PROZE E HUAJ

PASQYRA E LËNDËS

(NGA FUNDI NË FILLIM)

 

18-PROZË ITALIANE (TREGIM NGA LUIGI PIRANDELLO, KECI I ZI)
17-TREGIM NGA DINO BUZZATI, KËNGA E LUFTËS
16-TREGIM NGA ANTONIO TABUCCHI (KY MUND TË JESH TI…)
15-PROZË AMERIKANE (TREGIM NGA JOHN HENRY O’HARA, NJË VEND ME LEVERDI)
14-PROZË SIRIANE (TREGIM NGA ZAKARIA TAMER, QERSHITË E HARRUARA)
13-PROZË ITALIANE (TREGIM NGA CLAUDIO MAGRIS)
12-PROZË KOLUMBIANE (TREGIM NGA GABRIEL GARCIA MARQUEZ)
11-PROZË AMERIKANE (TREGIM NGA CHARLES BUKOWSKI, GRUAJA MË E BUKUR E QYTETIT)
10-PROZË GREKE (TREGIM NGA ANTONIS SAMARAQIS, MURI)
9-PROZË AMERIKANE (TREGIM NGA XHEK LONDON, SHKRETËTIRË E BARDHË)
8-PROZË ITALIANE (GIOVANNI BOCCACCIO, DEKAMERONI, DITA E DHJETË, rrëfenja e parë)
7-PROZË ARGJENTINASE (4 TREGIME NGA HULIO KORTASAR, “LETËR NGA PARISI”, “VAZHDIMËSIA E PARQEVE”, “TRISHTIMI I KRONOPIT”, “HALLA NË HALL”)
6-PROZË ANGLEZE (TREGIM NGA GRAHAM GREENE, JAPONËZËT E PADUKSHËM)
5-HOMAZH PËR SHQIPËRUESIT E MËDHENJ. (MITRUSH KUTELI) PROZË RUSE (TREGIM NGA MAKSIM GORKI, HANI DHE I BIRI)
4-PROZË EGJIPTIANE (TREGIM NGA MAHMUD TAYMUR, UDHËTARI)
3-PROZË AMERIKANE (TREGIM NGA MARK TWAIN (Mark Tuen), NJË NATË NË NJË HOTEL TË PARISIT)
2-PROZË EGJIPTIANE (TREGIM NGA NAGIP MAHFUZ, ÇERDHJA)
1-PROZË RUSE (TREGIM NGA VLADIMIR NABOKOV, DASHURI ME PREKJEN E PARË)
14-PROZË SIRIANE (TREGIM NGA ZAKARIA TAMER, QERSHITË E HARRUARA)
13-PROZË ITALIANE (TREGIM NGA CLAUDIO MAGRIS)
12-PROZË KOLUMBIANE (TREGIM NGA GABRIEL GARCIA MARQUEZ)
11-PROZË AMERIKANE (TREGIM NGA CHARLES BUKOWSKI, GRUAJA MË E BUKUR E QYTETIT)
10-PROZË GREKE (TREGIM NGA ANTONIS SAMARAQIS, MURI)
9-PROZË AMERIKANE (TREGIM NGA XHEK LONDON, SHKRETËTIRË E BARDHË)
8-PROZË ITALIANE (GIOVANNI BOCCACCIO, DEKAMERONI, DITA E DHJETË, rrëfenja e parë)
7-PROZË ARGJENTINASE (4 TREGIME NGA HULIO KORTASAR, “LETËR NGA PARISI”, “VAZHDIMËSIA E PARQEVE”, “TRISHTIMI I KRONOPIT”, “HALLA NË HALL”)
6-PROZË ANGLEZE (TREGIM NGA GRAHAM GREENE, JAPONËZËT E PADUKSHËM)
5-HOMAZH PËR SHQIPËRUESIT E MËDHENJ. (MITRUSH KUTELI) PROZË RUSE (TREGIM NGA MAKSIM GORKI, HANI DHE I BIRI)
4-PROZË EGJIPTIANE (TREGIM NGA MAHMUD TAYMUR, UDHËTARI)
3-PROZË AMERIKANE (TREGIM NGA MARK TWAIN (Mark Tuen), NJË NATË NË NJË HOTEL TË PARISIT)
2-PROZË EGJIPTIANE (TREGIM NGA NAGIP MAHFUZ, ÇERDHJA)
1-PROZË RUSE (TREGIM NGA VLADIMIR NABOKOV)

PROZË ITALIANE

LUIGI PIRANDELLO

(1867-1936)

KECI I ZI

(Përktheu Amik Kasoruho)

