hedhur nga rruga, ku njerëzit venin e vinin nga të gjitha drejtimet në një kaos të plotë.
– Mbrëmë po hanim darkë të dy. Ishim në një restorant të çuditshëm, me muzikë dhe klientë e kamarierë…
– E mora vesh fundin! – ia preu ajo – Mos e vazhdo kot!…
E shqiptoi këtë fjali mospërfillëse, pa ia ndarë sytë Erionit, mirëpo krejt papritur ai zgjat drejt saj e i këputi një të puthur të mirë mu në cep të buzëve të saj të plota me dhëmbët e bardhë të dalë paksa përpara, një të puthur që e bëri gri Vana B-në dhe e hutoi keqas kamarierin dhe e sëmuri për parkison, derisa i dridhej në atë farë feje gota me lëng portokalli në dorë.
Vana priti sa ia mbathi kamarieri i tmerruar, pastaj i tha nën zë Erionit, duke fshirë buzët me shpinën e pëllëmbës së saj hollake.
– Ti, qënke fare idiot!
Tani ishte purpur. Tamam si flamur kombëtar, kuq e zi! E skuqur, me flokët pis të zeza dhe me gjinjtë e plotë, që i hidheshin nga rrahjet e zemrës lart, ishte një Vanë tjetër, ajo e zemrave.
Erioni i kundroi të gjitha këto, por ndjehej se pak përshtypje i bënin. Siç i rrinte mendja Jezuit të gozhduar te gozhdët, edhe atij i ishte fiksuar mendja te mënyra se si mund të bëhej realitet ajo ëndrra aq seksi e magjike.
– Gjoksin e kishe pa rrudha, – ia nisi si me vete ai, – numër tre, me një thithë të plotë…
Vana qeshi lehtë. Tjetri i kishte rënë pikës. Ajo ishte e asaj mase!
– Mos ke pirë? – nuhati ajo, duke u zgjatur drejt tij. Pastaj u tërhoq e shtoi qetësisht: Le që tani ty nuk të bën më dëm alkooli, i bën, ti, dëm atij!…
Tjetri nuk ia vuri veshin. Tashmë i qenë ndezur motorët.!
– …Kurse kofshët i kishe të lëmuara. Pa asnjë qime e pa pikë yndyre. Po gjëja më e mirë ishte beli yt. Unë nuk kam provuar bel më joshës! Të hynte e të dilte nga pëllëmba, si me magji! Lëvizte gjithë kohën si kushinetë!…
Vana B. u trishtua befas. Filloi të vizatojë me gisht në suprinën e tryezës, pastaj pyeti befas:
– E bëmë, si përfundim atë punë?
Mori si përgjigje një PO të thatë, pa pik emocioni.
– Si isha?
– E shkëlqyer! E ngushtë, rënkoje lehtë, i mbaje sytë mbyllur dhe kërkoje mamin gjatë kryerjes së aktit…
Vanës iu varën disa fije rricash anash faqeve të kërcyera paksa. Tani lexohej qartazi trishtimi.
– Po flokët deri ku më arrinin? – e pyeti ajo, duke menduar vetëtimthi se ai nuk e kishte parë kurrë me flokët të lëshuar.
– Deri te kërthiza, – ia ktheu Erioni. – Më kujtohet mirë, sepse u detyrova të t’i hap flokët, kur desha të të thithja gjinjtë!…
Vana B. heshti një hop pa ia ndarë sytë e saj pa shprehje. Pastaj hapi gojën aq joshëse e artikuloi:
– Atëherë, ç’kërkon tani prej meje?! Tek unë ty të shtyu kurioziteti. Në ëndërr, ti, i ke parë të gjitha. Të betohem! Unë jam krejtësisht ajo, që, ti ke parë e prekur në ëndërr!..
Dhe sakaq ishte në këmbë me çantën e hedhur në sup.
– Po të mos kishe hyrë në këto hollësira, mbase do të bënim diçka. Me atë mendje erdha. Tani nuk ka më kuptim! – tha dhe iku gati duke dënesur. Fill pas këtyre fjalëve
ndodhej në rrugë. Ecte ngadalë, me vithet e kërcyera, që i vallëzonin lehtas, tamam si në ëndërr…

MARKO EVANGJELISTI

Klubi thuajse po boshatisej nga klientët dhe tymi i duhanrave, kur aty nga ora njëmbëdhjete e darkës u duk në derë si i bukuri shejtan Marko evangjelisti. Në fakt, Marko ishte çoban, një arumun i degjeneruar, siç, e quanin me përkëdheli në gazetë, po mbiemri evangjelisti i pat mbetur që nga vite të shkuara, pa ndonjë arsye serioze, që ia vlente ta mbaje mend, përderisa edhe Marko ngrinte supet, sa herë e pyesje. Ai i rrotulloi një herë nëpër lokal atë sytë e tij të ftohtë, që nuk u shpëtonte asgjë, vëzhgoi kush shërbente në banak, pastaj shkoi e u ul në tavolinë me grekun, pronarin e klubit, që po pinte birrë me një gazetar.
-Si jemi sot me të drejtat e njeriut?- pyeti Marko.- Sikur nuk dalloj shumë optimizëm. Ka ndonjë shkelje këtej nga minoriteti grek? Mua ma fshiu një ditë pune nga rroga ai nordiku im,- shtoi gjithë qejf, duke porositur konjak. Sytë nuk i ndante nga banaku. Tani po priste rastin t’i pyeste punonjësit e lokalit, nëse iu kishte prerë ndonjë ditë pune, si zakonisht, pronari, ky grek si skuth që i qëndronte përbri dhe i donte të gjitha të drejtat e njeriut për shpirtin e vet të panginjur.
Kishte pirë dhe veçanërisht në këto momente vdiste të ngacmohej me grekun. I shkaktonte një lloj alergjie me kruajtje ky pronar pordhac, që kush e di ç’mik të fortë i kishte futur Zotit, derisa i Plotfuqishmi bënte sikur nuk shikonte dhe e linte këtë kërmë gjallë akoma.
-Ah, po, ti, nuk je për punë, o bir,- psherëtiu greku.- Le që, ti, nuk je për asgjë! Si kallëp, të merr në qafë, po nga brenda je i krimbur i gjithi!… Të lësh ndonjë çupkë me barrë, rrezik lind një hardhuckë të vogël, e shkreta! Të gjithëve u bëhet gjaku ujë, ty të është bërë sperma ujë i distiluar!…
Marko tundi kokën e tij simpatike në shenjë miratimi. Ishte vërtet goxha mashkull, që të merrte në qafë me vështrimin pjerrtas mbushur me cinizëm e ironi dhe trupin e thatë e muskuloz. I futi një të kthyer konjakut me fund, pastaj kërkoi edhe një tjetër.
-Futi edhe pak limon,- i tha banakieres.- Ta pi edhe unë si greku, mbase më kap edhe mua në ndonjë cep për gryke fati i këtij mortjes… Ta hap edhe ndonjë klub, si puna e këtij, që më është bërë si ato ushqimoret e katundeve në kohën e Enverit, ku gjeje edhe bukë, edhe kripë, edhe gozhda… Edhe këtu, çfarë nuk gjen, nga ca njerëz si puna ime, deri kurdë e grekë… Po ç’merrem edhe unë me një njeri që e ka mbiemrin më të gjatë nga trupi!- e mbylli ligjëratën ai, duke kujtuar mbiemrin e stërgjatë të grekut shtatshkurtër.
Banakierja, një bionde e freskët me gjoks të bukur e një portret interesant, qëndronte si mbi gjemba. I trembej për vdekje grekut. Ai ishte xheloz. Nuk të falte as po të nuhaste se po shihje ndonjë klient, jo më të shkoje me të, apo të ishe e pranishme, kur e tallte ndokush. Të qëronte nga puna për hiçgjë ky kriminel xheloz. Kurse ajo mbaronte me gjithë lecka, po ta humbte këtë vend pune. Pastaj, në rrugë, nxirr gishtin e madh përpara dhe, hë, autostop…
-Do gjendet ndonjë patë edhe për ty,- u tregua zemërgjerë greku,- se me ato zogat e mija, më vjen keq, por nuk afrohesh dot… Ti, e kupton vete, po ta ngulnin surratin tënd të dollari amerikanët, nuk do të kishte burrë në botë ta fallcifikonte më! Ti, veç si aspirinë për kambistët vlen…
Ai pa gjithë nënkuptim andej nga banaku, me një zgërdhirje që sa vinte e zaptonte terren në fytyrën e tij plloçake. Në këtë pikë nuk gënjente. Ishte një përdhunues manjak i kamariereve e banakiereve dhe ato ndërroheshin në çast, me të kërkuar punë ndonjë vajzë që e kishte gjoksin një milimetër më të madh. Kolegu i Markos u shkri. Ai e dinte se s’kishte gjë më të lezetshme, se sa ta ngacmoje Markon, kur ishte i pirë. Atëherë ai kurdisej e lëshonte xhevahire. Mirëpo Marko nuk po lëshohej. Vetëm se ia nisi një historie të thekur me një mashkull, që e kishte gruan të ndershme. Seç ngatërroi me betime besnikërie, sinqeritet, vdekje, Shën Pjetër e ventilator dhe më në fund e nxori gruan superkurvë e burrin superbudalla. Kolegu i Markos nisi të zgërdhihej. Merrej vesh që Marko e kishte me grekun. Banakieres sikur po i merreshin mendtë. I vinte edhe si për të përzier. Ajo i bëri një shenjë përgjëruese Markos ta linte atë muhabet dhe Marko tha “mbarova”, po greku nuk e la të qetë. Ai e mbante kunjin dhe kishte një qetësi që të luante mendsh. Olimpike, që ta mbushte mendjen top, se nuk kishte qenë rastësi, që Olimpiadat nisën jetë në Greqi.
-Kjo historia jote më kujton atë përrallën e dhelprës me rrushtë,- tha greku, që edhe ato pak njohuri të mbetura në kujtesën e tij të çalë i kishte nga eposi grek.
-Nuk është tamam ashtu,- iu përgjigj sfidës Marko,- sepse dhelpra nuk e ha rrushin… Mos i beso për gjithçka Ezopit! Ai ishte skllav, si këto punëtoret e tua dhe pronari nuk ecën me trutë e skllavit!… Po shkove në kopshtin zoologjik të Athinës, hap sytë se mos i hedh rrush ndonjë dhelpre! Edhe sikur të jetë stafidhe, mos ia hidh! Do të të zhdukin me shkelma, se iu ngordhin dhelprat!… Është njësoj sikur të them unë tani që greku ha mut! Nuk mund ta them, se nuk është e vërtetë!… Populli i lashtë grek nuk ka ngrënë kurrë mut…
Gazetari, me një fytyrë të hequr, porositi duke qeshur konjak për të tre. Ai kishte përfunduar studimet për histori dhe vdiste nga qejfi, kur dëgjonte argumente të tilla të stërholluara, që mund të futnin në panik edhe te vetë baballarët e historisë.
-E kam thënë unë,- bëri ai,- Markon e ka kapur plaka me ndonjë dhelpër. Nuk ka më kompetent se ky për punë dhelprash e pulash!
-Fjalë ka,- ia nguli kunjin greku,- në terren është i mbaruar! Shikoje kur shkon me shërbim në hotele! Shpëtojnë sportelistet, po të jetë ndonjë femër kliente, që nuk fle dot vetëm. E fusin në dhomën e Markos. Si motra i trajton, vëllai!…
Banakierja e pa Markon që po mendohej. Ajo ia njihte huqin e moshapjes rrugë dhe u bë e bardhë në fytyrë. Kush e di çfarë tmerresh do të nxirrte tani nga goja. Edhe kamerierja po mallkonte këtë gojëhelm, që u kujtua të vinte në klub atë çast tek po bëheshin gati ta mbyllnin. Tani do ta çmendte grekun dhe ato s’puthnin më nesër në punë. Por Marko ishte çuditërisht tjetër njeri. I hodhi një vështrim të gjatë grekut, pa orën pastaj, që tregonte se kishte kaluar mesnata, dhe tha gjithë qejf:
-Sot kam ditën e emrit! Medemek, sot duhet të sillem mirë, sepse jam shenjtor!
Porositën prapë konjak dhe ia nisen qyfyreve të lehta, me ca gej e gazetare të reja, që ta kthenin konjakun në çast në djersë nga të qeshurat e shfrenuara. Markon e kishin veçanërisht për zemër gejtë, që kur botoi një speciale emancipuese për ta…
-Rrezik më kanë zgjedhur kryetar,- qeshte,- për ditë më dërgojnë nga një zarf, ku më informojnë për aktivitetet e tyre. E kapa një post më në fund!- psherëtiu duke fshirë sytë.
Aty nga ora një e natës ata u kujtuan se duhet të iknin. Më në fund në lokal ra heshtja. Kamarierja ia nisi sistemimit të karrigeve e tavolinave, banakierja lau gotat e fundit, pastaj tha me zë:
-Ama, i lezetshëm ky Markua! Të shkrin fare!
-Fantastik!- pohoi kamarierja.- Si nuk i mbaron një herë ai humor!
-Është edhe djalë zotni!- shtoi banakierja.
Asaj iu kujtua ajo mbrëmja verën e shkuar, kur kishte pirë një konjak me Markon dhe ai e kishte ftuar qetësisht, a thua po i afronte një konjak të dytë, ta kalonin natën bashkë. Ia pati bërë kërkesën shkurt, se greku sillej vërdallë, me veshët ngritur e sytë katër, dhe ajo pati pranuar me kënaqësi. Ndjente një simpati të fortë për Markon. Që nuk e kishte për gjë t’u nxirrte bojën në gazetë edhe politikanëve më të njohur. Tjetri kishte lënë orën e vendin e takimit dhe qe çuar. Gjithë natën e Perëndisë ajo qe shkrirë në krahët e Markos, që, edhe kur e bënte atë punë, lëshonte xhevahire nga goja. Pastaj nuk qenë takuar më. Ajo e kishte kënaqur atë nate, por, duket, Marko i trembej martesës dhe nuk ia kishte qejfi të shkonte dy herë në një vend. Ama, sherr nuk bënë kurrë e mbetën miq. Ja edhe sonte ai e qepi gojën. Kishte bërë gjestin me heroik, përpara pordhacërisë së grekut impotent, që vinte era qen e ta bënte atë punë si qen!
Edhe kamarierja mendonte të njëjtën gjë. Ajo qe lidhur me Markon një mbrëmje vere, tek kthehej në shtëpi. Pati mbaruar punë në lokal dhe, sapo kishte marrë për në shtëpi, dalloi Markon në timon. Ia kishte bërë me dorë dhe tjetri qe treguar xhentil. Ishin nisur drejt shtëpisë së saj, por patën përfunduar në Durrës, në një motel luksoz, ku Markon e njihnin dhe e donin. Atje, pa e zgjatur shumë, ajo iu dorëzua tjetrit, duke ia futur gjinjtë e fortë e të mëdhenj në gojë, që Markua ia kishte lavdëruar, duke ia krahasuar me pjeprat bullgarë…
-Djalë i rrallë!- iu vuri kapak mendimeve të saj ajo, atyre mendimeve që lindnin nga disa kujtime vërtet të bukura, me seks të shfrenuar e kunja brilante, e që nuk të ngjallnin kurrfarë pendese.
Kur ata dolën në rrugë, frynte një erë e ftohtë. Por të dyja kishin ardhur papritur në qejf. Kamarierja këndonte një këngë të njohur ciganësh me zërin e saj të ngrohtë, kurse banakierja e shoqëronte herë pas here. Nuk kishin ndonjë arsye klasike për të qenë në qejf në fund të orarit të stërzgjatur të punës, përveç faktit se në këtë dynja kishte akoma ca njerëz të mrekullueshëm, si Markua…

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

TREGIME NGA BASHKIM SHEHU

-Ka lindur në Tiranë në vitin 1955.
-1975-1979 Ka kryer studimet e larta pranë Fakultetit
të Historisë dhe Filologjisë në Universitetin e Tiranës, dega Gjuhë-Letërsi.
-1979-1981 Ka punuar si skenarist në Kinostudion “Shqipëria sot”.
-1981-1991 Gjatë kësaj periudhe, ka qenë tetë vjet në burgjet e diktaturës komuniste, si edhe një vit e gjysmë internim.
-1991 Me ndryshimet demokratike që ndodhën në vendin tonë lirohet nga burgu.
-1991-1992 Rikthehet të punojë si skenarist në Kinostudion “Shqipëria sot”.
-1992-1995 Shkon të jetojë në Budapest, ku përveçse merret me krijimet e tij, ai ndjek një kurs pasuni­versitar për sociologji në Institutin e Shkencave Sociale e Politike pranë Universitetit të Budapestit.
-1995-1997 Kthehet përsëri në Tiranë, ku vazhdon të merret me krijime dhe përkthime.
-1997 Viti i trazirave, gjatë të cilit ai largohet përsëri nga Shqipëria. Me ndihmën e Parlamentit Ndërkombëtar të Shkrimtarëve, vendoset në Barcelonë, ku vazhdon të jetojë edhe sot.
-2001-2006 Vazhdon të punojë si këshilltar për Europën Lindore në Qendrën e Kulturës Bashkëkohore të Barcelonës.
Botime:
ROMANE :
“Vjeshta e ankthit”, roman autobiografik, Tiranë 1994, Lublanë 1994, Prishtinë 1997. “Gostia”, roman, Tiranë 1996, Prishtinë 1997. “Rrëfim ndanë një varri të zbrazët”, roman autobiografik, Prishtinë 1997, Tiranë 1998. “Rrugëtimi i mbramë i Ago Ymerit”, roman, Prishtinë 1995, Tiranë 1996. “Rrethi”, roman, Prishtinë 2000.
“Orfeu në Zulululandën e Re”, roman, 2003. “Udhëkryqi dhe humnerat”, roman, 2003. “Gjarpri dhe heronj të tjerë”, roman, 2004. “Angelus Novus”, roman, 2005.
TREGIME DHE NOVELA:
“Një kohë tjetër”, tregime, Tiranë 1977. “Idhulli prej tymi”, tregime, Prishtinë 1996. “Letër nga çmendina në vitin 2000”, tregime, Prishtinë 1998. “Mallkimi, ose mbi mosqenien e autorit”, tregime, Tiranë 2001. “Mulliri që gëlltiste shpirtra”, novelë, 2004.