Pa dyshim që zoti Çarls Trokli ka të drejtë. Madje, jam gati ta pranoj se zoti Çarls Trokli nuk mund ta ketë kurrë gabim, sepse ai dhe arsyeja janë një gjë e vetme. Çdo lëvizje, çdo vështrim, çdo fjalë e zotit Çarls Trokli janë aq të prera dhe aq të përpikta saqë cilido, pa një pa dy, duhet ta pranojë se s’është e mundur të gabojë zoti Trokli, sido të jetë puna, cilido qoftë problemi që paraqitet e çfarëdo sendi të bëjë vaki.
Ja, për shembull, ai dhe unë kemi lindur në të njëjtin vit, në të njëjtin muaj dhe zëre se në të njëjtën ditë: ai në Angli, unë në Sicili. Sot, më pesëmbëdhjetë qershor, ai mbush dyzet e tetë vjeç; po aq sa do të mbush edhe unë më njëzet e tetë të këtij muaji. Bukur: sa vjeç do të mbushim ai më pesëmbëdhjetë dhe unë më njëzet e tetë qershor të vitit të ardhshëm? Zoti Trokli s’e humbet toruan, nuk ngurron aspak: i sigurt dhe prerazi thotë se më pesëmbëdhjetë dhe më njëzet e tetë qershor të vitit të ardhshëm, ai dhe unë do të jemi një vit më të mëdhenj, domethënë dyzet e nëntë.
Kush mund të thotë se zoti Trokli gabohet?
Koha nuk kalon njëlloj për të gjithë. Një ditë e vetme, një orë e vetme mua mund të më sjellë më shumë dëme se sa atij dhjetë vjet të kaluara mes disiplinës së ngurtë të jetës së tij, mes mirëqenies, Gjatë këtij viti, për shkak të shpirtit tim të kredhur në një rrëmujë që duhet qortuar, unë do të mund të jetoja më shumë se një jetë. Trupi im, më i dobët dhe shumë më pak i mbajtur nga trupi i tij, gjatë këtyre dyzet e tetë vjetëve është lodhur aq sa s’ka për t’u lodhur trupi i zotit Trokli në shtatëdhjetë vjet jetë. Aq është e vërtetë sa ai, edhe pse i ka flokët krejt të bardha, nuk ka as edhe një rrudhë në fytyrën e tij spec të kuqe dhe mund të bëjë skermë përditë me shkathtësi, si një djalë i ri.
E pastaj? Ç’rëndësi ka kjo? Gjithë këto arsyetime të stërholluara apo praktike, për zotin Çarls Trokli janë të kota e shumë larg logjikës. Logjika i sugjeron zotit Trokli se, fundi i hesapit unë dhe ai me pesëmbëdhjetë dhe me njëzet e tetë qershor të vitit të ardhshëm do të jemi një vit më të mëdhenj, domethënë dyzetenëntë.
Tani që e shkoqitëm këtë, mbani vesh ç’i ka ndodhur kohët e fundit zotit Çarls Trokli dhe, në mundshit, provojeni që nuk ka të drejtë.
Në prillin e kaluar, duke ndjekur itinerarin e një doracakut turistik Bedeker për një udhëtim në Itali, mis Etel Hallouej, vajza fort e re dhe mjaft e gjallë e Sër U. H. Hallouejit, e një lordi anglez shumë të pasur dhe me shumë autoritet, shkoi në Sicili, në Xhirxhenti, për të vizituar rrënojat e famshme të qytetit të lashtë dorik. Meqë e bëri për vete bukuria e ranishtes magjepsëse, që atë vit ishte mbushur plot e përplot me lulet e bardha të bajameve, të cilat kishin çelur nga afshi i ngrohtë i detit afrikan, mendoi të qëndronte më shumë se një ditë në bujtinën Hotel dë Tamplë, që ngrihet jashtë qytezës se sotme të rrëpirë e të mjerë, në fushë të hapur, në një vend fort të hijshëm.
Prej njëzet e dy vjetësh zoti Çarls Trokli është nënkonsull i Anglisë në Xhirxhenti dhe prej njëzet e dy vjetësh, çdo ditë, në të perënduar të diellit, me atë hapin e tij të matur dhe elastik, shkon me këmbë nga qyteti lart në kodër deri në rrënojat e tempujve Akragantinë, plot ajër dhe madhështorë, përmbi buzinën e ashpër, e cila pengon shkarjen e kodrës ngjat, të kodrës akree, mbi të cilën dikur lartohej fund e krye mermer qyteti i lashtë, që Pindari e pati lavdëruar si më të hirtin mes gjithë nekropoleve.
Të parët tregonin se akragantinët çdo ditë hanin sikur do të vdisnin të nesërmen dhe shtëpitë i ndërtonin sikur nuk kishin për të vdekur kurrë. Sot hanë pak, sepse në qytet e nëpër fshatra mjerimi është mjaft i madh dhe nga shtëpitë e qytetit të lashtë. mbas kaq luftërash, shtatë djegiesh e po aq plaçkitjesh s’ka mbetur më asnjë gjurmë.
Në vend të tyre sot lartohet një pyll bajamesh e ullinjsh saraçenë, prandaj edhe e quajnë pylli i Çivitas. Dhe vargu i ullinjve të përhimtë arrin deri rrëzë shtyllave të tempujve madhështorë dhe të duket sikur pemët lusin paqe për ato rrënoja të braktisura. Atëherë, kur mundet, rrëzë greminës rrjedh lumi Akragas, luginën e të cilit Pindari e pati lëvduar për grigjat e shumta, Ndonjë tufëza dhish i bie kryq e tërthor edhe sot e kësaj dite shtratit plot gurë të lumit; kacavjerret mbi rrëpirën shkëmbore dhe vjen e shtrihet e bren kullotën e varfër nën hijen madhështore të tempullit të lashtë të Harmonisë, i cili ka mbetur i padëmtuar deri sot. Dhiari, njeri i pagdhendur dhe si i përgjumur, ashtu si arabët, shtrihet edhe ai mbi shkallinat e ngrëna të pronaos¹) dhe nxjerr ca tinguj vajcukë me atë fyellin e tij prej kallami.
Kjo dyndje dhish në tempull zotit Çarls i është dukur përherë një përdhunim i llahtarshëm. Dhe kushedi sa herë ua ka denoncuar këtë gjë kujdestarëve të monumenteve, simbas të gjitha rregullave. Por ata i kanë dhënë kurrfarë përgjigjeje. I kanë buzëqeshur me një mirëdashje filozofike dhe kanë ngritur supet. Duke u dridhur nga indinjata, zoti Çarls Trokli nganjëherë më është qarë, kur më ka qëlluar ta shoqëroj në atë shëtitjen e tij të përditshme. Qëllon shpesh që zoti Çarls Trokli ndeshet me grupe bashkatdhetarësh të vet, të cilët vijnë për të vizituar rrënojat, qoftë të Tempullit të Harmonisë, qoftë edhe ato të Herës Lacinia apo dhe ato të atij që populli e quan Tempulli i Gjigandëve e që ndodhet pak më lart, Dhe me një zemëratë që s’e ka zbutur a dobësuar hiç fare koha, ai u flet atyre për përdhosjen e dhive që shtrihen e kullosin në hije të kolonave. Por, ç’është e vërteta, zemëratën e zotit Trokli nuk e ndiejnë të gjithë vizitorët anglezë. Madje, shumicës së tyre i duken diçka poetike ato dhitë që pushojnë aty nëpër tempujt që, edhe sot e kësaj dite, kanë mbetur të vetmuar mes fushës së pamatë të braktisur dhe të harruar. Përkundrazi, shumëkush kënaqet e mrekullohet nga ajo pamje, gjë që e skandalizon zotin Trokli.
Në muajin prill, më e kënaqur dhe më e mrekulluar nga të gjithë u tregua Mis Etel Hallouej, një çupë shumë e re dhe shumë e hedhur. Madje ndërsa nënkonsulli, i indinjuar, po i shpjegonte disa hollësi arkitekturore që si përmend as Bedekeri dhe as ndonjë doracak tjetër turistik, mis Etel Hallouej u soll pa prekë, aty për aty i ktheu shpinën dhe vrapoi mbas një keci të lezetshëm të zi, që kishte lindur para pak ditësh dhe që, mes dhive të shtrira, kërcente hop këtu e hop aty, sikur rreth e rreth tij nëpër ajër, të ishin duke hedhur valle një mori mizash të ndritshme dhe pastaj dukej se habitej nga vetë ato kërcime të tij të guximshme e lozonjare, sa çdo zhurmë tjetër sado e lehtë, çdo flladitje ere, çdo hije e vogël e atyre pamjeve jete ende të panjohura për të e bënin të rrëqethej e të dridhej i druajtur.
Atë ditë unë isha bashkë me zotin Trokli dhe aq sa më kënaqi gëzimi i asaj zonjushës së vogël, që u dashurua aq shpejt mbas kecit të zi saqë deshi ta blinte me çdo kusht, po aq ndjeva keqardhje për zotin Trokli, i cili ishte duke vuajtur.
– Të blejmë dhinë?
– Po, po, ta blejmë, tani, tani!
E dridhej fund e krye edhe vetë Mis Eteli. ashtu si ajo kafshëza e zezë e lezetshme dhe mbase nuk i shkonte ndër mend se nuk kishte si t’i punonte rreng më të madh zotit Trokli, i cili kishte shumë kohë që i urrente sa s’thuhej ato kafshë.
Zoti Trokli u përpoq më kot t’ia kthente mendjen, t’i jepte të kuptonte sa telashe do t’i nxirrte ajo blerje: më në fund, pa ç’pa, u dorëzua dhe meqë e respektonte shumë të atin e saj, iu avit dhiarit që të bënte pazar për kecin.
Mbasi pagoi të hollat, Mis Etel Hallouej i tha zotit Trokli se do t’ia besonte kecin drejtorit të Hotel dë Tamplë, dhe pastaj me t’u kthyer në Londër, do të telegrafonte që, mbasi të shlyheshin të gjitha shpenzimet, t’ia nisnin menjëherë; dhe u kthye me karrocë në hotel, duke e mbajtur hopa kecin që blegërinte e përhidhej.
Përballë diellit që po perëndonte mes një copëzimi të hatashëm resh përrallore të ndezura flakë, përmbi detin që fekstinte poshtë si një pasqyrë e pamatë ari, unë pashë brenda karrocës së zezë atë vashëzë flokëverdhë, të brishtë e tërë zjarr tek po largohej e kredhur në një re drite verbuese: e më ngjau si një ëndërr. Pastaj e kuptova se ç’kishte ndier aty për aty kishte qenë një dëshirë e gjallë, një dhimbsuri e thellë për një kec të vogël të zi edhe pse ndodhej aq larg vendit të vet, larg pamjeve dhe afekteve të jetës së saj të përditshme, prandaj nuk duhej të kishte as edhe një thërrime nga ajo arsyeja e shëndoshë që qeveriste veprimet, mendimet, hapat dhe fjalët e zotit Çarls Trokli.
Po ç’kishte atëherë në vend të arsyes e vogla Mis Etel Hallouej? Asgjë tjetër veç tuafllëkut, thotë zoti Çarls Trokli duke mbajtur me zor mërinë, aq sa të dhimbset, kur ve re se këto fjalë i thotë një njeri si ai, i cili, zakonisht, është shumë i përmbajtur.
Në ngjarjet që rrodhën mbas blerjes së atij kecit të zi mbretëroi inati.