AL MIRAJ MOGUT

Çudi sesi këto fjalë m’u tiposën në tru, për t’u shndërruar shumë shpejt në diçka si namatisje. Al miraj mogut. Këtë shprehje në gjuhën katalane e dëgjova kalimthi një ditë prej ditësh nga më të zakonshmet në një nga rruginat e Lagjes Gotike, mes mijëra fjalësh që m’i kapte veshi, në spanjisht, katalanisht, anglisht, frëngjisht, gjermanisht dhe në të gjitha gjuhët e tjera që mund të dëgjosh në një ditë vere në Barcelonën e dyndur me të huaj nga të katër anët e botës. Në këtë labirint gjuhësh, bëra të gjej shtegdaljen duke hamenduar se duhej të ishte shprehje vendase dhe prandaj do të pyesja ndonjë të njohur vendas. Natyrisht, sadoqë për çudi, kjo qe shndërruar ndërkaq në namatisje, duke u përsëritur ashtu vetvetiu pareshtur brenda meje, e mua kjo ma nxiste kureshtjen për t’ia mësuar kuptimin. Ishte vetëm kureshtje, sepse kuptimi s’kishte rëndësi. Nuk qe hera e parë që ndonjë fjalë më tiposej në tru, kot së koti në dukje, dhe pastaj po kështu më përsëritej për njëfarë kohe. Mirëpo tani ishte tjetër gjë. Tani kjo tingëllonte për mua gati si formulë magjike, si thënie e tejjetëshme, apo si urdhër që gurronte së brendshmi, thellash të panjohura, e jo thjesht togfjalësh që vinte së jashtmi nga goja e një kalimtari të rastësishëm e gjithsesi të panjohur. Gjithsesi. Al miraj mogut.
Pyeta, pra, një mikun tim vendas çfarë do të thoshte. Dhe ai më shpjegoi se ishte në pasqyrën që lëviz. Ai, i habitur, më pyeti pse. Kot, ia ktheva, e kam dëgjuar rastësisht, nuk di pse më ka lënë mbresë, duke e mbyllur me kaq bisedën. Pra, ishte një shprehje sadokudo e rrallë në përdorimin e përditshëm, ndonëse do të më rastiste ta dëgjoja për së dyti e së treti, dhe gjithherë prej të panjohurish, të cilëve, madje, as fytyrën nuk do të arrija t’ua shihja, siç nuk ua kam parë fytyrat më së shumti lexuesve të mi të mundshëm. Nuk di kur ndodhi kjo përsëritje për herë të dytë e të tretë, apo mos vallë nuk ka herë të tretë, dhe as të dytë ndoshta, po vetëm se ishte një shajni e imja e përsëritur. Sidoqoftë, koha e përsëritjes më bëhet shumë e shkurtër, për aq sa është një shprehje tejet e rrallë, siç thashë, po edhe më bëhet shumë e gjatë, shumë më vonë sesa kur e dëgjova herën a parë, pra, gjermësa tashmë prej kohësh kjo shprehje kumbonte vazhdimisht brenda meje. Dhe, mbas të tilla përsëritjeve, do të endesha vazhdimisht rrugëve duke vërvitur shikimin majtas e djathtas për të proftasur së paku njërin që të hapte gojën e ta thoshte, mirëpo askush nuk do ta thoshte më.
Kuptimi i saj për të tjerët, siç thashë, nuk do të kishte rëndësi për mua asnjëherë. I kisha dhënë sakaq, ndonëse jo mesaduket qysh në krye, një kuptim të vetin, sipas kumbit që kishin fjalët. AL miraj mogut, fluturim dhe rënie. Pjesa e parë, al miraj, çka unë e ndjeja si një fjalë të vetme, ishte vrull, kërcim nga lartësia, dhe ishte fluturim dalldisës në qiellin e paanë, pezull në ajër. Pjesa e fundit, mogut, ishte rënie, rënie e beftë dhe e menjëhershme.
Al miraj mogut.
Ja, ballkoni në katin e shtatë, në qiellin e shtatë, ashtu i zgjatur e i përhedhur para, a thua synon të shkëputet vrulltazi nga ballina e ndërtesës, në këtë mbasdite me një diell verbues, dhe parmaku me gdhendje zbukurimore të një bimësie të dendur, të harlisur, prej një bote tjetër, dhe përtej tij hapësira për t’u hedhur me një tundim të pashmangshëm tashmë. Kërcim në zbrazëti, fluturim, koha është ndalur tashmë dhe unë qëndroj pezull. Dalldisje, apo diçka si dehje, së lartmi të gjitha gjërat kanë një pamje të tjetërllojtë, ashtu të vogla, aq sa të kaplon njëfarë ndjenje dhembshurie për gjithçka. Kurorat e pemëve anash trotuareve i shquaj të parat pasi jam mësuar sakaq me dritën verbuese të diellit, befas rruzulli i tij shumë pranë fytyrës sime dhe më duken ato për habi të stërbukura, s’i kam parë ndonjëherë nga lart, së paku jo nga kjo lartësi, ngase gjithherë, e gjithherë e më shumë, kam pasur aq frikë të vështroj poshtë nga ballkoni ose dritarja, porse tani jo, tani s’kam frikë dhe i vështroj atje poshtë dhe më bëhen si duar të gjelbra fëminore, ngritur e zgjatur drejt reve hollake dhe drejt meje dhe miqësisht më përshëndesin. Pastaj shquaj makinat e panumërta që mbushullojnë rrugën time dhe mblidhen e mblidhen grumbull diku dhe ndalen. Sepse dhe koha dhe gjithçka është ndalur. Luzma njerëzish janë grumbulluar aty poshtë dhe më vështrojnë të palëvizshëm. Unë jam në ajër ndërkaq dhe e ndiej se vazhdoj të ngrihem, sikur diçka më shtyn së poshtmi. Çatitë dhe tarracat më të larta matanë rrugës, dhe më tej kullat dhe kupolat e kishave dhe kambanoret, më bëhen fare pranë, por kjo nuk është për t’u çuditur, se kështu duken gjithmonë edhe po t’i shikosh nga dritarja ose ballkoni, ku e ku më pranë sesa po ta përshkosh qytetin duke ecur atje poshtë më këmbë. Sidoqoftë, ndërsa koha është ndalur, unë vazhdoj e vazhdoj të ngrihem, dhe me sa duket jo thjesht nga hovi i vrullit të parë të hedhjes së vetvetes në zbrazëti. Shpresoj të arrij kësisoj gjer në majën e kodrës së Monzhuikut përkundruall dhe atje të zbres, të ulem butë, pa përplasje. E pse jo? Vështroj sërishmi poshtë, luzmën e njerëzve që sa vjen e zmadhohet, njerëz që ngrenë dorën, ndoshta për të përshëndetur, ose për të mbrojtur sytë nga dielli. Të gjithë ndjekin ashtu fluturimin tim dhe midis tyre duhet të ketë patjetër tashmë gazetarë, fotoreporterë, kameramanë të kanaleve të ndryshme televizive, gati-gati e ndiej praninë e syve të rrumbullt prej qelqi të kamerave atje poshtë, gati-gati i paraprij kohës së ndalur dhe qysh tani i shikoj njoftimet mbi fluturimin e jashtëzakonshëm, të paparë, të pabesueshëm të shkrimtarit mysafir të largët në qytetin e Barcelonës, e shikoj veten tashmë nëpër foto dhe ekrane, së poshtmi, si nëpër pasqyra zmadhuese, ndërsa interesimi i lexuesve dhe i të tjerëve që s’më kanë lexuar sa vjen e rritet, për këtë që po ndodh, që po shkruaj tani, e që do të shkruaj më tej, shumë e shumë herë më i madh interesimi sesa për ato që kam shkruar, që i kam lënë mbrapa, ta harruara në vetminë e dhomës sime të angësht. Ja, po fluturoj përmbi qytet, po shkëputem nga labirinti i këtij qyteti, mesaduket vazhdoj të ngrihem, sepse sytë më lëbyren nga dielli dhe më puliten vetvetiu qepallat, paskam shkuar përtej Monzhuikut, mesaduket, sepse shikoj detin që poshtë me je duhet të jetë, një syprinë e madhe e pjerrët, një pasqyrë e shumëfishuar pafundësisht në valëzat e tij ku dielli thërrmohet. në regëtima të drithshme, ndaj dhe m’u lëbyrkan sytë dhe qepallat më puliten drithërueshëm. Ja, tani sytë m’u mësuan, tek vazhdoj të gjendem pezull në ajër ndërsa koha e ndalur aq gjatë po fillon të lëvizë, nuk shoh më detin tani, që m’u mësuan sytë, po pasqyra sërishmi është atje poshtë, një sy që më shikon, luzma e njerëzve që më ndjekin me sy të shqyer dhe që hapet paksa duke lënë aty në mes një zbrazëti në trajtë syri dhe në mes të këtij syri të madh, tejet të madh, është vizatuar përmbi trotuar një siluetë në trajtën e një njeriu të dergjur, të shkapetur aty, mbi trotuar, ku unë bie me një zhurmë të shurdhët. Mogut.