Mis Etel Hallouej u nis të nesërmen nga Xhirxhenti. Prej Sicilisë do të shkonte në Greqi, nga Greqia në Egjipt, nga Egjipti në Hindi.
Duhet pranuar se qe një mrekulli që nuk e harroi kecin e zi që kishte blerë një ditë të largët mes Tempujve Akragantinë në Sicili, me të mbërritur shëndoshë e mirë në Londër nga fundi i nëntorit, mbas gati tetë muajsh e mbas gjithfarëlloj aventurash, që me siguri do t’i kishin bërë vaki në atë udhëtim aq të gjatë.
Me të arritur, siç kishin lënë fjalën, i shkruajti zotit Çarls Trokli që t’ia niste.
Hotel dë Tamplë mbyllet çdo vit në mes të qershorit dhe hapet ditët e para të nëntorit. Drejtori, të cilit Mis Eteli i kishte besuar kecin kur qe larguar nga hoteli nga mesi i qershorit, ia kishte lënë amanet kujdestarit të hotelit, por pa ndonjë porosi të veçantë, madje, pak si i mërzitur nga bezdia që i kishte dhënë e që vijonte t’i jepte ajo kafshë. Kujdestari priti që nga dita në ditë të vinte nënkonsulli, siç i kishte thënë drejtori, ta merrte kecin për ta nisur në Angli dhe kur pa se nuk po vinte njeri ta merrte, mendoi ta hiqte qafe dhe ia dha për ta ruajtur po atij dhiari që ia kishte shitur Mis Etelit, duke i premtuar se do t’ia falte, po qe se ajo, siç dukeshin bathët, nuk do ta çante kryet ta merrte përsëri apo, në të kundërt, do ta shpërblente për kujdesin dhe për kullotën, po të vinte nënkonsulli për të kërkuar kecin.
Kur mbas tetë muajsh mbërriti nga Londra letra e Mis Etel Halluejt, si drejtori i Hotel dë Tamplë, si kujdestari i hotelit, ashtu edhe dhiari u hardallosën. I pari, ngaqë ia kishte besuar kecin kujdestarit, i dyti, sepse ia kishte besuar dhiarit dhe i treti, meqë ia kishte dorëzuar një dhiari tjetër, duke i premtuar po ato gjëra që i kishte premtuar vetë atij kujdestari i hotelit. Ky dhiari i dytë na kishte lënë hijen pa nam e pa nishan. E kërkuan më shumë se një muaj. Më në fund, një ditë prej ditësh, zotit Çarls Trokli i sollën në selinë e nënkonsullit në Xhirxhenti një alamet kafshe me brirë, ibret të shëmtuar, të ndotur, qimekuqe, rrjepacake, tërë bajga e copa balte të përthara, e cila, duke nxjerrë ca blegërima të ngjirura, të thella e të dredhura, duke mbajtur kokën të ulur, dukej sikur pyeste ç’donin prej saj në një vend aq të habitshëm për zakonet e veta, tani që ishte katandisur në atë gjendje nga halli.
Zoti Çarls Trokli, siç e kishte zakon, nuk u hutua aspak nga ajo pamje e s’pati asnjë çast mëdyshjeje: bëri hesap sa kohë kishte kaluar që nga fillimi i prillit deri në fund të dhjetorit dhe, me plot të drejtë, i dha karar se keci i zi lozonjar i asaj kohe, fort bukur mund të ishte ajo kafsha e stërmadhe dhe e ndotur që kishin tani përpara syve. Dhe pa asnjë lloj ngurrimi iu përgjigj mis Hallouejit se do t’ia niste pa humbur kohë nga Porto Empedokle me të parën anije tregtare angleze që do të kthehej në Angli. I vari në qafë asaj kafshe një copë kartuç me emrin e Mis Etel Hallouejit e dha urdhër ta çonin në mol. Aty, vetë ai, duke vënë në rrezik dinjitetin e tij, e tërhoqi nga mbrapa me litar kafshën kokëfortë përgjatë molos, i ndjekur nga një trumë rrugaçësh; e hipi në anijen që ishte duke u nisur dhe u kthye në Xhirxhenti me mendjen top se e kishte kryer deri në fund detyrimin që kishte marrë, jo aq për shkak të mendjelehtësisë së qortueshme të Mis Hallouejit, sa për respektin që kishte për babanë e saj.