Barcelonë, gusht 1997

PËRRALLA E VDEKJES

Ai e dinte se vdekjen e kishte fare pranë dhe nuk do të mund t’i shmangej. Madje i bëhej se në këtë qytet të vogël kishte ardhur për të vdekur. Ajo ishte kudo, në rrugët zakonisht të zbrazëta, te gurët që zbardhëllenin nën diellin verbues, te sheshi i vetëm, i cili, me një pemë të vetme në mes, ngjante ashtu më i braktisur, në frushullimën e gjetheve të saj, midis heshtjes, dhe të atyre pemëve të tjera, përgjatë shtegut që shpinte te kroi, në ndajmuzg, si hije zymtane kalimtarësh të ndalur befas për ta vështruar të habitur. Ndjesia e pranisë së vdekjes nuk i davaritej as atëherë kur shkonte gjer aty ku i lejohej, aty ku fillonte xhadeja automobilistike, e saposhtruar me asfalt, ndërsa gurët e kilometrazhit nga të dyja anët i përhiheshin si pllaka varresh pa emër. Por këtë parandjenjë nuk e kishte pasur qysh në krye, kur kishte ardhur aty pikërisht nga kjo xhade e mënjanuar. Dhe as më vonë, pasi kishte mbaruar së lexuari, i tronditur, tregimin e një shkrimtari të huaj me emër të vështirë për t’u ruajtur në kujtesë, i cili rrëfente hap pas hapi fazat e një vdekjeje të paralajmëruar e që, ashtu si në vdekjen e tij, viktima nuk do të mund t’i shmangej. E kishte kapërcyer atë tronditje, atë ngjethje të pashpjegueshme, në çastin që vendosi të shkruante edhe ai një tregim të tillë, sadoqë asnjëherë nuk kishte shkruar gjë në jetë dhe as do të guxonte, po veç bluante e përbluante atë diçka që s’ishte gjë tjetër veçse shëmbëlltyrë e tregimit të tjetrit dhe ngaherë e më tepër duke e kuptuar që s’mund të ishte ndryshe. Kësisoj gjersa ndodhi gjëma. Dhe atëherë kuptoi gjithashtu se ndjesia që kishte përjetuar nga ai lexim kishte qenë një ogur i asaj që ende s’kishte ndodhur. Gjithsesi, kishte qenë i vetmi ogur. Për të tjerat asgjë s’e kishte paralajmëruar. Dhe askush. Por ai tashmë i dinte, sikurse e dinte që ishin të pashmangshme. Ndërsa ardhja e tij në atë qytet të vogël apo fshat të madh, në atë pallangë të mënjanuar nga bota dhe udhët e saj, do të ndodhte edhe sikur të mos e kishin sjellë si të internuar. Ai do të kishte ardhur vetë për t’u vendosur aty, sepse, pasi prej kohësh i kishte humbur të gjitha lidhjet me jetën dhe duhej t’i ndërtonte nga e para, s’kishte se ku të shkonte tjetërkund. Aty asnjëherë më parë s’kishte shkelur, mirëpo së paku kishte farefis, ndonëse edhe ata që njihte nga ky farefis vetëm rrallë dhe ashtu kalimthi i kishte takuar, vite të shkuara. Dhe, veç asaj, si i damkosur që ishte, si mishërim i djallit, ata afërmendsh që nuk do t’i qaseshin, madje do t’i rrinin larg, doemos. E megjithatë do të shkonte, i bindur se kjo nuk do t’u sillte dëm, që s’kishte pse t’u sillte. Kështu kishte menduar teksa i afrohej dita e lirimit dhe ende nuk kishte qenë krejt i sigurt se me të dalë nga burgu do ta internonin. Dhe nuk dinte të thoshte pse i qe shkrepur të shkonte pikërisht aty. Vërtet, aty ishte vendlindja e të parëve, brez pas brezi gjer te prindërit e tij, por këtë ai e shkonte nëpër mend pa kurrfarë përmallimi. Sidoqoftë, atë largësi të akullt nga njerëzit e farefisit do ta përjetonte me një brengosje ligështuese. Edhe kjo, ashtu si burgu, ndryshe ta mendoje e ndryshe ta jetoje. I bëhej vetja i neveritur. Por nuk u vinte asnjë faj. Prandaj dhe kjo që kishte ndodhur mes tij dhe Rinës, e vetmja që i qe afruar nga të gjithë kushërinjtë e tij, nuk kishte qenë kurrsesi hakmarrje ndaj të tjerëve. As dashuri nuk kishte qenë. Por edhe sikur të kishte qenë, ai do ta bënte veten prapëseprapë fajtor dhe nuk do ta shfajësonte dot veten, as për këtë, që, tekembramja, e kishte pasur në dorë, as për vetëvrasjen e saj duke u hedhur në pus me gjithë foshnjën që kishte brenda barkut. Dhe tani as që dyshonte se ata do ta vrisnin. Askush s’i kishte dhënë të kuptonte gjë prej gjëje. Por vdekja e tij ishte kudo. Shikimi i tij u vidhej syve të njerëzve, madje edhe xhamllëqeve të dritareve të mbyllura, me shëmbëllime të përçudnuara gjithfarësh, po vdekja përsëri e ndiqte, i shpërfaqej kudo, në çdo send, brerore e kobshme dhe e palëndët pezull mbi gjithçka, përzier me ajrin. Gjer atëherë kishte pandehur se askush nuk e ndiqte e nuk e përgjonte, megjithëse ishte ai që ishte, i dalë rishtas nga burgu, i internuar. Kjo e kish habitur dikur, por tani, përkundrazi, bënte çudi vetmevete sesi i kishin marrë vesh të gjitha, si e kishin pikasur, te kroi, në radhë, duke pritur për të mbushur ujë, i vetmi burrë në mes grave, që ishin edhe më mospërfillëse e përbuzëse ndaj tij sesa burrat e tyre, a thua se ai nuk ishte aty, si e paskëshin pikasur, pra, teksa shikimi i tij ndeshej dhe ndahej vrikthi me shikimin e Rinës, e vetmja për të cilën ai nuk qe i padukshëm. Dhe si kishte arritur, ndokush i dukshëm a i padukshëm që mund ta kishte pikasur, të zhbironte gjithçka vetëm nga këto shkreptima të grimcuara shikimesh të tij, që rrekeshin të zhyteshin në sytë e saj, në dritësimin e tyre të thellë, prej humnere ku shkreptimat thërrmohen e vdirren sakaq, ndërsa ajo, kushërira, studentja në shkencat politike, aty për aty i largonte sytë si e bezdisur. Ose ishte ai që i largonte prej syve të kushërirës para se ta bënte ajo, a thua se i trembur nga ajo thellësi humnerore. Dhe askush s’i kishte parë ndonjëherë bashkë. Të dyja herët që qenë takuar, ajo kishte ardhur në dhomën ku banonte ai. Ajo, kushërira e tij, Rina, kishte ardhur vetë. I kish thënë se ishte e sigurt që askush s’e kish parë, se ndryshe nuk do të vinte. Ardhja e saj e kishte habitur, e kish lënë pa gojë një valë herë, ndërsa Rina ishte sadokudo më pak e ndrojtur. Shkëmbyen disa fjalë, në një bisedë gjithsesi pa lidhje, të pandërprerë shpesh nga heshtja, ndërsa dejeve të tij kishin zënë e lëvrinin gjarpërinj të ndërkryer me luspa të kreshkëta dhe vështrimi i humbte në humnerat e syve të saj, honeve të errët. Pastaj gjithçka u rrokullis pakuptueshëm, verbtazi, furishëm, furinë e tij vajza nuk e kundërshtoi, madje sikur e priste, dhe vazhdoi ta vështronte me po atë shikim të ngulët me ëndje e dhimbje trazuar gjatë kohës që trupat e tyre lakuriqoheshin e kapërtheheshin, kapërtheheshin duke u lakuriquar, aty mbi shtratin e tij stisur me dhoga, teksa sytë e saj gjithë zmadhoheshin dhe ajo e thëthinte me shikimin e me krejt qenien e saj thellësive të errëta tek fshihej një zjarrmi e padukshme rrufesh të ngurosura, të ndrydhura, fosile gjarpërinjsh që ngjalleshin nga shkrumbi i tyre e sërishmi ndillnin zjarrmi, gjersa gjithçka u zbardh e u pushtua nga drita verbuese e kurmit të saj. Duke ngritur kokën nga gjiri i saj, ndërsa sendet zunë të ktheheshin në vendet e mëparshme, ai u pendua pse në çastin e fundit kishte qenë i pakujdesshëm, pse dhe përse vetëm e kishte kaluar nëpër mendje ashtu zogthi, në vrullin e parë, që të ruhej e ta ruante atë nga shtatzania dhe aty për aty e kishte dëbuar vrazhdësisht atë mendim fluturak. Dhe, tekembramja, përse kështu, të gjitha këto, me një kushërirë. Dhe kishte qenë i vrazhdë në të gjitha, në çdo të prekur, në çdo lëvizje, aty përmbi shtratin e tij prej dhoge, mbi një batanije të ronitur e të pluhurosur prej ushtari. Ajo, ndërkaq, mblodhi rrobat ngadalë dhe në heshtje filloi të vishej. Dukej e turbulluar dhe e trembur, por jo e vrarë në shpirt. Shpirt. Kjo fjalë kishte dalë disa herë nga buzët e tij midis ndukjeve të egra e të limaksura e qe përsëritur prej saj. Para se të largohej, Rina deshi t’i linte një libër, preteksti i kotë për të cilin kinse kishte ardhur. Ishte një libër i ndaluar. Ai nuk e mori për provokim, por nuk pranoi ta mbante. Është e rrezikshme për ty, i tha. Pastaj, para se ajo të dilte, doli vetë njëherë të këqyrte përjashta dhe, si u bind që askush nuk do ta shihte, e la të largohej. Mbetur vetëm në dhomë, befas i vetoi në mendje se aty mund të kishte aparate përgjimi. Gjer atëherë as që kishte dyshuar, përderisa nuk mund të pritej që ndokush tjetër të vinte tek ai. Por tani, që kishte ngjarë e pamundura, u vu të kërkonte me një ankth e me një ngulmim prej të marri, me një dyshim të ankthshëm që as njohuritë e tij prej inxhinieri elektronik, të cilat po i thoshin se kurrgjë të tillë nuk kishte, s’mjaftonin për ta fashitur. Kërko e kërko ditë të tëra dhe më së fundi, në zgrip të marrosjes, i dha karar më tepër duke e bindur veten, me një bindje që i përngjante diçkaje ndërmjet sigurisë në atë që shikon me sy e dëgjon me veshët e tu dhe besimit në Zotin apo më mirë bestytnisë së patundshme, se kërkush nuk e përgjonte në dhomën e tij, brenda këtyre katër mureve, përveç Zotit. Dhe kështu kishte qenë. Këtë do ta dëgjonte nga goja e saj në ardhjen e saj të dytë ndonja dy muaj më vonë, kur i solli librin me tregimin e atij shkrimtarit të huaj për një vdekje të paralajmëruar, si një ogur të tërthortë për atë që do të ndodhte e që ajo, Rina, me sa dukej e kishte parandjerë. Ajo i tha se prindërit, xhaxhallarët dhe vëllezërit e kishin marrë vesh, e ia kishin thënë madje, qysh përpara, sepse njerëzia fliste tani mbarë e mbrapsht, madje sikur ajo ngrihej e shkonte sa herë dilte hëna e plotë, si shtrigat, siç kishte shtuar e ëma, dhe nxirrte sytë me kushëririn, që ishte djalli. Ndoshta prandaj kishte kuturisur të vinte atëherë me të gjetur rastin, një natë, po një natë pa hënë, që të mos e shihte kush, nga marazi kishte kuturisur, pra, se ndryshe nuk do të guxonte megjithë dëshirën e saj për ta takuar, për të ndenjur e për të folur bashkë. Atëbotë Rina u shkreh në dënesje dhe, ndërsa ai i kërkonte të falur, ajo, përmes ngulçeve, e lëbardhur në fytyrë, i shpjegoi se nuk e çante kryet për ato llafet, par e keqja ishte se kishte ngelur shtatzanë dhe se për këtë ishte e sigurt, sepse prej dy muajsh nuk i kishin ardhur ato, që i vinin gjithnjë në një datë të përpiktë. Ai e la të shkrehej, duke vuajtur nga padurimi që ajo të qetësohej krejt, par paskëtaj u ndje edhe më ligsht dhe nuk dinte çfarë t’i thoshte. Ndoshta kot të tregova, i tha ajo dikur midis heshtjes, e di që s’mund të më ndihmosh dot. Askush s’mund të më ndihmojë, përveç vetes sime. Dhe befas ajo u zhvesh ngadalë, por me lëvizje të sigurta, dhe ata bënë dashuri me një përmallim të çmendur. Duke iu dhënë, ajo sërishmi zu të dëneste, në fillim nga ëndja, por dënesjet vazhduan edhe pas atij ngërçi të përbashkët e të njëkohshëm të tretjes në njëri-tjetrin dhe të vetmisë së atypëratyshme të po asaj grime, dhe gjithçka tek ajo u shndërrua pastaj dalëngadalë në një vajtim sfilitës. Më pas nuk folën më. Para se të ndaheshin, Rina qau edhe një herë. Edhe ai qau bashkë me të, i sigurt se ishte hera e fundit që po e shihte dhe gjithë duke u befasuar nga vetja pse po qante kësisoj. E megjithatë, në të ikur të vajzës, nuk harroi të këqyrte vetë më parë se mos ndokush mund ta shikonte duke dalë. Vërtet, ishte hera e fundit që e pa. Te kroi Rina nuk shkonte më prej kohësh. Dhe, disa javë mbas takimit të dytë, ajo, vajzë shkolle që i përbuzte thashethemet dhe paragjykimet e mjedisit të saj, në vend që të kthehej në Tiranë për të vazhduar studimet, sezoni i të cilave kishte ardhur, dhe atje të kërkonte të paktën mundësinë për ta hequr barrën ose të paktën të ikte gjithsesi nga mjedisi, të përpiqej të humbte diku, po qe se nuk e sfidonte dot, çka do të ishte ndoshta më e mundimshme se vetë ajo vdekje me vuajtje ferri që do t’i jepte vetes, nuk zgjodhi rrugë tjetër, madje as të shkonte të këshillohej me ndonjë shoqe në Tiranë, sepse ajo e kishte vendosur çfarë do të bënte, madje, siç po i dukej atij, qysh kur qenë takuar për herë të fundit, nuk zgjodhi rrugë tjetër, pra, veçse të vdiste, bashkë me foshnjën që po i rritej në bark dita-ditës, të hidhej, pra, në pusin e thatë në të dalë të atij qyteti apo fshati emrin e të cilit nuk po e themi. E gjetën po atë natë, ndaj të gdhirë, nga rënkimet e nëndheshme të hjekës së saj të pafund, plot dhimbje shqyerëse, me pjellën e vdekur përbri, mbytur në gjak, aty në fund të pusit. Thashethemet gëluan menjëherë dhe pa kurrfarë ngurrimi përcaktuan edhe atësinë e qenies së vockël që kish vdekur shumë kohë para se të vinte në këtë botë. Dhe krejt urrejtja do të binte mbi babain e asaj foshnjeje fantazmë, një urrejtje e shumëfishuar sa më tepër që vajzën e vetëndëshkuar e shfajësonin. Megjithatë, as ai nuk do të përpiqej të largohej. Në fillim fare ndoshta sepse ishte i hutuar, aq sa gjërat i bëheshin të pabesueshme. Por, me t’i kaluar hutimi e topitja e ditëve të para, zu të frikej dhe të mendonte se gjer tani kishte shpëtuar ngase njerëzit e Rinës, ashtu të zhytur në pikëllimin e zezonës, të përhumbur ashtu, ende s’i kishte përthekuar tërbimi hakmarrës që do t’u vinte patjetër sakaq me një furi vrastare të ethshme. Po përsëri ai nuk bëri të ikte. As vetë nuk e kuptonte pse. Ndoshta sepse, po të ikte nga vendi i internimit, shumë shpejt policia kishte për ta kapur e do ta fusnin prapë në burg, por kjo vetëm do t’ia vononte vdekjen dhe kësodore do t’ia zgjaste kohën e padurueshme të pritjes së saj, se hakmarrja po do ta gjente edhe në botën e përtejme të burgut. Dhe ai ishte i lodhur të priste. Ose ndoshta nuk u largua sepse mendonte se njerëzit e Rinës, kushërinjtë e tij, kishin të drejtën e tyre të hakmerreshin e të lanin turpin dhe kështu do të lahej edhe ai prej turpit të vet. Se ai ndjehej fajtor për gjithçka që kishte ndodhur, aq më tepër që diç duhej të kishte bërë, pasi e mori vesh që e kishte lënë shtatzanë, por mesadukej nuk kishte dashur ta kuptonte vendimin e mynxyrshëm të Rinës teksa ajo i kishte thënë se vetëm vetja e saj mund ta ndihmonte. Dhe ai, i bindur se atë çast qe vendosur gjithçka, nuk ia falte vetes heshtjen e atij çasti. Një gjë duhej ta kishte thënë, çfarëdolloj gjëje, por nuk kishte falur dhe i kishte lëshuar udhë kobit, atë çast dhe gjithë kohës gjersa gjëma ia kishte behur kobshëm. Dhe, përderisa vdekja e saj, tekembramja, kishte ndodhur për hiçgjë, kot, veç për një trill të shfrimit gjer në fund, atëherë le të vdiste edhe ai kot së koti, le të qëndronte, të mos ikte, t’i linte gjërat të ecnin në rrugën e tyre, a thua se gjithçka ishte e paracaktuar qysh në krye dhe e pandryshueshme, siç ishte dhe ardhja e tij këtu, madje ai trill i çuditshëm për të ardhur, shkrepur në mendjen e tij qysh para se ta sillnin me detyrim. Ndoshta kësisoj, duke iu lëshuar fatit dhe duke e lenë të keqen ta bënte plojën e saj gjer në fund, gjithçka do të vihej në vendin e vet dhe do të përligjej. Kësisoj, së paku, ai gjente njëfarë mirëkuptimi me fatin apo me Zotin dhe njëkohësisht njëfarë ngushëllimi nëpërmjet një afrie sado të vonuar, të përçudshme e të allasojtë me të vdekurën dhe një paqëtimi me vetveten, tekembramja me lodhjen e me plogështinë e vet. Ndërkaq, frika po i davaritej dhe ai po mësohej me vdekjen. Asnjëherë s’e kishte përfytyruar se si do t’i vinte, madje tani nuk e lidhte as me atë rreth njerëzish që dihej se ishin të vetmit që do të mund ta ndërmerrnin vrasjen. Vdekja e tij tashmë ishte diçka e patrajtë, e gjithkundshme dhe gjithëpoaq e parrokshme. Koha kalonte me rrjedhën e përditshmërisë së saj të pandryshuar, ashtu sikurse as ai s’i kishte ndryshuar asnjëherë, qoftë dhe për t’u ruajtur e fshehur sadopak, zakonet e përditshmërisë së tij, dhe përsëri asgjë nuk po ndodhte. Aq sa dikur, si pa kuptuar, atij po i mugullonte shpresa se jeta e tij nuk të ndërpritej ashtu dhunshëm, krejt befas, dhe po i bëhej gati-gati e pabesueshme se vdekjen e kishte fare pranë. Sikurse iu bë e pabesueshme atë pasdreke, kur kthehej nga kroi në shtegun e zakonshëm e të vetmuar dhe i pa ata teksa i kishin zënë rrugën. Ja, duke iu avitur, pastaj duke u ndalur, si të stepur nga vetë urrejtja që u gurgullonte dejeve, njëri syresh nxori armën dhe shtiu mbi të, me një lëvizje të ngathët, të panatyrshme, prej ëndrre, por që atij iu duk se vetëm e tillë mund të ishte, se gjithçka e kishte përfytyruar gjer në imtësi dhe e kishte përjetuar tashmë sa herë, ndërsa një tjetër kishte nxjerrë armën gjithashtu dhe me të njëjtën lëvizje si i pari dhe shtinte e shtinte, por të shtënat, ashtu si në ëndërr, nuk godisnin kërkund dhe atij po i bëhej e pabesueshme se si kraharori dhe angrrat e barkut zunë t’i digjnin si t’i shqyheshin nga një mori kafshimesh therëse, gjersa dielli përsipër tij u thërrmua dhe qielli u err dhe ai ndjeu se po shuhej e se s’kishte se si të mos e besonte se ishte duke vdekur, se jeta po ikte prej tij pandalshëm, po bënte fir bashkë me fuqinë e tij dhe bashkë me dritën. Megjithatë vazhdonte të çapitej duke u kalamendur, nëpër terr, pa e ditur ku ndodhej, pas gjase në një guvë të nëndheshme, të ngushtë, ku mezi përshkohej, por që pastaj erdh e u zgjerua, u mbush me dritë, kur u hap dera dhe ishte ajo që e kish hapur duke ardhur në dhomën e tij dhe duke përsëritur ardhjen e saj për herë të parë dhe për herë të dytë dhe të gjitha herët që nuk kishte ardhur, gjithçka duke u përsëritur pafundësisht nga e para, ajo dhe gjithçka e saj po kthehej, ose aty kishte qenë dhe do të ishte, e ngadalësuar në ngashënjimin e fjalëve e të heshtjes dhe në bashkimin e ngashëryer e të stërzgjatur të dy kurmeve gjer në grimën e pafundme të tretjes së tij në bardhësirën e saj dhe të ngrirjes e të ngurosjes së njëkohshme të dy shtatoreve të bardha, verbuese, nën një qiell të bardhë, prej allçie, me një rrëzëllim që të verbonte sytë. Ashtu turbull, me shikimin të mjegulluar, ai pa se s’kishte bërë veçse një copë rrugë të shkurtër, ndërsa kishin kaluar njëqind vjet gjatë kohës që kishte qenë në një botë të largët, në një jetë tjetër, ndërsa kjo ishte jeta e tjetërkujt dhe gjaku që i përskuqte duart rridhte prej plagësh gërryese që s’ishin të tijat. Sidoqoftë, mblodhi fuqitë dhe iu shmang sheshit të zbrazët duke hyrë në rrugën që të çonte tek banesa e tij, ku ajo nuk do të vinte dhe asnjëherë nuk kishte ardhur, një grua tjetër kishte qenë aty, të cilën ai s’e njihte dhe asnjëherë s’e kishte takuar, po gjithë jetën e kishte parë në ëndërr, në rrëfenjën e të gjitha ëndrrave të tij, të cilën asnjëherë s’e kishte treguar dhe që ishte në një libër të cilin ai s’do ta lexonte kurrë, një qenie gjithë prej drite të bardhë, të cilën ai po e kërkonte tani verbtazi midis territ, në honin e një pusi të thellë, të vjetër sa bota, për ta nxjerrë s’andejmi duke u ngjitur bashkë me të drejt dritës, ndoshta e mbante tashmë për dore, shtrënguar ndoshta dorën e saj në pëllëmbën që i digjte, por nuk mund të kthente kokën për ta parë, gjersa të dilte në botën e dritës po qe se donte të dilte pa u ngurosur gjarpërinjtë e vrerit brenda rrembave të tij duke e shndërruar në gur në çastin që nuk do t’i bënte dot ballë tundimit për t’u kredhur në humnerën e thellë të syve të saj duke u kthyer sërish e sërish në fundin e pusit të errët. Udhëtimi ishte i pafund, zgjatej e zgjatej, a thua se përsëritej nga e para dhe ai nuk kishte bërë dot asnjë çap. Kishin kaluar edhe një mijë vjet apo ndoshta dhjetëra mijëra vjet në jetën tjetër, ndërsa këmbët e tij të rrezbitura nga udhëtimi i gjatë, i kryer prej tjetërkujt, nuk donin më t’i bindeshin. Megjithatë, arriti dikur tek banesa e tij, shtyu derën dhe ndërsa e kuptoi se atë çast edhe pak e po plandosej përdhe, diçka e padukshme e ngriti pezull, ai nuk kishte më peshë, por vetëm e pa veten të shtrirë në shtratin e stisur me dhoga, mbi batanijen e tij të vjetër e të ronitur prej ushtari. Nuk ndjente kurrfarë therjeje, kurrfarë dhimbjeje në trupin e tij. Preku me dorë barkun, kraharorin, qafën, ballin dhe pëllëmba e dorës gjithkund iu ndrag me gjak. Shtrati ishte përfund një pusi, dhe aty ishte gruaja prej drite të bardhë, shtrirë në shtratin e tij në vendin ku ishte ai, duke pushtuar hapësirën e tij, ku ai s’ishte më, dhe ndërkaq duke u shuar kurmi i saj prej drite, prej të cilit ai lindi, foshnjë e vdekur prej një mijë vjetësh apo dhjetëra mijëra vjetësh mbytur në gjakun që i rridhte prej plagësh të panumërta nëpër të gjithë trupin, duke u derdhur qenia e tij me rrokullimë përjashta kurmit prej drite dhe duke synuar të përshkohej tej një muri, në anën tjetër të tij, ashtu si në një ëndërr që i përsëritej gjithmonë, por që vetëm tani po i kujtohej, në çastin që muri prej terri iu afrua dhe u përplas në të dhe përtej këtij çasti ishte një ëndërr e verbër që nuk do të mund ta shikonte.