Dje zoti Çarls Trokli më erdhi në shtëpi në një gjendje të atillë shpirtërore dhe trupore, saqë unë, fort i habitur, u sula me rrëmbim ta mbaja, ta ulja e t’i sillja një gotë ujë.
– Pash hatrin e Zotit, ç’të ka ndodhur, zoti Trokli?
Meqë nuk ishte ende në gjendje të fliste, zoti Trokli nxori nga xhepi një letër dhe ma zgjati.
E dërgonte Sër U. H. Halloueji, Lord i Anglisë dhe përmbante një varg të sharash vençe për zotin Trokli, për shkak të fyerjes që ky kishte guxuar t’i bënte së bijës, Mis Etelit, meqë i kishte dërguar atë kafshë të ndyrë e të frikshme.
Kështu i shkruante për ta falënderuar për të gjitha telashet që kishte patur i shkreti zoti Çarls Trokli.
Po ç’priste tjetër ajo teveqelja Mis Etel Hallouej? Mos priste që njëmbëdhjetë muaj mbas blerjes t’i mbërrinte në Londër po ai kec i zi që përhidhej mes shtyllave të tempullit të lashtë grek në Sicili, i vockël e qimepastër, gjithë duke frëngëllirë? Ka si bëhet? Zoti Çarls Trokli nuk gjen dot derman. Kur e pashë në atë gjendje, nisa ta ngushëlloja sa munda, duke e pranuar, bashkë me të, se, me gjithë mend, ajo Mis Etel Halloueji duhej të ishte një çupë jo vetëm tekamadhe, por edhe jashtë mase e paarsyeshme.
– Teveqele! Teveqele! Teveqele!
– Më mirë ta quajmë të paarsyeshme, miku im i dashur Trokli. E di si është puna?- mora guxim e shtova me druajtje… Ajo, kur iku në prill mbajti në sy e në shpirt shëmbëlltyrën e hijshme të atij keci të zi dhe, të jemi të drejtë, nuk mund ta pranonte, sado e paarsyeshme qoftë, atë arsyetimin që ju i vutë përballë me atë dru të shëmtuar, zoti Trokli.
– Po atëherë?- më pyeti zoti Trokli duke u ngritur më këmbë dhe duke më shikuar sikur të më kishte hasëm.- Ç’ duhej të kisha bërë sipas jush?
Iu përgjigja pak si në hall:
– Nuk dua t’ju dukem edhe unë i paarsyeshëm si zonjushëza nga vendi juaj i largët, po a e dini zoti Trokli ç’ do të kisha bërë unë në vendin tuaj? Ose do t’i isha përgjigjur Mis Halluejit se keci i zi lozonjar kishte ngordhur nga malli që kishte për të puthurat e ledhatimet e saj, ose do të kisha blerë një kec tjetër të zi të vockël e qimendritur, krejt të njëllojtë me atë që pati blerë në prill dhe do t’ia kisha nisur, me mendjen top se Mis Hallouejit s’ do t’i shkonte kurrë ndër mend se keci i saj, për njëmbëdhjetë muaj, s’kishte si të mos ndryshonte. Dhe me këtë dua të them, siç e shikoni, se Mis Halloueji është krijesa më e paarsyeshme e kësaj bote dhe se logjika është plotësisht nga ana juaj, si gjithmonë, i dashur zoti Trokli, o miku im.