Tiranë, maj 1996

(Përgatiti për: “ADMET”, Andi Meçaj)

TREGIME NGA VATH KORESHI

Vath Koreshi u lind në vitin 1936 në qytetin e Lushnjës. Më 1960 kreu Fakultetin e Histori-Filologjisë, pranë Universitetit të Tiranës, në degën e Gjuhës dhe Letërsisë. Ai është autor i shumë librave, ku veçohen një sërë vëllimesh me tregime, novela dhe romane. Ka shkruar shumë skenarë filmash të suksesshëm dhe të pëlqyer për publikun shqiptar. Duke filluar që nga “Rrugë të bardha” (1974), “Liri a vdekje”(1978), “Nga mesi i errësirës” (1978), “Dasma e Sakos” (1998), “Porta Eva” (1999) dhe deri te filmi më i fundit “Syri Magjik”, një bashkëpunim i 2005-ës me regjisorin Kujtim Çashku. Ky mbeti edhe suksesi i fundit që ai arriti ta përjetonte. Pa e ditur, mendimet e fundit letrare i hodhi te romani “Çafka” i botuar në nëntor nga “Onufri”, Vath Koreshi është nderuar në vitet ‘80, me Çmimin e Republikës për librin “Dasma e Sakos” dhe për skenarin e filmit “Gjeneral Gramafoni”, ndërsa një vit më parë Këshilli i Qarkut të Fierit i dha titullin “Qytetar Nderi”.
Romane: “Dy të shtunat e Suzanës”, “Mars”, “Mali mbi kënetë”, “Haxhiu i Frakullës”, “Rrugë për larg”, “Balada e Kurbinit”, “Rekuiem për një grua”, “Ulku dhe Uilli”, “Një grua me të verdha”, “Çafka”.
Tregime: “Kur zunë shirat e vjeshtës”, “Toka në hijen e shtëpive”, “Ndërrimi i qiejve”, “Tregime të zgjedhura”, “I dashuri i saj i parë”.
Novela: “Dasma e Sakos”, “Konomea”, “Pelegrinët e Samarkandës”.

E ËNDËRRT

Ndërsa matanë dritares shuhej drita e një dite të shkurtër dimri, ai po thoshte se nga çfarë malli përbëhej ajo mbrëmje me atë perëndim dielli atje larg dhe me përhimjen e drurëve të kopështit të vjetër, që dukeshin si të mekur nga një heshtje vetmitare? Në pravazin me vazo begonjash kishte vënë gotën e vogël me çinzano dhe, ndërsa rrinte në këmbë dhe shihte matanë, sillte dërmend një ndajnatë të hirtë të një dimrëri të largët. I ravijzohej një portret oval diku në një park ku shtillej mes erës një dëborë e imët dhe e ngrirë. Atëhere kishte qenë funddhjetori dhe, të mbështjellë me palltot e tyre të trasha, kishin përshkuar parkun, kishin hyrë në një bar, ishin ulur në një tavolinë pranë një dritareje me begonja dhe, teksa donin të merrnin ndonjë gjë të veçantë për të pirë, kishin porositur nga një gotë çinzano. E kishin ndjerë veten të çlodhur që ishin bashkë dhe, në pritje se çfarë do t’i thoshnin njëri tjetrit, shiheshin në sy dhe nuk dinin nga t’ia nisnin.
Atëhere kishte ndodhur që ajo, si të dilte nga ndonjë ëndërr, i kishte thënë në mënyrën më të pakuptimtë: mirëmbrëma! Një mirëmbrëma që kishte pasur një efekt të çuditshëm tek ai. I ishte bërë sikur kishte parë det! Sikur kishte parë një çajkë, a ndonjë shpend tjetër të tillë, që fluturonte nëpër mjergulla!
“Mirëmbrëma“, ia kishte kthyer edhe ai me një gjë të valtë, që i kishte rrahur nëpër dej.
Ajo e kish vështruar, por nuk i qe përgjigjur dhe nuk i kishte folur.
Atëhere ai e kishte pyetur:
“Për çfarë po mendoje?”
“Po ti për çfarë po mendoje?” ia kishte kthyer ajo.
“Për një det!” i kishte thënë ai. “Ndoshta marrëzi, por sikur po shihja një masë të ujtë…në një mbrëmje…s’di si të them”
“Vërtet?!”
“Po, vërtet!”
Sytë e saj shikuan me ngulm.
“Po shihje një si det…një si çajkë që fluturonte mbi ujrat e tij?!”
“Po, pikërisht!” kishte thënë ai.
Pastaj kishte shtuar:
“Çuditesh?”
“Çuditem” kishte thënë ajo. “Se edhe unë diçka të tillë po shihja! Shihja një si det me një çajkë që fluturonte nëpër mjegulla!”
Ata qenë tulatur pas këtij pohimi dhe sikur i kishte zënë një ankth prej enigmës. Si kishte ndodhur që kishin menduar të njëjtën gjë?
…Këtë po mendonte atë mbrëmje me gotën e çinzanos përpara dhe pranë dritares së tij me saksi begonjash. I vinte ndërmend ajo ngjarje e largët me atë përputhje të çuditëshme mendimesh dhe, tek e sillte ndërmend, deshi të thotë diçka si atëhere. Deshi të flasë me zë, drejtuar nga qielli i largët që po errej. Deshi të thotë: mirëmbrëma! U mbush me frymë dhe tha:
“Mirëmbrëma!”
Priti duke mbajtur frymën dhe pyeti se a do ta dëgjonte përgjigjen e saj, atë mirëmbrëma si atëherë, atë pëshpërimë si përmes një deti nëpër puhitë e mbrëmjes që vinin nga larg? Pas disa çastesh, me zë gati të pandjeshëm, erdhi mirëmbrëma e saj e ëndërrt! Si edhe tek ai, në atë mirëmbrëma ndjehej një mall shtrydhës.
…Ai po thoshte me vete, ndërsa rrinte pranë dritares me gotën e çinzanos në parvazin me begonja se nga çfarë malli përbëhej ajo mbrëmje me atë perëndim dielli atje larg dhe me përhimjen e drurëve në kopështin e vjetër, që ishin aq të vetmuar dhe aq të heshtur? Mbase mbrëmje të tilla, tha, përbëhen nga malli që na ze, kur duam ta ndajmë gëzimin, qoftë edhe hidhërimin tonë, me dikë, të cilin nuk e kemi pranë. Ose kur tjerrim në shpirt një dashuri, që duhej të qe shprehur, por që kushedi se për çfarë arsyesh dhe që kushedi se për çfarë shkaqesh ishte bjerrur nëpër fjalë dhe nuk qe shprehur dot. Apo ndoshta ajo që duhej shprehur ishte e pashprehëshme, sepse përbëhej nga një ind i ëndërrt, i endur prej dëshirash dhe jo prej realitetesh?…

Mbarimshkurti, 2002

(Përgatiti për botim Andi Meçaj, prill 2012)

SHTËPIA BETHOVEN

Ndërsa ndërronim këmbët herë mbas here nga mërzia, domethënë ndërsa herë hidhnim të djathtën mbi të majtën dhe herë bënim të kundërtën, miku im, Mana, tha:
– Te paktën të ishte Sofija.
Sikur tha: “Ç’dreqin kemi qe nuk flasim?” Foli me rënkim, me dëshpërimin e atij që s’di ç’të bëjë nga asgjëja. Më dukej i shpërqendruar, sytë sikur i ndërronin ngjyrë, u ikte e blerta dhe vendin e zinte një gri e lëngësht.
– Në rrugën e lumit, – tha.- Nuk është një shesh afër fabrikës se miellit? Që janë ato dy ndërtesat e verdha ku ka qenë rekrutimi?
Po, mor Mana, por po na pinin mizat në atë me nder bar- restorant bërë me gurë dhe pajisur me orendi karakteristike. Na kishte rraskapitur një vapë e keqe dhe e padurueshme dhe si të bëja të duroja edhe histori tani? U mundova t’i ikja shikimit të tij, por ai e kishte prere që të mos më ndahej. U kthye sërish te Sofija.
– Një drogmene, – tha. – Një narkotike me fytyrë të vrarë dhe sy nervozë. E kishe vënë re? E tharë dhe krejt e shkundur nga mishi, me cigare ne buze dhe, sigurisht, me kollën me vete.
Sofija ishte një mësuese muzike, protagoniste në një ngjarje që kishte ndodhur midis saj, pianistit Lukë dhe ish të fejuarës së tij, koristes Viktori, së cilës shkurt i thërrisnin Viko. Kishim qenë të heshtur e të mërzitur gjer në atë çast, por ja, Mana ia kishte nisur asaj ligjërate për një gjë që e dinin të gjithë. Nuk e mora vesh se ç’qejf qe ky, sidomos përmes asaj vape që po na shkrinte. Më pyeti (mbasi bëri përshkrimin e një pjese të periferisë së qytetit) se a e mbaja mend kthinën që kishte pasur Luka matanë ndërtesave të rekrutimit? Unë i thash po (ç’pyetje ish kjo, kthinën e Lukes e dinin të gjithë), por Mana kaq donte, i mjaftonte sikur edhe një tundje e lehtë e kokës që të ndjehej në rregull me bashkëbiseduesin. Dyqind metër karshi saj, vazhdoi ai në të tijen, ishte shtëpia e Vikos dhe Sofija, që po luante mendsh mbas Lukës, shkoi e iu lut që t’i jepte aty një dhomë me qera. Të dyja nuk ishin më të reja. Vikoja kishte qenë e fejuara e Lukës që nuk u martua kurrë, kurse Sofija qe gruaja që po bënte njëzet vjet që qe ndarë nga i shoqi. Vikoja banonte fili në shtëpinë e saj të madhe e të vjetër dhe dora dorës Sofja ia gjeti anën t’i merrte me qera një dhomë aty të fuste kokën brenda. Vikoja ia dha, se çdo të humbte në atë katananë e saj, që i ngjante një anijeje të përmbysur mbetur në mol? Shtëpi me ca si direkë e me ca si kthina rreth e rreth, me një çati të sajuar gjysmë me tjegulla e gjysmë me llamarinë, shtëpi artistësh, ç’i do llafet. Mori një dhomë aty dhe shkaku dukej qartë: të ishte pranë Lukës. Vikoja, dikur aq e bukur dhe delikate, ishte bërë një nënole e rreptë, me një zë të trashë prej burri. Një mister që nuk dihej si e çonte jetën midis atyre vjetërsirave… a të kujtohet Vikoja, e fejuara e Lukës? Ti e di Lukën?
Ja, një histori të tillë nisi të më tirte, një gjë që ruan farën e kureshtjes edhe kur njihet e dihet nga të gjithë. Si nuk mori ndonjë përgjigje nga unë, tha përsëri:
– E di Lukën, pse nuk më thua po ?
– Jo,- i thashë unë, enkas ta ngacmoja. – Nuk di ndonjë Lukë.
– Ah, ti kërkon të tallesh, – ma priti me pezmin e njeriut që e kanë fyer kot së koti.
Unë vërvita të djathtën mbi të majtën dhe Manas iu deshën disa çaste ta treste një hije pakënaqësie që i shkaktova. Pastaj (sigurisht, ku i rrihej Manas?) vazhdoi përsëri:
– Si e futen Lukën në burg, Vikos, që ishte në korin e Operas atëherë, iu vardis ai që i binte timpanit në orkestër, histori për të qeshur gjithaq, por s’paskësh qenë tamam ashtu. Vikoja luante mendësh mbas Lukës dhe ia pohoi këtë me zë të lartë edhe në sallën e gjygjit. “Të dua, Lukë!” i bërtiti, kur e pa në bankën e të akuzuarve të ligur e të qethur. Ndonjë edhe shqeu sytë, por Vikoja tregoi faqeza të gjithëve se s’do të hiqte dorë nga Luka edhe sikur të vdiste. Por me kë bënte kokëfortësi?! E zhdukën nga faqja e dheut dhe me kaq humbi, kurse ne nuk ditëm gjë. S’ditëm, por edhe sikur të dinim, s’ishte ndonjë çudi të humbte e fejuara e një njeriu që e kishin futur në burg me aq bujë. Do ta kishin çuar në ndonjë punë tjetër, thamë, s’u pa më Vikoja ne skenë, për shkak të Lukës, sigurisht.
Ndërkohë që fliste Mana, m’u kujtua një burrë i ri i shkretë që e quanin Sandrino. Ai kishte. vdekur e qe harruar tani, por kishte qenë ndër ata amantët fatzinj që digjej për Vikon. Vikoja ishte atëherë një bukuri e rrallë dhe Sandrinoja pat lajthitur krejt mbas saj. Bënin qyfyre djemtë e rinj me të, por ai ishte i lumtur. Rrinte te dera e Teatrit sa ta shihte një çikë Vikon, sa t’i jepte një buzëqeshje, duke përkulur atë trupin e tij të hollë e të vogël dhe kaq ishte e gjitha. I kishte shkuar syri te mishi i bardhë i Vikos te gjorit dhe te flokët e saj pis të zinj.
– Iku jeta e tyre,- m’i ‘ndërpreu mendimet Mana. – Ajo kohë s’kthehet. Lukën e kane lënë keq edhe tani dhe s’është i zoti për asgjë. Shtatëmbëdhjetë vjet burg dhe përsëri i fundit?! As shtëpi, as punë, nuk dihet me se rron.
– Ndoshta i bie pianos në ndonjë bar, – thashë unë.
– Pianos? Pikërisht prandaj edhe thashë “të paktën të ishte Sofija”. S’ke si ia bën kësaj mërzie, – u çart papritur ai. – Pastaj edhe kësaj vape. Sikur të zinte një shi, do të dilja jashtë të lagesha si dordolecët e ujit.
Ky Mana ja kështu të mahniste me këto kapërcime trallisëse. Ç’lidhje kishte pianoja e Lukës me dëshirën e tij për t’u lagur ne shi?
– Një marrëdhënie e paparë, – erdh e u përqendrua Mana. Përfytyro Vikon të bërë zhele, gjithë atë bukuri, që dihet se si i shkoi jeta nëpër internime. Nisi me përdhunimin që i bëri shoferi, ai që çonte ujin me autobot në kampin e të burgosurve. U bë ortak me kapterin ai horr shofer dhe jeta e Vikos shkoi keq e më keq. E vërvitën kamp më kamp neper internime; sa pa mbërritur mire diku, e çonin ne një vend tjetër dhe s’ka dyshim se qe çështje dinjiteti, kur Luka u lirua nga burgu dhe shkoi dhe e gjeti Vikon ne shtëpinë e saj. Por Vikoja nuk e pranoi. E quajti veten të padenjë të mblidhej së bashku me të. Nuk jam Vikoja unë, i tha, shko dhe gjeje Vikon ku e ke! Qe si një lloj qortimi ky nga ana e saj ngaqë për shkak te tij e kishte pësuar ashtu. Nuk ishte më ajo Vikoja e parë, sikur i thoshte, por edhe ai nuk ishte Luka. Mbase më ndryshe puna e tij, por sidoqoftë edhe ai nuk ishte Luka. Kur nuk kishte qenë e zonja ta mbronte veten, sikur i thoshte, nuk i duhej ajo lloj ujdie tani. Më mirë të rronin me një kujtim, ehu, kishte ikur jeta. Dhe Luka, i sëmurë dhe i pafuqi, mori atë kthinë me qira as dyqind metra përballë shtëpisë se saj, te ndërtesat e rekrutimit. Përfytyro gjithë atë njeri! U mbyll brenda dhe askush nuk e dinte se si i kalonte ditët. S’merret me mend se perse u suall Vikoja
ashtu, ndoshta nga dëshpërimi. Ndoshta nga një dëshpërim i madh qe bie një dashuri e madhe e humbur.
– Ti se ç’ke, – i thashë Manas. – Po më tregon një gjë që e dine të gjithë.
– Ah, e ditkan te gjithë! – Mana nxori gjuhën të më përqeshte. – Mërzi totale, çfarë mund te kern tjetër! Asgjë. Një kënete ku s’lëviz asgjë. Njerëzit rendin te fitojnë, te shqyejnë njeri-tjetrin. Sulet vëllai kundër vëllait dhe askush nuk mendon më për shpirtin. Po vdes shpirti e s’ka me Sofi, s’ka me Lukë e Viko. Ja se ç’kam, ç’të kem tjetër! Me se ta mbush ketë hiç, kur nuk ndodh asgjë? Nuk e ve re? Asgjë nuk ndodh. Ti pret të të shfaqet diçka dhe asgjë nuk shfaqet… unë do te flisja për marrëdhëniet e Sofise me Vikon, asnjeri nuk ka treguar për ketë. Asnjeri nuk e ka ditur shkakun e afrimit te tyre dhe shkaku ka qenë Luka, dashuria e të dyjave për Lukën. A e dije ti ketë?
– Verret? – ia prita unë, duke u treguar tashmë i dorëzuar.
– Qe kur ishin të reja, tha Mana, që kur Luka qe i fejuar me Vikon, kurse Sofija ishte atëherë nusja e prokurorit. Ajo e dashuronte në heshtje Luken. Ai qe bërë ëndrra e saj, ideja fikse. Nuk besoj se është me munduese dashuria e një vajze te re sesa ajo e një gruaje qe i ka këmbët te lidhura. Sidomos te lidhura me një njeri si prokurori, ti e di… Dëgjo, sikur te lëviznim që ketej? Gjejmë ndonjë vend me te freskët, këtu te zihet fryma. Shkojmë tek ajo tavolina tjetër.
Mana i mori pjatat dhe gotat dhe i çoi te një tavolinë prane dritares.
– Merre me mend, – tha, – Gjithë ato bukuri të dikurshme, si Vikoja dhe Sofija, te katandisur si mas me keq . Vikoja, që e ka lëshuar veten, vishet si me lecka, çuditërisht nga një grua e pafjalë dhe e ngathët është herë e rreptë dhe noprane! Kurse Sofija është tharë e nxirë, pi duhan vazhdimisht dhe vazhdimisht të duket sikur diçka i qan dhe i dridhet në shpirt. Për to tani ka një të tashme që nuk ekziston, një të tashme që nuk vlen për asgjë. Sofija ka shkuar te Vikoja dhe kështu gjenin rast për te folur për atë kohë të largët. Vikoja e ka pranuar këtë gjë, ndonëse e djeg përbrenda një xhelozi dhe nje inat i pafashitur.
Kështu jane gjërat, ç’i do skemat dhe a e kuptojmë dot ne shpirtin tonë? Luka përbënte ngjarje… si të ta shpjegoj, ti e mban mend Lukën si dilte në skenë, i gjate, i bukur, me ato leshra te dredhura si të një gruaje, pothuaj magjik, sidomos kur ekzekutonte “Koncertin Nr. l për Piano dhe Orkestër” te Çajkovskit. Domethënë përbënte diçka të veçante, një gjë që të mbetej në mend, një ngjarje. Kur e dëgjoje thoshe me vete se ndodh diçka, unë kështu e kuptoj, një gjë që vjen e hyn tek ty. Një virtuoz i bie pianos dhe ti ndjen se diçka ka ndodhur, s’e di konkretisht se çfarë, por diçka ka ndodhur dhe jeta është bërë më e plotë dhe më e gëzuar. Cila do të qe ajo grua që nuk do ta donte Lukën? Sidomos një mësuese muzike si Sofija! Sofija qe çmendej mbas jetës se artisteve: Bethoven; Moxart, Shubert. Pastaj për Shopenin e sëmurë, qe qe për shume kohe ne meshiren e Zhorzh Sandit, të kësaj shkrimtareje me pseudonim emrin e një burri. Ah, ti e di sa e egër ishte treguar ajo kundër Shopenit! Nuk e aprovonte veprimin e saj që kishte nxjerrë në rrugë një gjeni si ai, sidomos në një kohe kur ky, i shtrirë në shtratin e vdekjes, kishte pasur aq shumë nevojë për të.
Nuk ndjente pikë droje të fliste hapur për dashurinë e saj të pafajshme. I kishte thënë Vikos që në natën e parë që kishte shkuar në shtëpinë e saj, se e kishte pasur zili që kishte qenë e fejuara e tij. I tregoi për një natë në Teatër, kur Luka, mbas një suksesi vërtet të plotë dhe kur i kishin dhuruar aq shumë lule, ishte përkulur dhe e kishte tërhequr Vikon nga plateja lart ne skenë dhe atje e kishte përqafuar ne sytë e të gjithëve. Vikoja qe dorëzuar para këtij miklimi të sedrës dhe i vinte mirë të tregonte edhe ajo histori nga dashuria e saj me Lukën.
Nisi kështu një marrëdhënie mes dy grash që nuk u rrihej më vetëm, por hero shkonte njëra e hero vinte tjetra dhe, si bëheshin to dyja, si merrnin filxhanët e kafesë no dorë dhe i rrufitnin, nisnin e flisnin për Lukën. Ia niste Sofija, që tregonte me një pasion te veçantë, kurse Vikoja shikonte në një kënd të kthinës dhe dëgjonte fjalët e saj, që ishin si një balsam për shpirtin e saj të vrarë. Ia kishte dashur shumë Luken Sofja, ndoshta më shumë se vetë ajo.
Erdhi një kohë aq e çuditshme, kur ato u ridashuruan me Lukën. Zemrat nisën t’u rrahin përsëri si atëherë. Merre me mend, edhe po rinoheshin. Një ditë Vikoja mbështolli flokët bishtkali si në ato vite kur ishte në kor, kurse Sofija zbriti nga kthina e saj e veshur me një fustan të gjelbër të erret dhe në gjoks kishte vënë një trëndafil bojë alle. Vikoja nxori një shishe liker dhe ca biskota, u ulën në një dhomë që qe ujdisur për miq me një kanape të vjeter dhe me një tavolinë servisi dhe aty, mbasi pinë nga një gotë, u mallëngjyen aq shumë sa që nuk mundën t’ia fshihnin dot lotët njëra tjetrës.
Por pastaj ia behu ndarja aq e papritur dhe aq e menjëhershme. Një mbrëmje, teksa kishin folur si për herë me një lloj malli dhe enderritje, e qepën gojën papritur dhe ndjen se u qe gjalluar në shpirt një gjë përcëlluese dhe e rëndë Vikos iu ndez drita e armiqësisë, kurse Sonja u ndje e braktisur. U ndanë, duke bërë kujdes se mos thonin ndonjë gjë më shumë për Lukën, domethënëë mos ndonjëra tregonte se e donte më shumë se tjetra, mbasi po të ndodhte kjo, atëherë do të shpërthente një sherr që e parandjenin se do të qe shumë i ashpër.
Si u ndanë kështu, secila nisi të mendojë vetë për vete, të mbyllura ne ato kthinat e tyre. Lukën s’e kishin as dyqind metër larg, por asnjëra e as tjetra nuk guxonte të shkonte tek ai. Nuk e dinin se ç’bënte atje i drobitur nga sëmundja. Sofija s’e kishte njohur kurrë nga afër, nuk pat biseduar kurrë me të, kurse Vikoja, mbasi s’e pat qasur të rronin bashkë, s’mund të shkelte më në pragun e tij.
Por ishte e pamundur ta duronin gjatë ate gjendje. Sofija kalonte çdo ditë nëpër ca kallurëme të rrjepur pranë shtëpisë së tij dhe shikonte morine e dritareve e të syrëzve me qepene të pluhurosur me shpresë se mos
kushedi e shihte rastësisht. Por Luken nuk e pat parë kurrë. Një dritare, që thoshin se ishte e tija, rrinte vazhdimisht e mbyllur nga një grilë që kishte qenë dikur e gjelber, por që qe çngjyrosur, nxirë e shkatërruar tani. Ja, as dyqind hapa dhe mbrrije tek ai, në një kohë që kishte njëzet vjet që e digjte dëshira për ta takuar. Kishte qenë e pamundur, kishte ikur gjithë ajo kohë në pritje të një dite që nuk vinte kurrë. Në fillim kishte qenë në mes Vikoja, pastaj ai burg aq i gjatë.
Jo, nuk mund të duronte më Sofija dhe një mbasdite, kur të gjithë bënin gjumin e drekës, veshi fustanin e gjelbër me trendafil bojë alle dhe, ndërsa zemra i rrihte sikur do t’i çahej në kraharor, u nis. Hyri nëpër ca labirinthe oborresh që të çonin te Luka, dy plaka i treguan rrugën nga duhej të kalonte dhe ajo ndjehej aq e shashtisur, sa i thoshte vetes se ishte më keq sesa një vajze e re që shkon në takim për herë të parë. Trokiti në derën e tij dhe nga brenda dëgjoi zërin e zvargur të Lukës që i tha “Hyr!”.
Ai rrinte shtrirë në një krevat të vjetër me kokën mbështetur në jastëkët e vënë te përkrerësja. Ishte i drobitur dhe nuk po shquante dot se kush kishte ardhë tek ai. Sytë e mëdhenj, dikur aq të bukur, i qenë futur në gropëzat e thelIa dhe i digjeshin si nga ethet. “Dua të bisedoj me ju”, i tha Sofija. Atij i rrëshqiti një nënqeshje në fytyrë dhe puliti qepallat, sikur ta kishte pushtuar prehja. Mbas një hopi i çeli sërisht sytë dhe i ktheu nga ajo. “Jeni ju?”, i tha në një mënyrë të tille që Sofisë iu duk tepër intime. Kërceu dhe i tha me një zë që i mbytej nga mekja: “Më njhni? Ju më njihni?”. “Po, jeni ju, – ia kishte kthyer Luka me sytë e pulitur, si i zhytur në një kohë të largët, – Jeni ju”. Sikur i thoshte: “Ju që kishit rënë në dashuri me mua, por që nuk patëm rast të flisnim ndonjëherë”.
Kjo kishte qenë shkatërruese për Sofinë dhe nuk kishte mundur të përmbahej më. “Më njihni?! Më njihni?!”, i kishte britur dhe ishte gati t’i hidhej në gjoks. T’i hidhej dhe ta merrte pranë vetes, t’ia kapte duart e t’ia puthte. Pastaj t’i lutej me përgjërirn. Që ta pranonte të rrinte me të gjithe jeten, deri në vdekje. “Më lini të rri këtu me ju!” i thirri, duke u dridhur e tera. Pastaj i kishte rrëfyer me një tiradë të gjatë se e kishte dashur aq shumë sa që, kur i shoqi dha atë denim aq të rëndë për të, ajo kish nisur ta urrente, gjersa kishte ardhë dita e lumtur që e kishte ndarë. Si mund të dënohej një njeri si ty, i tha, dhe pse? Vetëm e vetëm sepse ekzekutove ne piano ca pjesë të Bethovenit sipas Bart Bakarakut, i cili konsiderohej si një modernist i rrezikshëm. 0 kuje, 0 tmerr, shih se çfarë shtaze! Si mund të rrija më me atë njeri? Jo, kurrën e kurrës. Sidomos mbas asaj që ai me pyeti nje herë se ç’kisha që isha bërë ashtu mbas burgosjes tuaj? Por unë as që pyeta dhe i thashë se isha bërë ashtu ngaqë ju dashuroja. Dhe që atëherë s’kish patur asnjë njeri tjetër në zemër veç Lukës. Kështu i kishte folur si te shfrynte një duf dhe Luka qe pikëlluar shumë përpara shpirtit të saj. Dukej fare qartë se qe e semurë dhe e marrosur nga dashuria për të. Luka, duke tundur kokën në menyre dramatike, perfytyro leshrat e tija të dendura, të gjata dhe të thinjura krejt, ata sytë e mëdhenj bojë kafe në të errët me një shkëlqim prej të sëmuri, fytyrën e tij të hequr, të zverdhur nga burgu me xigoma të kercyera që i jepnin hijeshinë e një aktori, pra, tek tundte kokën kështu në mënyrë dramatike, kishte bërë shenjë me gisht nga ana e murit si për të treguar diçka në mënyrë të fshehtë dhe i kishte thënë: “Jam në të ikur”. Prapa, në mur, ishte nje pllakat me Nurejevin, në një skenë nga baleti Zhizel. Tartari fluturues, balerini më i madh i të gjitha kohërave, kishte qenë mik me të, kishin jetuar bashkë në një konvikt të Petërburgut për disa vjet, por tani Nurejevi po bënte kohë që kishte vdekur. Kur kishte qenë student edhe ai, si Nurejevi, i kishte bërë pedagogët ta duartrokisnin mbas një ekzekutimi virtuoz në piano. Nurejevi kishte vdekur, pra kishte ikur në rrugën pa kthim, dhe ja tani edhe Luka, edhe ai ishte në të ikur. Sofija e kishte kuptuar se çfarë i thoshte, lotët i binin si breshër, sepse ai sikur psherëtinte për fatin e tij dhe i thoshte se s’donte të gënjente njeri për ca ditë jetë që i kishin mbetur. E kishin kapur Sofinë ca të dridhura konvulsive, donte të qante me ulurimë, por s’mundej. Ishte ngritur dhe kishte ikur si e mbërthyer nga ngerçi i vdekjes.
Edhe Vikoja. Edhe ajo do të bente po atë gjë dhe në të njëjtën mënyrë si Sofija. Domethënë, ashtu si kishte shkuar Sofija fshehurazi saj, do të shkonte edhe ajo te Luka fshehurazi Sofisë. U nis me mendjen t’i thoshte fjalët më të bukura. T’i kërkonte ndjesë që s’e kishte pranuar në shtëpi, të qante pëpara tij për të lehtësuar shpirtin dhe ta merrte me vete në shtëpinë e saj e t’i thoshte se nuk do të ndaheshin më kurrën e kurrës. Por, sa kishte shkuar te Luka, të gjitha i kishin dalë tjetër për tjetër. S’dihet se për çfarë shkaku, por, në vend të atyreve që kishte menduar se do t’i thoshte, fjalë pas fjale, kishte dalë te sherri. I kishte thënë se kishte qenë ai që qe bërë shkak që u qe prishur jeta ashtu, kishte qenë faji i tij që nuk e kishte ruajtur veten dhe ishin marrë në qafë kot së koti. Kushedi se si i vinin së thelli ato fjalë që nuk e kishte menduar kurrë se do t’ia thoshte Lukës ndonjë ditë. Ai e shikonte me sy të çuditur, të vrarë dhe me një nënqeshje gjithë brengë. Mbase kujtonte Vikon atëherë në gjyq të skuqur flakë, të tronditur dhe gati t’i sulej kujtdo që do të guxonte të prekte Lukën? Ndoshta kujtonte sa zemer i kishte dhënë, kur kishte thirrur mes heshtjes dhe frikës së njerezve në sallë të gjyqit: “Të dua, Lukë!” Ç’ishte kjo Viko tani, si qe bërë ajo ashtu ?!
Vikoja kishte ikur nga Luka duke qarë dhe pa ditur se si të ngushellohej. Erdhi dhe u mbyll në shtepi dhe nuk dha shenjë më në ishte e gjalle apo jo…
Mana e qepi dhe foli një copë herë me vete. Unë mendova se e la me aq atë histori të dhimbshme, por ai u hodh në një degë tjetër dhe nisi të më tregojë për xhuboksin e Sofisë. Sofia, mbas zënkës që pati me Vikon, kishte ikur nga shtëpija e saj dhe, mbasi nuk qe dukur kund për disa kohë, ishte kthyer përsëri në atë lagje të humbur, që Mana i thoshte periferi. Tani fjalën “periferi” ai e përdorte në mënyrë metaforike. Isha i bindur për këtë, ky kishte qenë edhe shkaku që e kishte nisur atë tregim anës e anës. E kishte nisur me historinë e vjetër te Sofisë me Vikon për të dalë te një barrakë që ndërtoi Sofija. Foli për Klod Debysi, tha se Sofija ishte e çmendur mbas muzikës se tij dhe nisi te flas pastaj për “Hëna zhduket mbas tempullit qe s’është më” dhe për përfytyrimet që të ngjall një muzikë që të zbret në shpirt si mister, si ngjyrë, si largësi. Pastaj përqeshi veten dhe tha se nuk ishte as më shumë e as më pak veç një banor i periferisë, një nga ata “bohemët” që jeta e kishte hedhur nga qendra në skaj. Nuk i bënte dot ballë qendrës. Qendra tani qe mbushur me matrapazë dyqanesh, me matrapazë gazetash, me matrapazë politik , me matrapaze shtetërorë. Qendra qe mbushur me pluhur e me zhurmë te çmendurish, me rrëmujë e berihajë që as që pyeste më për kurrfarë shpitti. Ajo që ndodh ne qendër është një centrifugë që s’do’ t’ia dijë për një shpirt delikat, por e hedh në periferi si plehrat, si gjithë mbeturinat. Një artist, një violinist i një orkestre sinfonike, siç ishte ai, nuk mund të hahej me asnjërin nga ata të qendrës, ata e mundnin. E quanin edhe të marre kur e shihnin me kutinë e violinës nën sqetull. Edhe Sofinë po ashtu e kishte mundur jeta. Ajo kishte prurë aty atë xhuboks, një klithme për një gjë që kishte zënë ta mbulojë pluhuri, një thirrje për t’u përmendur. Mana bëhet përqeshës në atë dëshpërim që e ka zënë.
– Ah, qendra, perc, – ia bell. – Atje ndërtohet lloj- lloj pallati, lloj- lloj hoteli, por nuk ekziston asnjë lloj kujtese për godinat, ke vënë re? Ato marrin një kuptim kur lidhen me botën e shpirtit. Shih për shembull një barrakë të shtrembër me një gjë aq të veçante pranë një gjeniu të semurë si Luka…
Mana skuqet i tëri dhe sytë i erren si një qiell i mbyllur nga retë. Ai ka një keqardhje të pafund që njerezit nuk dijne t’i vleresojnë disa gjëra. Mbas prishjes me Vikon dhe mbas asaj që i kishte ndodhur me Lukën, Sofija ishte zhdukur për disa kohë dhe ishte shfaqur sërish në një pasdite me diell që të digjte. Qe fare e shkatërruar. Qe nxirë e qe tharë edhe më keq, cigaren s’e hiqte nga buza dhe kishte prurë me vete nja dy si biçim punëtoresh a si biçm hamejsh, të cileve u jepte lloj- lloj urdhrash. Kishin filluar të hapnin një cope vend në një shesh që kishte qenë me plehra, diku në mesin e ca godinave që ndërtoheshin, diku mes një restoranti dhe një moteli me fasade nga rruga. Sajuan një truall të vogel, prunë një karroce me dërrasa dhe askush nuk pyeti se ç’do të bëhej aty. Zgëqe të tilla ndërtoheshin kudo, sidomos në periferi, për të cilët as që pyeste kush. Sofija ndërtoi aty barrakën e vogel me dërrasa, një bar ku do të shërbente vetë dhe pruri një xhuboks, një si arkë me mekanizmin e ngrehjes e me altoparlantet që kushedi se ku i kishte gjetur. Gjithçka sikur mori hijen e një kohe të largët me atë kuti teneqeje të zezë me dy altoparlantët që i hapeshin si hinka anash dhe sidomos me nje tabelë të vënë në hyrje të derës, ku shkruhej “Shtepia Bethoven”. Një tabelë e bërë me shkronja gotike nga nje piktor, me ca viza te perdredhura të verdha te arta, që të kujtonin pentagramin e muzikës. Shumë as që e dinin aty se kush qe ky Bethoveni dhe pse ishte ajo shtepi e tij. Par erdhi një pasdite, për të cilën është nisur Mana të tregojë, pra erdhi një çast kur Sofija, pasi e kishte kurdisur xhuboksin dhe kishte vënë në të një pllakë me Sinfoninë Nr.6 të Bethovenit, pastaj, si e kishte hapur dhe e kishte ngritur në maksimum volumin e tij, që dëgjuar buçima e orkestres që të trondiste. Sofia kishte dalë te dera dhe shikonte e priste të shihte se çfarë do të ndodhte. Sikur reshtën zhurmat, sikur u prenë lëvizjet para asaj buçime orkestre dhe gjithçka po mbulohej me një dritë magjike. Muzika përhapej si një erë me freski dhe sa vinte e behej më e fortë. Njerëzit mbanin këmbët e linin punët, dikush çelte derën e oborrit a kanastat e dritares.
– Përfytyro, – tha Mana me sytë e ndezur, – ato shtëpi të vjetra, njerëzit e fishkur nga asgjëja, gjithçka e përgjumur dhe banale, karroca që gërvëlijnë dhe shkarkojnë grumbuj plehrash në periferi. Një Bethoven që i mbulon të gjitha, del si nga qielli me një gjë hyjnore që kërkon të përtërijë dhe të gjallëroje gjithçka. Sofija thërret me shpirt Lukën, do që ta zgjojë dhe ta ribëjë, thërret teë vijë përsëri një çast që ai të dalë nga vdekja e tij dhe të eci drejt saj, drejt Sofisë që i dridhet shpirti nga malli. Të vijë me ata flokët e gjata që ia shpupurit era dhe me ata sytë e tij të bukur. A ka vrull më të madh shpirtëror se ai që të pushton duke dëgjuar atë muzikë që ka vërshuar mbi atë gri të vdekur dhe mbi atë pluhur të skajeve të qytetit? Sikur vërshojnë erëra e ujëra dhe sikur shushurijnë pyje, mbushet gjithçka me frymë e me gëzim që, o Zot, ku kanë fryrë edhe një herë tjetër ashtu? Si nuk qenë lëkundur me parë ashtu kurora lulesh e maja drurësh, si nuk kishte rendur nëpër livadhe erë e lagësht e një mati pas shiut, ku pikojnë pika dhe shtillen re të bardha në një qiell pafundësisht të kthjellët dhe pafundësisht të kaltër? E jashtëzakonshme! – thotë Mana i përlotur nga fjalët e veta. – Kjo është ngjarje, kështu mund të thuash se ndodh diçka…
Në këtë çast, kur Mana qe përndezur kështu, zuri të bjerë një shi i ngrohtë vere. Kishte fryrë një erë që nuk e kishim vënë re, jashtë qe ngritur pluhuri dhe vërtiteshin shtjella dhe në toke binin pika të mëdha. Mana sikur i harroi të gjitha. Mana u çmend kur vuri re shugullimën e drurëve dhe shtjellimin e shiut. Vetëtiu nëpër qiellin e vrenjtur.
– Zuri?! – kërceu e pyeti të zotin e bar-restorantit që dremiste te banaku.
– Ja, erdhi, – tha ai, i zgjuar e i përmendur.
Mana u hodh me vrull dhe doli përjashta. Qe bërë më keq se një kalama, e kishte pasur të vertetë dëshirën të lagej si dordolec. Lëshoi një britmë dhe rendi nëpër kallurëmet drejt ures. Ndurkaq shiu binte i rëndë, i ngrohtë, i vrullshëm. Po ndjeja se ai shi më kishte shpëtuar nga diçka që s’doja të zihej me gojë. Po të mos kishte zënë shiu, Mana do të ishte duke më treguar tani se si ia prishën Sofisë “Shtëpinë Bethoven”. Vëllezërit e Vikos, të tmerrshmit. Thanë se ishte pronë e tyre trualli i atij bari, do të bënin aty një supermarket, dhe s’pyetën për kërkënd. Ky shi më kishte shpëtuar nga trishtimi që të kap, kur përfytyron se si i vënë kazmën barrakës dhe si e hedhin xhuboksin jashtë. Edhe Mana prandaj pat kërcyer ashtu nga vendi, me siguri kishte dashur edhe ai të shpetonte nga kjo gjë e trishtme. Por mbase edhe nga që të ngjallen shpresa në një ditë të tillë me shi. Të ngjan se diçka do të ndodhë, se diçka do të vijë e do të shfaqet, mbasi të pushojnë pikat e shiut dhe mbasi të reshtë lëkundja e drurëve nëpër mjegull. Mbase një dritë tjetër do ta ketë pushtuar qiellin, thua, mbase diçka e tillë si e blertë bojë manushaqe…