—————-

1)Kështu quhet në arkeologji hapësira midis tempullit dhe shtyllave në ballë të tij.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2020, Andi Meçaj)

DINO BUZZATI

Dino Buzzati u lind më 16 tetor 1906, në San Pellegrino, pranë Belluno-s, nga një familje borgjeze. Frekuentoi liceun klasik Parini të Milanos dhe u diplomua në Jurisprudencë. Më 1928 hyn si kronist në “Corriere della Sera”, gazetë të cilën nuk do ta braktisë kurrë deri në fund të jetës. Më 1933 boton librin e tij të parë “Barnaba i maleve”. Dy vjet më vonë botohet “Sekreti i Pyllit të Vjetër”, një fabul alegorike që kalon pothuajse pa rënë në sy. Më 1939 gazeta e nis në Etiopi si të dërguarin e saj special. Një vit më vonë Buzzati boton atë që më vonë do të konsiderohet kryevepra e tij rrëfimore: “Shkretëtira e Tartarëve”. Më 1942 boton “Shtatë lajmëtarët”, Më 1945 boton përrallën për fëmijë “Sulmi i famshëm i arinjve në Siçili”. Më 1958 fiton Çmimin “Strega” me librin “Gjashtëdhjetë tregime”. Më 1960 boton “Portreti i madh”, eksperiment romani fantastiko-shkencor, jo fort i arritur nga pikëpamja letrare. Më 1963 boton “Një dashuri”, libër që mendohet të ketë tipare autobiografike. Më 1965 botohet “Kapiteni Pic e poezi të tjera”, eksperienca e tij e parë poetike. Buzzati ishte edhe piktor. Ai mori pjesë në shumë ekspozita e madje deklaronte se piktura është zanati i tij i vërtetë. Pohonte: “Tek e fundit, të shkruaj e të pikturoj, për mua është e njëjta gjë”. Dino Buzzati vdiq më 28 janar të vitit 1972.

(Shqipëroi Hiqmet & Andi Meçaj)