KROI I ARKITEKTIT

Karvani mbërriti në Çemberlitash. Arkitekti zbriti nga kali, një kërr truphollë dhe qime errët, me të cilin kish bërë copën e fundit të rrugës, atë nga Yk Yzedini deri aty, në Stamboll. Para se të hipte në karrocë, shtriqi krahët dhe pa Kullën e Observatorit, pastaj Ajan Sofinë, më tej Top Kapenë dhe kështu gjithë xhamitë me kupolat dhe minaretë e holla, që ngriheshin në ajrin e mbrëmjes, ende me dritë. Po i terej lodhja nën frymën e detit dhe po thoshte se, ja, edhe pak e do të ndjente, mbas një kohe aq të gjatë, edhe erën e shtëpisë.
Por nisi të bëjë një çudi: tek po kotej dhe ëndërritej ashtu, ndjeu një marramendje! Një si trembje, një si ajo frika që të zë kur zgjohesh nga gjumi dhe të duket se gjithçka, që ke rreth vetes, është e huaj. I bëhej sikur kishte dalë në një vend të panjohur plot ngrehina si të përrallta e të përqellta.
Ishte vetëm një çast! Vetëm një çast, tha i lehtësuar, sepse ndjeu se po e mblidhte veten. I ishte bërë ashtu për shkak të muzgut. Për shkak të tij i qenë dukur, gjithë sa kishte parë, si të tejme e si të përajërta. Ishte ajo arsyeja, që nuk i qenë dukur ngrehina të Stambollit ato që shihte, por re të florinjta të një qyteti të panjohur, që përndritej nga rrezet e fundit të diellit.
Duke ndier t’i kalonte të hidhtëtit që e kishte kapur, nuk deshi t’i përsëritej, kur të dilte në Nishan Tash dhe kur të shihte Urën e Gallatës, Xhaminë Blu dhe, në shtegun që dilte nga Beshiktashi në det, Yskydarin. Në atë pjesë të Stambollit ishte si në shtëpinë e vet dhe s’kishte pse t’i bëhej se askush nuk e priste në qytetin e tij! Atje do t’i bjerrej ajo ndjenjë tejhujësimi, që sesi i qe ngjallur ashtu krejt papritur asaj mbrëmjeje.
Por, si edhe më parë, asgjë nuk ndryshoi. Kur karroca harkoi sheshin e Xhamisë së Pëllumbave dhe përpara iu çel gjithë pamja që priste, ndjeu se qe e njëjta gjë! Përsëri gjithçka i dukej i tëhujësuar! Edhe vetë Xhamia Blu me kupolat e minaretë e holla! Edhe ajo që e kishte projektuar me duart e veta dhe që i qe rritur përpara syve për gjashtëmbëdhjetë vjet me radhë! Iu duk edhe ajo, si çdo gjë tjetër, e huaj dhe e tejme! Kjo e bëri Arkitektin t’i shtrëngohej në grykë një gjyç dhe të thoshte se do të ishte shenjë e ndonjë sëmundjeje.
Shpresa, që t’i davaritej gjithë sa po i ndodhte, ishte shtëpia e tij, porta me qemerin e lartë, të cilën e kishte projektuar të dukej sikur ngrysej nga keqardhja kur ai dilte dhe, në të kundërtën, pushtohej nga hareja kur kthehej, sidomos mbas një mungese aq të gjatë. Një shprehje drite njerëzore, si prej sysh që shohin e si prej zemrash që ndjejnë, kishin jo vetëm porta, por edhe gjithçka tjetër në atë shtëpi. Në mirëseardhjen që të tregonte, ajo sikur fliste e buzëqeshte me oborrin, me dhomat e përndritëta, me hajatet e me sallat e mysafirllëkut, me gjithçka, me gjithçka. Mezi duroi që karroca të soste një çast e më parë, mezi priste të reshtnin më së fundi së rrotulluari rrotat e zhurmshme dhe kërcitjet e patkonjve të kuajve nëpër kalldrëme.
Por, kur sosi dhe u gjend nën harkaqaret e larta, kur kanatat e rënda e të mëdha u hapën dhe para syve iu shfaq gjithçka me brendinë e vet, vuri re se asgjë nuk lëvizi me ndonjë gjë ngazëllimtare, siç kishte pritur. Më së tejmi, për të mos thënë se nuk e kishin njohur, mund të thoje se iu dukën mëse të ftohta e mëse të huaja porta, oborri, kroi në mes të gjylistanit dhe shërbëtorët, që dolën dhe e pritën.

* * *
– Po më ndodh një çudi, – i tha së shoqes, mbasi kishin heshtur për një kohë të gjatë.
Kishin ngrënë darkën, mbasi kishte bërë një banjë të mirë, sikur të kishte dashur të hiqte një si smërç që i qe ngjitur nga rruga, kishin ndenjur pranë njëri-tjetrit në minderin me sedefe dhe kishin pushuar një copë herë, pasi qenë çmallur në shtrat mbas një kohe aq të gjatë që nuk ishin parë dhe, si kishin mbetur ende shumë gjëra për të thënë, ishin ngritur përsëri, kishin shkuar në odën me farfuri të bardha dhe aty qenë ulur afër njëri-tjetrit: ai me qyrkun e qëndisur me ar hedhur supeve, ajo me një rrobë të trashë purpuri, që ia nxirrte më në pah qafën e bardhë e të bukur, si dhe topuzin e flokëve të zinj.
– Më bëhet sikur jam i huaj, – tha.
E këqyri tinëz, për të parë se çfarë shprehje do të merrte fytyra e së shoqes mbas asaj që i kishte thënë dhe vuri re se asaj i kaloi në nënlëkurë vetëm një nënqeshje gati e padukshme.
– Sikur ke marrë një erë tjetër, – tha ajo, me zërin si pëshpërimë.
Ah, i klithi së brendshmi Arkitekti! Prandaj dhe kishte qenë e ftohtë me të, gati mezi e kish pranuar praninë e tij në shtrat!
Vonë, ndërsa të gjithë flinin dhe e shoqja po bënte kohë që e kishte lënë vetëm, ndërsa rrinte në çardak, në jalldazin me pamje nga Yskydari dhe shihte fenerët e lagjes së vjetër të regëtinin të përgjumur atje tej, ai po mendonte për ekspeditën që kishte bërë. Kishte qenë një ekspeditë e çuditshme, kishin qenë një vargan i gjat njerëzish nga më të diturit me vetë Sulltan Bajazitin në kye dhe me gardën e madhe perandorake, që i kishte shoqëruar në një rrugë tmerrësisht të gjatë e tmerrësisht të lodhshme. Një vargan njerëzish të heshtur dhe të kredhur në mendime, që kishin përshkuar një rrugë pa fund. Një ekspeditë pa zhurmën dhe tërsëllëmën e ekspeditave ushtarake që shkonin për ndëshkime; vendin e gjeneralëve, të oficerëve dhe të ushtarëve e kishin zënë arkitektët, gjeografët, historianët dhe gjithfarë specialistësh, që merreshin me rrugët, me portet dhe me ndërtimet urbanistike. Padishahu nuk mbante në krah të djathtë ndonjë strateg të luftës, por vetë atë, Arkitektin. Ai kishte marrë pamjen e një ustabashi, që fliste vazhdimisht për punë ndërtimesh. Do të ndërtonin një liman të madh në një gji të Jonit, diku pranë Vlorës, skaji më perëndimor i Ballkanit. Kjo qe mbajtur, s’dihet se për çfarë arsyesh, tepër sekret që nga nisja e deri afër maleve e buzë detit, të cilët dalloheshin si të tillë nga hapësira e dritës së kaltëremtë, që ngrihej mbi ta. Kur i ishin afruar gjiut, Padishahu kish përkulur trupin nga ana e tij dhe i kishte zbuluar sekretin: Do të ndërtonin një liman, nga i cili do të nisej ushtria që të kapërcente detin, për të sulmuar bregun matanë!
E shoqja qe ngritur sërisht nga shtrati dhe po vinte tek ai.
-S’më the, çfarë të ka ndodhur që rri e mendohesh?
-Nuk e di, – tha Arkitekti. – Por më qëlloi të shihja fshatrat…
Kishte parë fshatrat e atyre anëve nga kishte shkuar, tej humbëtirash e skërkash të largëta. Kishte parë ngrehinat e tyre të gurta, grumbujt e çative të mbuluara me rrasa varur nëpër rrahe malesh. Nuk bëheshin vende më të shkreta e më të varfëra se ato. Dhe a e dinte ajo se çfarë? Nuk ia kishte thënë kurrë këtë gjë që do t’ia thoshte tani! Nuk kishte menduar asnjëherë se ndonjë ditë do t’i fliste asaj për një gjë, që edhe vete pothuaj e kish harruar. Ishte nga ato anë! Ajo nuk ia dinte rrënjët e largëta të prejardhjes, por ja ku po ia thoshte tani se ishte nga ato anë. Kish ndier se diçka i qe krisur së brendshmi, kur kish udhëtuar përmes atyre fshatrave! Një stërgjysh i tij nga ato vise kishte ikur tre-katër breza më parë dhe kishte ardhur në Stamboll. Para se të vinte nuse ajo, aty, në shtëpinë e tij, flitej ende për brucën e dhirtë të stërgjyshërve si dhe për një fyell që kishte pasur. Duke shkuar andej, sikur i kishte mbirë nëpër mjegulla fytyra e bariut të dikurshëm, stërgjyshit të tij, dhe i qe bërë sikur e kishte parë të gjallë, tek i ngjitej një rrahu me delet përpara!
– Nuk munda t’i bëja ballë dëshirës që pata, – i tha Arkitekti së shoqes. – Doja ta gjeja se ku ishte katundi i stërgjyshit tim. Rasti e kish prurë të shkoja afër, as katër-pesë orë me kalë nga vendi ku ishim. Dhe shkova. Më nisën me një shpurë të madhe, sido që doja të shkoja si një udhëtar i zakonshëm. Gatitën një bylyk kuajsh dhe, me gardën që ecte para, i hymë një gryke malesh të serta. Më qe shtrydhur zemra, nuk e di pse. S’kisha parë vende aq të shkreta, aq më tepër më dukeshin të tilla nga shkëlqimi dhe zhurma e shpurës, që më shoqëronte. Njerëzit që hasnim rrugës, na mënjanoheshin. Unë u bërtisja dhe u thoja se jam nga anët e tyre, por ata iknin edhe më tutje. Kjo gjë më ndodhi edhe kur po hyja në katundin e stërgjyshit. Ishte në një humbëtirë të stërthellë, ku ngriheshin, poshtë një kurore të zhveshur majash të gurta, shtëpitë e hirta me ca ara e livadhe të thurura me gjerdhe anash, me ca bagëti. që kullosnin në ca rrahe me dy fije bari dhe me një kaskadë shkëmbore, që binte si ujëvarë nëpër shpatet e një rrëpire të madhe. Fëmijët dhe gratë qenë fshehur, na dolën përpara vetëm ca burra pleq me guna të dhirta dhe me qylafe të gjata në kokë. Na thanë bujrum e mirë se keni ardhur, por thithnin çibukët e përpiqeshin të gjenin arsyen se përse u kishim shkuar me një bylyk të tillë të madh kuajsh! Çatallbash Pasha, që hiqte karvanin, u tha se u kishte sjellë një njeriun e tyre dhe më tregoi mua. Ata buzëqeshën, kur më panë të rrethuar gardh nga garda dhe sikur thanë se e bënin kabull shakanë. Më shikuan sikur prisnin që Çatallbash Pasha t’u thoshte se isha vetë Sulltani, kurse unë kisha mbetur si i pagojë në majë të kalit. Por ishte e vërtetë, unë isha njeriu i tyre dhe, kur më në fund u bindën për këtë, pati një çast që pleqtë shkëmbyen shikime me njëri-tjetrin, folën pastaj për stërgjyshin tim, emri i të cilit mbahej në gojë dhe mbahej në gojë për shkak të një nipi të tij, i cili kishte ndërtuar Stambollin. Ata folën një copë herë për këtë nip, pastaj, tashmë krejt të çlirshëm e të shtensionuar, u kthyen nga ana e shtëpive, që dukeshin si pa frymë njeriu dhe bënë ca nojme e ca shenja. Fill mbas këtyre, vërshuan që andej, sikur të kishin mbirë nga dheu, gratë, çunat e rinj, fëmijët. Mbas një zhurmërimi të tillë, kur fshati mbase për herë të parë dilte dhe i priste si miq një tabor me njerëz me uniformë, ndodhi habia e dytë e madhe: nipi për të cilin flitej dhe që kish ndërtuar Stambollin, isha unë! Pothuaj u mekën e s’pipëtinë, kur morën vesh këtë gjë dhe mua më preku kaq shumë shtangia e tyre, sa m’u mbushën sytë me lot. Ata nuk dilnin dot nga një si ngërç që i kishte zënë, unë aty isha një legjendë dhe ja ku më kishin të tërin të gjallë para syve! “Kush shkon e kush vjen nga Stambolli, vetëm për ty flet, – tha njëri nga pleqtë. – Sulltani, thonë, të ka dhënë vajzën për grua dhe të mban mbi kokë, se i ke bërë një Turqi të tërë, xhenet ia ke bërë.”