KËNGA E LUFTËS

Mbreti ngriti kryet nga tavolina e madhe e punës bërë prej hekuri e diamantesh. “Për çfarë djalli këndojnë ushtarët e mi?” pyeti. Jashtë, në sheshin e Kurorëzimit, kalonin në marshim drejt kufirit bataljon pas bataljoni dhe duke marshuar këndonin. Jeta u ishte bërë e lehtë sepse armiku ishte në ikje dhe përtej në lëndinat e largëta nuk kishe ç’të korrje tjetër veçse fitoren: me të cilën kurorëzoheshe gjatë kthimit. Edhe te mbreti reflektohej sepse ndihej në shëndet të shkëlqyer dhe i sigurtë në vete. Bota do të nënshtrohej. “Është kënga e tyre, Madhëri” u përgjigj këshilltari i parë, edhe ai i mbuluar kokë e këmbë me parzmore dhe hekur sepse ky ishte rregulli i luftës. Dhe mbreti tha: “S’kanë gjë tjetër më të gëzuar? Shrëderi ka shkruar për ushtritë e mia himne shumë të bukur. Edhe unë i kam dëgjuar. Dhe janë këngë të vërteta ushtarësh”. “Ç’farë dëshiron, Madhëri?” ia bëri këshilltari plak, edhe më tepër i përkulur nën peshën e armëve seç duhej të ishte në të vërtetë. “Ushtarët kanë manitë e tyre, pak a shumë si fëmijët. U japim himnet më të bukura të botës dhe ata preferojnë gjithmonë këngët e tyre. “Por kjo nuk është një këngë lufte” tha mbreti. “Mund të thuhet, që kur e këndojnë, janë të trishtë. Dhe s’më duket të kenë arsye, do të thosha.”Nuk më duket ashtu” pohoi këshilltari me një buzëqeshje plot aludime. “Ndoshta është vetëm një këngë dashurie dhe mundësisht asgjë tjetër veç kësaj”. “Dhe çfarë thonë fjalët?” insistoi mbreti. “Nuk jam vërtetë i informuar” u përgjigj konti plak Gustav. “Por do t’jua them”.
Batalioni arriti në kufirin e luftës, i shtypi frikshëm armiqtë, i shkeli territoret, jehona e fitoreve përhapej nëpër botë, gjëmimi i këmbëve humbiste në fusha gjithnjë e më larg nga kupolat e argjendta të pallatit. Dhe nga çadrat e tyre rrethuar nga kostelacione të panjohur përhapej gjithnjë e njëjta këngë: jo e gëzuar, e trishtë, as fitimtare, as luftarake, por mbushur plot hidhërim. Ushtarët ishin të ushqyer mirë, mbanin stofra të buta, çizme prej lëkure bualli, peliçe të ngrohta dhe kuaj që galoponin nga lufta në luftë, gjithnjë e më larg, e rëndë pesha e atij që mbante flamujtë armiq. Por gjeneralët kërkonin: “Ç’djall këngë po këndojnë ushtarët? S’kanë gjë tjetër më të gëzuar?”. “Kështu janë edukuar, shkëlqesi” përgjigjeshin në gatitu ata të Shtabit të Lartë. “Djem të zotë, por kanë fiksimet e tyre”. “Një fiksim jo të shkëlqyer” thoshin gjeneralët me humor të prishur. “Duket sikur qajnë. Ç’të dëshirojnë më shumë? Mund të thuhet se janë të dëshpëruar”. “Por në fakt ishin të gëzuar, një për një, ushtarët e regjimenteve fitimtare. Ç’të dëshironin më tepër? Një pushtim pas tjetrit, plaçkë e pasur, gra të freskëta për argëtim, dhe kthimi triumfal në shtëpi. Zhdukja e armikut nga faqja e dheut, shihej tashmë në ballet e reja, të zbukuruara nga shëndeti e forca. Dhe ç’thonë fjalët?” kërkonte tërë kuriozitet gjenerali.
“Ah, fjalët!” Janë veç ca fjalë idiote” përgjigjeshin ata të Shtabmadhërisë, gjithmonë të kujdesshëm e të rezervuar që nga një zakon antik. “Idiote apo jo, ç’farë thonë?”. “Nuk e di saktësisht, shkëlqesi” thoshte njëri”. “Ti, Diehlem, i di?”. “Fjalët e kësaj kënge? Me përpikmëri, jo. Por ndodhet këtu kapiteni Marren, sigurisht ai…”. “Nuk është pika ime më e fortë, zoti kolonel” përgjigjej Marreni. “Por mund t’ia kërkojmë mareshallit Peters, nëse më lejoni…”. “Hë, jepi, sa histori të kota, do vija bast…”, por gjenerali preferoi të mos ta mbaronte frazën.
Pak i emocionuar, i ngrirë si një stek, mareshalli Peters i përgjigjej pyetjes: “Strofa e parë, shkëlqesë hyjnore, thotë kështu”:
Nëpër fusha e vënde,
tamburi gjëmon
dhe vitet kalojnë
rrugën e kthimit,
rrugën e kthimit,
asnjë s’e gjen dot.
Dhe më pas vjen strofa e dytë që thotë: “Nëpër dinde dhe donde…”. Si?” ja bëri gjenerali. Nëpër dinde dhe donde” pikërisht kështu, shkëlqesë hyjnore”. “Dhe ç’do të thotë “Nëpër dinde dhe donde?”. “Nuk e di, shkëlqesë hyjnore, por këndohet pikërisht kështu”. “Dhe pastaj çfarë thotë?”
Nëpër dinde dhe donde
përparo marshohet
dhe vitet ikin
atje ku të lashë
atje ku të lashë
një kryq rri
“Dhe pastaj është strofa e tretë, që nuk këndohet thuajse kurrë. Dhe thotë…”. “Mjaft, mjaft më” tha gjenerali dhe marshalli përshëndeti ushtarakisht. “Nuk më duket shumë e gëzuar” komentoi gjenerali, si nënoficeri që u largua. “Megjithatë, pak e përshtatshme për luftë”. “Me të vërtetë, pak e përshtatshme” konfirmonin me këmbënguljen e duhur kolonelët e Shtabit të Lartë.
Çdo mbrëmje, në përfundim të betejave, ndërsa ende terreni digjej, mesazherë të shpejtë shfaqeshin për të bërë të njohur lajmin e mirë. Qytetet ishin zbukuruar me flamuj, burrat deheshin nëpër rrugica, kambanat e kishave kumbonin, ndërsa kush kalonte natën përgjatë lagjeve të varfra të kryeqytetit dëgjonte të këndohej nga burra, gra, vajza, gjithnjë të njëjtën këngë e cila ngrihej kushedi se nga. Ishte mjaft e trishtë, kishte brenda tepër dorëzim. Bionde të reja të mbështetura në parvaze, e këndonin me përdëllim.
Kurrë në historinë e botës, për sa mbahej mend nga rrjedha e shekujve, nuk kujtoheshin fitore të tilla, kurrë më parë nuk ishin parë ushtri kaq me fat, gjeneralë kaq të zotë, marshime kaq të shpejta, kurrë kaq territore të pushtuara. Edhe këmbësori më i thjeshtë në fund e gjente veten zotëri i pasur, kaq shumë plaçkë kishte për tu shpërndarë. Dëshirave u hiqeshin kufijtë. Tashmë argëtoheshin nëpër qytete, në mbrëmje, vera rridhte deri në gjunjë, lypsarët kërcenin. Kanatë pas kanate fillonte kënga, një kor i vogël miqsh. “Nëpër fusha dhe vënde…”, këndonin, duke përfshirë edhe strofën e tretë.
Dhe nëse batalione të reja kalonin sheshin e Kurorëzimit për t’iu drejtuar luftës, atëherë mbreti ngrinte pak kokën nga pergamenët dhe nga ligjet, për të dëgjuar, dhe as nuk dinte ta shpjegonte përse ajo këngë i hidhte përsipër një humor të keq.
Por nëpër fusha dhe vënde regjimentet nga viti në vit përparonin gjithnjë e më shumë dhe nuk vendosnin të ecnin në drejtim të kundërt; dhe humbisnin ata që kishin vënë bast në ardhjen e lajmit të fundit por më të lumturit. Beteja, fitore, fitore, beteja. Tashmë armatat marshonin në territore jashtëzakonisht të largëta, me emra të vështirë që nuk i shqiptoje dot.
Derisa (nga fitorja në fitore!) erdhi dita që sheshi i Kurorëzimit ngeli i shkretë, dritaret e pallatit të
gozhduara dhe në portat e qytetit ndjehej gjëmimi i varganëve me të huaj të çuditshëm që afroheshin; dhe nga ushtritë e pathyeshme kishin lindur, mbi lëndina të shkreta, pyje që më parë nuk ekzistonin, pyje monotonë prej kryqesh që humbisnin në horizont dhe asgjë tjetër. Sepse jo nëpër shpata, në zjarre, në furinë e kalorësisë së tërbuar kishte ngelur i mbyllur fati, përkundrazi në këngën e sipërpërmendur që mbretit dhe gjeneralëve u ishte dukur pak e përshtatshme për luftën. Për vite me këmbëngulje përmes këtyre notave të gjora, vetë fati kishte folur, duke u parathënë njerëzve atë që ishte paravendosur. Por mbretëritë, gjeneralët, ministrat e ditur, ishin të shurdhët si gurët. Asnjë nuk e kishte kuptuar; vetëm ushtarët e pandërgjegjshëm të kurorëzuar me njëqind fitore, kur marshonin të lodhur rrugëve të natës drejt vdekjes, duke kënduar.

(Botuar në “Gazeta e Athinës”, dhjetor 2006)

(Përgatiti për botim në “ADMET”, korrik 2020, Andi Meçaj)

ANTONIO TABUCCHI

Antonio Tabucchi u lind më 1943 në Pisa. Studion për Letërsi. Pasi diplomohet, jep Gjuhë e Letërsi Portugeze në “Shkollën e Mesme Normale të Pizës” gjatë viteve ‘70 dhe më 1973 jep mësim në Bolonjë. Pasi publikon shumë vepra të frymëzuara nga surrealizmi portugez, del romani i tij i parë: “Sheshi i Italisë” 1975 dhe më 1978 ftohet të japë mësim në Universitetin e Xhenovës. Në vitet ‘80 boton përmbledhje të shumta me tregime mes të cilave më rëndësishmja është: “Keqkuptime të vogla të parëndësishme” dhe dy romanet: “Mbrëmje Indiane” dhe “Vija e horizontit”. Më 1989 presidente i Portugalisë i jep Urdhrin: “Do Infante Dom Herique”. Në fillim të viteve ‘90 Tabucchi publikon “Engjëlli i zi”, “Rekuiem” dhe më 1994 romanin: “Kështu mendon Pereira”, fitues i shumë çmimeve mes të cilëve “Super Campiello” dhe “Scanno”.KY

(Përktheu Nasi Lera)