* * *
Nuk e kishte parë kurrë të shoqin të prekur e të hutuar në atë mënyrë. Ai sikur qe bërë tjetër njeri. Ishte e vërtetë se mbante tjetër erë, këtë ajo ia kishte ndier sapo kish rënë në shtrat me të. Në fillim nisi ta dëgjojë me njëfarë kureshtjeje, sepse iu duk interesant tregimi i tij, por pastaj ndjeu se po bezdisej. Bënte shumë kujdes ta fshihte këtë ndjenjë, nuk donte t’ia prishte kënaqësinë, me të cilën tregonte ai, ndonëse kjo nuk ishte pak e lodhshme. Herë-herë e kaplonte një përgjumje, që s’i bënte dot ballë dhe, në këto raste, i ngjante sikur ai që fliste nuk ish i shoqi, por dikush që kishte ardhur nga larg. Nisi ta shqetësojë kjo ndjenjë tëhuajësimi dhe tani donte të gjente një mënyrë që ai t’i linte ato kujtime.
Por i shoqi po i tregonte për diçka tjetër, që atë e bëri kurioze. Njerëzit e fshatit ku kishte shkuar, i kërkuan të bënte diçka për ta. Diçka me dorën e tij, si djalë që e kishin. Ata donin të kishin një kujtim nga ai, nga njeriu që kish ndërtuar gjithë botën dhe e kish bërë xhenet. Por çfarë mund t’u bënte? Ata kishin vetëm gurë. Atëherë ja se çfarë kishte ngjarë: i kishte zhveshur rrobat e Arkitektit Perandorak dhe kish kërkuar ca poture shajaku, që t’i shtrohej punës. Do t’u bënte një krua. Në mes të fshatit u rridhte një ujë, që e përdornin për të pirë, dhe aty të qasnin ca gurë, t’i gdhendnin e t’i vinin përqark. Ashtu bënë dhe më në fund Arkitekti bëri ujarenë, që e skaliti dhe e zbukuroi me duart e veta dhe e vuri në mesin e një plloqe të kaltëremtë graniti. Rrodhi uji nga ujareja e zbukuruar nga dalta e tij dhe fshatarët thanë: Ah, po ku ka gjë më të mirë dhe më të bukur që mund të na bëje?!
Arkitekti e dinte se një krua të tillë ata mund ta bënin edhe vetë, por nga dora e tij ishte tjetër gjë. Në atë humbëtirë do të kishin diçka nga ai, që kishte bërë gjithë Stambollin dhe gjithë Turqinë! Kështu do të thoshnin, kështu do t’i tregonin cilitdo që do të vinte në fshatin e tyre.
– Bëre një krua?! – i tha ajo, duke e shikuar me sy të vakët.
– Po, një krua të vogël. Shkrova në një pllakë guri: “Kroi i Arkitektit” dhe piva një grusht ujë.

Tiranë, qershor 2000

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, maj 2009)

TREGIME NGA FAIK KONICA

MALLI I ATDHEUT

Kur vete njeriu, i lirë e i vetëm, larg atdheut – viset e reja, ndryshimi i zakoneve, ëmbëlsia e udhëtimit e një mijë gjëra që vihen re ndër popuj të huaj, të gjitha këto ta përgëzojnë zemrën e të bëjnë jo të harrosh Shqipërinë, po të mos të vejë tek ajo aq dendur mendja. Më tutje, si ngopen sytë së pari ndryshime, gazi shuhet pak nga pak. S`di ç`të mungon, s`di se ç`të duhet. Një hije trishtimi ta mbulon fytyrën; e, pikë së pari herë-herë, mbastaj më dendur e më në fund shpesh e pothuaj kurdo e kudo, kujtimi i prindërve, i miqve e shokëve, kujtimi i dheut ku u lindem e u rritem, ku qajtëm foshnja e ku lozëm djelm, kujtimi i atyre maleve larg të cilëve nuk rron dot mirë një shqiptar, kujtimi i kombit, që, me gjithë ca të liga që ka, është kombi ynë, e më tepër kujtimi e dëshira e etja e gjuhës sonë ta shtrëngojnë e ta dërrmojnë me të vërtetë zemrën. Ah, malli i Shqipërisë, malli i atdheut të dashur, i shenjtë mall e dashuri e shenjtë, kush është ai shqiptar që s`e ka pasur në dhe të huaj! Duhet të jeshë jashtë Shqipërisë, e të jesh larg, për të kuptuar se ç`forcë e ç`bukuri të ëmbël ka për veshët kjo fjalë: Shqipëri! Ajo më e zbrazura letër, ajo fjala më e vogël, na sjell, kur vjen nga Shqipëria, një gaz të parrëfyeshëm, se na sjell si një copë të atdheut…

I URTI I MALIT

Tre miq, të quajtur Rëmbi, Gjëmbi dhe Shkëmbi, mbarojin së ngrëni. Plloska me verë shkoi nga duar në duar. Rëmbi nisi të dredhë cingare, Gjëmbi mori lahutën, Shkëmbi ia nisi këngës. Pastaj folën. Për çka mund të flasin tre miq, kur janë të rinj e kur mblidhen bashkë? Për qëllimet, për shpresat e tyre. Rëmbi, që shumë kohë e kish ndër mend të dilte në vise të huaja për fat, Gjëmbi donte të merrte udhën e Stambolli për të zënë punë. Shkëmbit zemra i thosh ta shkojë jetën e tij në mes të arave, të vreshtave e të bagëtive të veta. Ç’të mira, ç’të liga e prisjin sicilndo në udhë të jetës?
Ç’gëzim, ç’trishtime fshihte në gji të vet koha për të ardhur? Të tre miqve u vate mendja tek i Urti i Malit. Dhe Rëmbi, duke ndezur një cingare të re: “Pse, tha, s’vemi të pyesim magjistarin e madh, të na shfaqë fatin tonë?” I Urti i Malit rrinte në mes të një pylli; një vrimë shpelle ish shtëpia e tij. Magjistari me famë s’kish shok për të kënduar në kohë për të ardhur, dhe dija e tij qaste njerëz nga gjithë anët e Shqipërisë. Kur vanë të tre miqtë në shpellë, dolli t’i presë një plak i çuditshëm: tripëllëmbësh i gjatë, një hundë sa një opingë i ndante tunrinjtë në dy, dhe një mjekër e bardhë porsi bora i briste gjer në dhe e i binte nëpër këmbët; një rrobe e ngjyrë hiri i mbulonte trupin, dhe, në vend të brezit, një gjarpër i shtrëngonte mesin, gjithë jeta e këtij njeriu ishë në sy të tija, dy pishë të ndezira.
I urti i Malit – se ai ish – ua preu fjalën të tre miqve që deshën t’i thonë pse erdhën: – “E dij pse erdhtë. Hyni”” Hyjtin në një odë të skalisur në gur, e të ndritur prej shtatë shandanesh. Shtatë misurë të gjelbër ishin duke zier në mes të odës. Magjistari mori një stap të verdhë: të shtatë qirinjtë u shuan njëri pas tjatrit, dhe misurët pushuan së zieri. Ahere plaku ra me stap tri herë, e, në fund të odës, si në një teatër kur hapet perdja, u hap një qytet i bukur. Një qytet i bukur me pallate të larta, me rrugë të gjera, ku vejin e vinin karroca të ndritshme, kuaj të lehtë, zonja me rroba të hijshme, njerëz të gëzuar a të ndrojtur, të nxituar a të ngadalshëm. Dhe pastaj karroca të tjera e kuaj të tjerë, e automobila, e botë në të gjitha anët. “Si e vini re”, tha plaku, duhet një zakon i madh për të ecur nëpër këto rrugë pa qenë i shkelur njeriu. Një fshatar i ardhur që pak kohë nga katundi i tij është në rrezik të shtypet në ditë të para.
Tani, rruga këtu është pasqyra e jetës: jeta, shoqëria, janë aqë të koklavitura në këto vise, aq të ngatrruara e të errëta, sa duhet një mjeshtri e madhe për të ecur, dhe kush s’është i mësuar me këto zakone, shpejt shtypet. Mos kujtoni se tregtia, punët etj, bëhen në ato vise me atë mënyrë të kulluar që bëhen në Shqipëri! Jo” Aty, tregtia është një shkencë, punët janë një sërë luftash të ashpra e të pamëshirshme. Që të fitosh me të vërtetë, duhet me një mënyrë të jesh një dijetar e një ushtar bashkë. Jeta, aty është një luftë, thashë – dhe në luftë, o djem, ka mundës, vërtetë, po ka dhe shumë të plagosur e të vrarë. Plaku i ra prapë tri herë stapit të verdhë, dhe në vend të qytetit të largmë, dolli një qytet anës detit, me shtëpi prej druri, me minare shumë, e me mijra qen rrugëve. E njohën Stambollin. Plaku shtroi përpara syve të miqve punët, me ç’dredhira me ç’ë unjura, e, shumë herë, me ç’poshtërsira. “Këtu, tha prapë plaku, jeta s’është një luftë, por një lodër”…
“Sa për ty që kërkon ta shkosh jetën tënde në mes të arave, të vreshtave e të bagëtive” tha i Urti i Malit, “si lum ti!” se në qoftë se breshri a vapa a këlbaza, të prishin drithin a të pakësojnë bagëtinë, ajo prishje e ai pakësim s’do jenë të rrënjshme, dhe as këlbaza, as vapa, as breshëri s’mund të vihen më një me ligësinë e njerëzve.”
Rëmbi, Gjëmbi edhe Shkëmbi, si u përshëndoshën me të Urtin e Malit dualën nga shpella e, mejtuar, muarën udhën e katundit. Nata po afrohet…

NATA PO AFROHET…

Nata po afrohet. Drita e ditës tretet dalë nga dalë: e mbi tjegullat e shtëpive, mbi rrasat e gurëve, mbi fletët e pemëve, përmbi trupat e epta të çupave që shkojnë, një ngjyrë manushaqe – një ngjyrë gushëpëllumbi, si thonë në ca male tona – shtrihet e i mpshtjell.
Mbasandej, pak nga pak manushaqet shfletohen. Hijet bëhen të dendura, me të zeza. Njëri pas tjetrit, yjtë çpojnë qiellin, e pikojnë dritë. Nata u afrua. Nata erdhi.
E kur afrohet nata, kur vjen nata, më pëlqen të vete të rri anës liqenit. S’është si liqeni i Ohrit me ujra të kulluara si të një rrëkeje, si liqeni i Janinës që shkëlqen si një fushë e shtruar me pasqyra, si liqeni i Shkodrës, det i vogël i rrahur tej e këtej nga lundra të metshme sa Shkodra e në anë të cilit gjallojnë malsorë të rreptë. Është një liqen jo më i madh se një kopsht, në mes të një pylli të punuar, liqen i ndyrë, i ndyrë sa uji i qelbet, i bukur se pemët që e rrethojnë mvarin degët e tyre gjer mbi faqen e tij, edhe mbi faqe të tij hëna ndrit e lot. Në pushim të natës bretkosat këndojnë. Herë-herë një peshk, një tjetër, e një tjetër, shumë peshq tingëllojnë ujët. Uji përsëri pushon e fle. Po një erë e ngadaltë (oh, shumë e ngadaltë!), unjet mbi liqen e i zubravit faqen.

NË LIQEN
MURAT BEG TOPTANIT

Fletë të thata kanë rënë, nga lista e rreth-e-rrotullma, mbi liqen, edhe duken si njolla ari në një pasqyrë të vjetër.
As erë, as zë zogu. Një pushin i trishtitshëm. Vetëm, larg së largu, ushtimi i çapeve të ndonjë ëndërrimtari… Rremat herë-herë, e në një hop që të dyja, i bien ujit: qark hapen që venë duke u zmadhuar e duke shtyrë fletët; shuli shket duke u shaluar. Përtej u ndez një dritë që rrezon në një copë të liqenit.

BORA

Kthielltësia e qiellit shkoi me diellin, me lulet, me veren. Vjeshta e trishtimshëm erdhi e iku. Tani, po hyn dimëri, edhe qiellin e kanë mbuluar re të qeta e të ftohta. Edhe sot, për të parën herë, zuri të bjerë bora…
Prapa qelqeve të dritores, po shikonj. Ngadalë, ngadalë, si kur ka frikë të ndegjohet, bora fluturon flokë-floke e shtrohet mbi dhe. Bie kudo, e duket se kërkon të ndreqë e të zbukuronjë: Dy çupa të vockëla shkojnë, e, në leshërat e arta të tyre, të lëshuara mbi shpatullat, bora shkruan trëndafile të ergjenda. Djelmtë qeshin, hidhen, lozin, e lëftojnë me topa. Zoqtë vërtiten rreth e rrotull prakeve: ciu, ciu, një thrimë buke! Si në verë, gjithë bota janë veshur në të bardha.
Flokë-flokë, ngadalë, po bie bora…

DITA E VERËS

Miqve, shokëve të Lidhjes Shqipëtare “Verore”, u dërgoj kujtime miqësie, urime të zemrës, për Ditën e Verës që na afrohet. S’e festuam dot sivjet këtë ditë të bukur: po ne mos e festuam me trup, do t’a festojmë me zemër.
Ç’është Dita e Verës? Është dita në të cilën stërgjyshërit t’anë, kur s’kish lindur edhe krishtërimi, kremtojin bashkë me Romanët dhe me Grekët e Vjeter, perëndit’ e luleve, të shelgjeve, të krojeve. Kur çkrin dimëri, kur qaset Vera buzëqeshur e hollë dhe e gjatë si në piktyrë te Botticelli, zemra e njeriut çgarkohet nga një bare, shijon një qetësi, një lumtësi t’ëmblë. Në këtë gëzim, stërgjyshërit t’anë ndiejin një detyrë t’u falen perëndive që sillnin këto mirësira. Dhe ashtu leu festa hiroshe që quajme Dit’ e Verës.
Në pakë ditë, në Shqipëri, besnikët e funtmë të paganismit, besnikë pa dashur dhe pa ditur, do t’rethojnë me verore degët e thanave, të dëllinjave, të dafinave, të gjithë shelgjeve të nderuara. Do t’ këputin degë të gjelbëra dhe do t’i vënë përmbi dyert e shtëpive dhe t’odave.
Të mos i lëmë të humbasin këto festa të vjetëra të races s’onë. Nuk i bëjnë dëm njeriu. Sjellin një gëzim të kulluar në shtëpitë. Në një vënt ku jeta e të vegjëlve është aq trishtë, djelmuria dhe vajëzat kanë një rasë të rallë për të dëfryer. Për të mëdhenjtë, Dita e Verës ka një shie poetike të hollë e të rrallë.

ÇIPI I PALAÇOVE

“Avropa” dhe “Evropi” janë bisedimet e ditës dhe të orës në Shqipëri. Po Evropa s’përfillet aspak. Ç’është “Avropa” ose “Evropi”? Pas besimit të shqiptarëve, është një vend i çuditshëm, larg nga Shqipëria. Që Shqipëria është edhe ajo një pjesë e “Avropës” ose “Evropit” – asnjë shqiptari nuk ia qas mendja. Një njeri niset nga Vlora të vejë matanë të kanalit, fjala vjen në Pidochisull – Adriatico, dhe miqtë e tij thonë: “Shkoi në Avropë” ose shkoi në Evropi”. Për të zbuluar përsenë e errët të këtij mendimi, u bëra një pyetje katër njerëzve më të kuptuar që ka Shqipëria dhe më patundërisht të sigurt nga vetja e tyre.
Selim Qeroz-Fodulli më përgjigjet:
“Efendëm, çdo vend ku populli mban shapkë dhe ku s’ka bërë hyqm devlet-i-alie-osmanie-ja, është Avropë”.
Napoleoni i Gjirizave më thotë: “Tradhtor, tallesh me mëmëdhetarët! Ti e di shumë mirë ku është Avropa, dhe në ke harruar, të ta përmend unë: Avropa njihet tërë ai vend ku venë kapella, ku ka makina shumë, ku burrat s’kanë trimërinë tonë dhe ku gratë s’janë të ndershme.”
O Anaksagoras Uliksi më shkruan: “En onomati tu patras tu iu, qe tu ajiu pnevmatos, amin.” Ne orthodhoksët besojmë se, atje ku mbaron i panajioteti imon anatoliqi ekslia dhe merr fund kalendari ynë i palajthitur, nis Evropi. Dhila-dhi Evropi është tërë ai vend ku urdhëron Pap dhe kisha latine me protestantët dhe mesonët dhe ku shkon i lajthitur, i cili shkel urdhrin eks anothen dhe i ha 13 ditë hakë Perëndisë. Po më duket, zot, se tallesh, tutesti peripezis. Prosohin, se në Amerikë kemi ton Papa laga Dyztabanin, kampionin e shpifjeve, i cil s’pret veç se një shenjë për të nisur nga zanati i tij, Lipon, prosohin!”
Gazi Punikua hedh nga goja jargë, një erë të qelbur dhe këto fjalë: “Avropa është vendi ku s’hanë mish të mbajtur në akull, pasta dhe shumë gjëra të tjera, që ne, aziatikët e ndershëm, nuk i përfillim. Mesela, pinë verëra të gënjeshtra të Francës, që s’kanë aspak erë rrushi. Nëm verë të Negozhdit që ndjehet një orë lart! Nëm raki! Nëm bozë! Atje ku s’i gjen këto, atje është Avropë.”
Dhe me të mbyllur këto bileta, gjej në tryezë një këngëzë që kisha shkruar pak javë më parë në mes dy shakave me ca “Vatrane”. Këngëza e ka titullin Avropa, Evropi – dhe Evropa, dhe ja ku e shtyp për të zbavitur këndonjësit një minutë:

Lot “Avropa”, me “Evropin”
Njëra-tjetrës i hedh topin
Edhe Evropa bën sehir.
Një të shtën’Avropa topit:
Nëpër dor’i shkoi “Evropit”.
Dhe evropa bën sehir.
Pyet “Avropa”: Ç’u bë topi?
-E ke ti! – i thot’Evropi.
Dhe Evropa bën sehir.
Hop! “Avropa” me “Evropin”
Zihen, goditen për topin.
Dhe Evropa bën sehir.
Bam “Avropa”, bam “Evropi”!
Ulërijnë: Ku ishte topi?
Evropa s’bën sehir –
Po mbledh dhe në xhep vë topin
Dhe pastaj na rrëmben shkopin,
Dhe as qesh, as do sehir!

1922

AI QË ËSHTË I QYTETËRUAR

E njihni të gjithë atë që “ka parë botë”, që është i qytetëruar. Çdo qytet i Shqipërisë e çdo katund sadomos i madh ka të tijën. “Njeriu që është i qytetëruar” i lag përditë me vaj leshrat, vishet me “të ngushta” (ca pak të idikura), mban një stap të lehtë në dorë – e shikon sipër-poshtë gjithë botën.
Vajzat çuditen, pleqtë shkëndallëzohen, djelmtë i bien prapa, duke thirrur e duke vërshëllyer a duke i hedhur gurë, – mjeshtri i shkollës i qaset të lidhë fjalë. Mendjet e larta merren vesh aq udobisht njëra me tjatrën! – “Si vete sot? – Si vini?, – thonë në Evropë! Vërtet, ju kërkoni ndjesë! – Si vini, si shkoni? Si kurdoherë, më pëlcet zemra. Ku rrohet në këtë vend, me këta njerëz që s’dinë të vishen, të hanë, të flasin! Ah, Evropa e shkretë! Kur isha në Evropë…” Kur ish në Evropë, ish si peshku në ujë. Gjithë shijen, gjithë hollësinë e shoqërisë së qytetëruar i ka thëthitur. I ka parë të gjitha sa janë për të parë e ca të tjera, i njeh të gjithë. Ka folur, ka lidhur miqësi me fytyrat e njohura të Evropës së tërë.
Po ku ka lindur, në pyeç, ky njeri aq i hollë e aq i çuditshëm? Pa dyshim, do të jetë rritur në “Rue de la Paix” të Parisit, në “Strand” të Londonit a në “Grahen”, të Vjenës. Mos kërko aqë larg… Ka parë ditën në Dardhë, në Mollë, a në breg të Pulës. Eshtë rritur në mes të bajgave të gomarit a të kakardhisë së deles.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës:”, mars 2007)

TREGIME NGA RIDVAN DIBRA

U lind në Shkodër më 9 janar 1959. Është rritur e shkolluar në qytetin e lindjes, ku u diplomua për gjuhë e letërsi shqipe në Universitetin “Luigj Gurakuqi”. Ka punuar arsimtar në Kukës (‘82 – ‘87) e gazetar në Shkodër (’88 – ’94). Aktualisht është pedagog i Letërsisë Shqipe në Universitetin e Shkodrës. Krijimtaria e Ridvan Dibrës është nderuar me çmime kombëtare e mbarëkombëtare. Pjesë të sajat janë përkthyer në gjuhët gjermane, italiane, maqedonase e malazeze. Për të kanë shprehur konsiderata disa nga emrat më të shquar të kritikës e letrave shqipe
Librat e botuar:
– THJESHT, poezi, 1989. Sh. B. “Naim Frashëri”, Tiranë.
– PROSTITUTA E VIRGJËR, tregime, 1994. Sh. B. “Idromeno”, Shkodër.
– EKLIPSI I SHPIRTIT, tregime, 1994. Sh. B. “Gjergj Fishta”, Shkodër.
– NUDO, roman, 1995. Sh. B. “MçM Çabej”, Tiranë.
– VETMIA E DIELLIT, parabola, 1995. Sh. B. “Rilindja”, Tiranë.
– MJERIMI I GJYSMËS, novela, 1996. Sh. B. “Fi&Ga”, Maqedoni.
– KURTHET E DRITËS, roman, 1997. Sh. B. “Onufri”, Tiranë.
– TRIUMFI I GJERGJ ELEZ ALISË, roman, 1999. Sh. B. “Onufri”, Tiranë.
– STINA E UJKUT, roman, 2000. Sh. B. “Camaj&Pipa”, Shkodër.
– TË LIRË DHE TË BURGOSUR, roman, 2000. Sh. B. “Buzuku”, Prishtinë.
– VËLLA ME CENTAURËT, parabola, 2002. Sh. B. “Buzuku”, Prishtinë.
– TRIUMFI I DYTË I GJERGJ ELEZ ALISË, roman, 2002. Sh. B. “Buzuku”, Prishtinë.
– EMAIL, roman, 2003. Sh. B. “Sejko”, Tiranë.

RRËZIMI I MONUMENTIT
-tregim-

Monumenti duhet rrëzuar. Për një mijë e një arsye. Po ju kujtoj vetëm dhjetë prej tyre, të cilat, gjithsesi, mund të mos jenë kryesoret:
1. Është i madh, tepër i madh, dhe si i tillë lëshon gjithandej një hije të rëndë e të zezë, e cila (sidomos në pranverë, kur njerëzit janë të dëshiruar për diell) bëhet fort e padëshirueshme.
2. Është ngritur në qendër të Egobokës, krejt në qendër, dhe si i tillë tërheq vëmendjen e të gjithëve, vëmendje që (sidomos muzgjeve, kur dielli mërgohet) mund të përqendrohet edhe te monumentet e tjerë.
3. Është i vjetër, tepër i vjetër, dhe si i tillë kuturbon gjithandej një duhmë të rëndë, e cila (sidomos në të zbardhur, kur njerëzit janë të vëmendshëm ndaj aromave të reja) bëhet fort e neveritshme.
4. Është themeldobët, tepër themeldobët, dhe si i tillë priret sa djathtas majtas, prirje që (sidomos në ditë të paqëndrueshme, kur fryjnë stuhi të forta) bëhet fort e rrezikshme.
5. Është punuar pa shije, tepër pa shije, dhe si i tillë pjell gjithandej kopje të tijat, të cilat (sidomos tashti, kur skulptorët janë të lirë të gdhendin ç’të duan) mund të mos ishin kaq të ngjashme me origjinalin.
6. Është ngritur nxitimthi, tepër nxitimthi, dhe si i tillë krijon iluzionin se gjërat e mëdha mund të sajohen shpejt, iluzion që (sidomos natën, kur ëndrrat kanë pushtetin) bëhet fort joshës.
7. Është sajuar prej një materiali të dyshimtë, tepër të dyshimtë, dhe si i tillë ngjall debate për origjinën, origjinë që (sidomos darkave, kur njerëzit janë të ngeshëm) bëhet fort e diskutueshme.
8. Është zgavruar e ngrënë, tepër është zgavruar, dhe si i tillë po bëhet çerdhe për lloj – lloj shpendësh, të cilët (sidomos në periudhat e shumimit, kur vërshojnë mizëri) glacojnë gjithandej.
9. Është ndryshkur e shfytyruar, tepër është ndryshkur, dhe si i tillë ka humbur shkëlqimin fillestar, shkëlqim që (sidomos tashti, kur mbijnë gjithandej monumente të rinj) kujtohet fort rrallë.
10. Është rrjepur nga përkëdheljet e shikimet, tepër është rrjepur, dhe si i tillë ka humbur linjat e hershme, linja që (sidomos dikur, kur ishin të rrallë monumentet) lakmoheshin fort shpesh.

* * *
Monumenti duhet lënë në këmbë. Për një mijë e një arsye. Po ju kujtoj vetëm dhjetë prej tyre, të cilat, gjithsesi, mund të mos jenë kryesoret:
1. Është i madh, tepër i madh, dhe si i tillë lëshon gjithandej një hije të plotë e të dendur, e cila (sidomos në verë, kur dielli djeg e zhurit pamëshirshëm) bëhet fort e dëshirueshme.
2. Është ngritur në qendër të Egobokës, krejt në qendër, dhe si i tillë tërheq vëmendjen e të gjithëve, vëmendje që (sidomos muzgjeve, kur dielli mërgohet) mund të shpërqendrohet te monumentet e tjerë.
3. Është i vjetër, tepër i vjetër, dhe si i tillë përhap gjithandej një aromë të fisme, e cila (sidomos në të zbardhur, kur njerëzit janë të vëmendshëm ndaj erërave të reja) bëhet fort e këndshme.
4. Është themeldobët, tepër themeldobët, dhe si i tillë priret sa djathtas majtas, prirje që (sidomos në ditë të paqëndrueshme, kur fryjnë stuhi të forta) bëhet fort mbresëlënëse.
5. Është punuar pa shije, tepër pa shije, dhe si i tillë stimulon gjithandej ngritjen e monumenteve të tjerë, të cilët (sidomos tashti, kur skulptorët janë të lirë të gdhendin ç’të duan) mund të ishin krejt të ngjashëm me origjinalin.
6. Është ngritur nxitimthi, tepër nxitimthi, dhe si i tillë dëshmon se gjërat e mëdha mund të sajohen shpejt, dëshmi që (sidomos natën, kur ëndrrat kanë pushtetin) bëhet fort joshëse.
7. Është sajuar prej një materiali të dyshimtë, tepër të dyshimtë, dhe si i tillë ngjall debate për origjinën, origjinë që (sidomos darkave, kur njerëzit janë të ngeshëm) bëhet fort enigmatike.
8. Është zgavruar e ngrënë, tepër është zgavruar, dhe si i tillë po bëhet çerdhe për lloj – lloj shpendësh, të cilët (sidomos në periudhat e shumimit, kur vërshojnë mizëri) cicërojnë gjithandej.
9. Është ndryshkur e shfytyruar, tepër është ndryshkur, dhe si i tillë ka humbur shkëlqimin fillestar, shkëlqim që (sidomos tashti, kur mbijnë gjithandej monumente të rinj) kujtohet fort shpesh.
10. Është rrjepur nga përkëdheljet e shikimet, tepër është rrjepur, dhe si i tillë ka humbur linjat e hershme, linja që (sidomos dikur, kur ishin të rrallë monumentet) përbuzeshin fort shpesh.

* * *
…Sidoqoftë, ata të tre, edhe pse të varfër e të papërvojë në realizimin e ndërmarrjeve të tilla, u betuan për rrëzimin e monumentit. Dy të parët, më të rinjtë e më entuziastët, morën përsipër detyrën më të rëndë e më të vështirë: përgatitjen e lakut dhe vendosjen e tij në qafën e monumentit.
Kurse të tretit, më plakut e më pak entuziastit, iu la një detyrë disi urithore: gërmimi përreth e dobësimi i themeleve.
Rrëzimin përfundimtar, mandej, mund ta bënin fare lehtë edhe fëmijët.
Në të ardhmen, pas shumë e shumë kohësh, kur ata të tre të jenë kalbur nën dhé dhe kur Egoboka të ketë nevojë për një monument të ri në qendër të saj, do të shpërthejnë debate të ashpra rreth faktit se kush e meriton atë: dy të rinjtë entuziastë, apo urithi?

mars – prill 2003

MBRETI ENOMA
-Parabolë nga “Vëlla me Centaurët”-

Mbreti Enoma vërente me bisht të syrit sesi vajza e tij, Hipodamia, rritej e zbukurohej dita-ditës dhe pikëllohej gjithnjë e më shumë. Megjithëse e dinte fort mirë ëndrrën e çdo prindi për të patur një fëmijë të bukur e të shëndetshëm, mbreti Enoma jo rrallë e kishte kapur veten duke menduar e dëshiruar për të kundërtën. Dhe kjo thjesht sepse Hipodamia nuk kishte shoqe në Elidë. Bukuria e saj ishte përtej së bukurës. Një bukuri më shumë hyjnore sesa njerëzore. Një përsosmëri e tillë pa asnjë të metë sjell vetëm telashe e kob, i thoshte shpesh vetes mbreti Enoma. Një cen sado të vogël të kishte. Një sy të vëngër, për shembull. Apo hundën të madhe. Ose njërën gjymtyrë më të shkurtër se tjetrën, për shembull.
Por Hipodamia rritej e zbukurohej dita-ditës. Edhe sjelljet i kishte të matura, të denja për bukurinë e saj. Në karakter të çalonte të paktën, i thoshte vetes Enomai.
“Një bukuri e tillë shpejt ka për ta mohuar krijuesin e saj”, thoshte gaztori i pallatit dhe menjëherë largohej me vrap, duke iu trembur zemërimit të mbretit Enoma, i cili e kishte paralajmëruar jo rrallëherë se një palaço nuk mbahet për të thënë gjëra të dyshimta e të pakuptimta, por thjesht për t´i bërë të tjerët të qeshin me budallallëqe sa më të lehta.
Por mbreti Enoma, në ndryshim prej herëve të tjera, asqë e kishte ndër mend ta dënonte gaztorin. Përkundrazi, mendonte se do ishte më mirë që atë ta emëronte këshilltarin e tij personal. Ndërsa këshilltarin-gaztor.
Hipodamia zbukurohej edhe më. Për të tashmë fliste mbarë Elida.
“Mbretin tim nuk e tremb pleqëria e vet, por bukuria e së bijës”, thoshte gaztori i pallatit dhe nuk largohej më me vrap, thuajse i bindur se raportet e tij me mbretin Enoma nuk ishin ato të parat. Ndërkohë, mbreti Enoma sapo qe paralajmëruar prej orakullit të tij se ai do të vdiste pikërisht ditën kur e bija do të martohej. Dhe ajo ditë nuk dukej e largët. Hipodamia kishte çelur e tëra dhe pretenduesit që kërkonin dorën e saj, kishin filluar të trokisnin. I pari i ndrojtur. Të tjerët më me guxim. Në fillim mbreti Enoma i kishte larguar ata, duke thënë se vajza e tij ishte e vogël, ende e papërgatitur për martesë. Por më pas, kur Hipodamia qe shfaqur nëpër rrugët e Elidës (në kundërshtim me porositë e të atit), një justifikim i tillë kishte rënë menjëherë. Duhej menduar diçka tjetër. Atëherë mbreti Enoma ishte kujtuar për gaztorin. E kishte thirrur dhe i kishte kërkuar mendim. Gaztori qe fryrë e krekosur dhe kishte thënë:
“Ftoji pretenduesit në gara me qerre. Kushtet le te jenë të tilla: fitimtari të martohet me Hipodaminë, kurse i munduri të vritet. Dhe, natyrisht, fitimtarë prej pretenduesve nuk do të ketë. Askush deri më sot, mbreti im, nuk të ka mundur në garat me qerre. Vetëm të humbur do të ketë. Kështu do t´i vrasësh pretenduesit. Ditë për ditë. Derisa të shuhen të gjithë”.
Mbreti pranoi dhe, më pas, ndodhi ajo që pritej: pretenduesit (asqë e merrnin në sy rrezikun kur kujtoheshin për Hipodaminë e bukur) paraqiteshin në garë dhe humbitnin; në përfundim të garës Enomai i ndiqte me shpatë në dorë dhe i vriste. Trembëdhjetë pretendues (ndër djemtë më të bukur e më të fuqishëm të Elidës) u vranë nga mbreti që kurrë s´qe përmendur për shpirt mizor e hakmarrës. (Prandaj dhe në të trembëdhjetë fytyrat e masakruara lexohej një shprehje e përbashkët hutimi e çudie).
Për një farë kohe nuk trokitën më pretendues për dorën e Hipodamisë. Mbreti Enoma po jetonte ditë të qeta: ndihej më mirë se kurrë dhe paralajmërimin e orakullit thuajse e kishte harruar. Kurse gaztori i dikurshëm tani qe bërë këshilltar. Vetëm Hipodamia ndihej e humbur. Rrinte mbyllur brenda dhomës së saj dhe përmes perdeve të holla shikonte me lakmi djemtë e bukur e të fuqishëm, që kalonin indiferentë para pallatit. Netëve bënte gjumë të trazuar dhe shihte përherë të njëjtën ëndërr: të atin që rrëzohej nga qerrja. (Tamam në këtë çast zgjohej e mbytur në djersë, pa e marrë vesh nëse vdiste apo shpëtonte mbreti Enoma).
Atëherë kur s´pritej, trokiti në pallat pretenduesi i katërmbëdhjetë. Ishte Pelopi, biri i Tentalit. E kishte parë Hipodaminë krejt rastësisht rrugëve (në një prej ditëve të rralla kur ajo kishte dalë jashtë dhomës së saj) dhe në çast kishte vendosur të martohej me të, megjithëse qe vënë në dijeni për fatin e të trembëdhjetëve.
Mbreti Enoma, megjithë parandjenjën e turbullt që i rëndonte në gjoks, u paraqit dinjitoz para pretenduesit të ri dhe ia parashtroi edhe atij si të tjerëve kushtet e garës. Pelopi që bluante të tjera gjëra në mendje, pranoi pa dëgjuar asgjë nga ato që kishte thënë Enomai. Në të dalë, u takua tinëzisht me karrocierin e mbretit, Mirtilin.
“Të jap gjysmën e mbretërisë, nëse më ndihmon ta mundë mbretin tënd”, i tha Pelopi atij.
“Nuk mundem. Nuk di se si”, tha Mirtili duke u dridhur nga ndjesitë e kundërta që e kapërthyen të tërin.
“Gjysmën e mbretërisë”, përsëriti Pelopi dhe u largua.
Të nesërmen, me të filluar gara, mbreti Enoma do të rrëzohej nga qerrja e tij dhe do të vdiste. (Kishte qenë Mirtili ai që kishte prishur njërën prej rrotave të qerres).
Pas pak kohësh edhe vetë Mirtili do të vritej prej Pelopit, që s´kishte ndër mend ta ndante me kënd tjetër mbretërinë e fituar.
Porse Mirtili do të mirrte me vete në varr edhe një të fshehtë: kishte qenë Hipodamia e bukur dhe e virtytshme që ia kishte sugjeruar prishjen e rrotës.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, tetor 2006)

@Që nga 2006. Revista Letrare Admet. All Rights Reserved.