MUND TË JESH TI…

Artikulli i Gazzetta del Mare ishte pa emër, ishte botuar në faqen e parë dhe zinte vend, mes fakteve të ndryshme, në dy kolona: në faqen e brendshme kishte një gjatësi të pranueshme.
Veç kësaj, aty ishte botuar edhe fotografia e të vdekurit. Ishte fotografia që kishte bërë policia. Korado-ja kishte arritur ta siguronte, botimi i saj ishte i nevojshëm për hetimin, që policia ta dinte për cilin ishte fjala. Diçitura thoshte: Banditi pa emër.
Mbasi largoi mënjane mbeturinat e mëngjesit, ai hapi gazetën mbi tryezë, ndërsa Sara po merrej me dhomat e tjera.
– E pe, – thirri ajo që nga kuzhina, – duket që nuk e njeh njeri. Artikulli nuk duhet të jetë i Korado-s, veç të tjerash, ai është botuar pa emër.
Ai e dinte që artikulli nuk ishte i Korado-s, ishte i një kronisti të ri që kishte mbledhur të dhëna të ndryshme, ai ishte tepër i shkathët, para disa muajsh ishte marrë me një çështje korrupsioni në port, duke shkaktuar një zhurmë të madhe.
Ai lexoi vetëm mesin e artikullit, duke e kapërcyer fillimin krejt të rëndomtë, që fliste për luftën kundër vjedhjes:
“Një përleshje tragjike ndodhi këtë natë në qytetin tonë, në një apartament që ndodhet në katin e fundit të një ndërtese në rrugën Case Dipinte, në zemër të lagjes popullore të Arsenalit. Pas një telefonate, për të cilën hetuesit ruajnë sekretin më të madh, pesë njerëz të Forcave Speciale ndërhynë në apartament pak pas mesnate. Pas thirrjes së zakonshme të policisë “Hapeni, policia!”, zaptuesit e apartamentit, emrat e të cilëve nuk dihen ende, hapën menjëherë zjarr nëpërmjet derës, duke plagosur rëndë njërin nga agjentët e policisë. Agjentit Antonio di Nola, njëzet e gjashtë vjeç, në shërbim që prej dy muajsh në qytetin tonë, iu bë një ndërhyrje e hollë kirurgjikale. Keqbërësit zunë vend mirë në një skutë pranë hyrjes dhe mundën të hipnin në çati, duke dalë nga dritarja. Para se të iknin, pa dyshim që këtu është fjala për episodin më të dyshimtë, për të cilin nuk ka një mendim të vetëm – qëlluan mbi njërin nga njerëzit e tyre. Njeriu vdiq para se të arrinte në Spitalin e Vjetër, ku e çuan me urgjencë.
Identiteti i këtij njeriu është i panjohur. Ka shumë të ngjarë që të ketë qenë me dokumente të rreme. Bëhet fjalë për një të ri nga njëzet deri në njëzet e pesë vjeç, me mjekër ngjyrë gështenjë, sy të kaltër, i hequr, trup mesatar. Për banorët e lagjes në të vërtetë është i panjohur, megjithëse ka banuar aty prej një viti. Ai hiqej sikur quhej Karlo Noboldi dhe e mbante veten për student, por emri i tij nuk figuronte në asnjë vend në regjistrat e Universitetit. Për tregtarët e lagjes ai ishte një djalë korrekt, i sjellshëm, që paguante në rregull ato që blinte.
Apartamenti që përbehet nga dy dhoma dhe një aneks, i përket një urdhri fetar që e strehoi djaloshin vitin e kaluar, kur u paraqit si një nevojtar i kthyer nga jashtë. Kryemurgu i urdhrit, të cilit i ashtuquajturi Noboldi i derdhte një qira krejt simbolike, nuk pranoi t’u bënte gazetarëve as deklaratën me të vogël.
Ky episod i përgjakshëm, që e vë përsëri qytetin tonë para fakteve të ndryshme, hedh diçka të errët në ndërgjegjen e banorëve, tashmë të tronditur nga ngjarjet e kohëve të fundit.”
Sara u afrua nga pas dhe, e përkulur përpara, filloi të lexonte me kokën ngjitur pas asaj të Spinos. Ajo kaloi dorën mbi flokët e tij dhe në atë lëvizje, kishte mirëkuptim e dhembshuri.
Për një çast, të dy qëndruan duke kundruar fotografinë e të panjohurit, pastaj ajo lëshoi një fjalë, që e zhyti në njëfarë pështjellimi:
– Me një mjekër të tillë dhe me njëzet vjet më pak, ky mund të ishe ti, – tha ajo.
Ai nuk e hapi gojën, si të ishte fjala për një vërejtje të kotë.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

PROZË AMERIKANE

JOHN HENRY O’HARA

(1905-1970)

John Henry O’Hara u lind më 31 janar 1905 në Pensilvani, Nga viti 1924 deri më 1926 do të punojë si kronist për “Gazetën Postvill”, do të fillojë të shkruajë edhe tregime që “Nju Jork Tajms” do të fillojë t’i publikojë që nga viti 1928 . O’Hara publikon edhe tre vëllime me tregime nga viti 1939 deri më 1949. Më 1955 i jepet çmimi më i lartë letrar i Amerikës “National Book Award”. Në vitet e fundit të jetës pasi ka botuar shumë libra me tregime e romane arrin të botojë edhe dy romane të tjerë. Ikën nga jeta më 11 prill 1970.

(Përktheu Jolanda Cango)

NJË VEND ME LEVERDI

Red Uolltersi ndiqte me sy “pirs-erroun” e Hofmenëve, që po i largohej vendfurnizimit. Ai vazhdonte të përshëndeste me dorë, ndonëse misis Hofmeni shihte, si gjithnjë, vetëm përpara.
– S’ke ç’thua, – tha Red Uolltersi. – Sa më të pasura të jenë, aq më të bukura të duken këto zonjushe.
– Ke të drejtë, – e përkrahu shoku i tij Çarl Konorsi: – Sa më shumë dollarë të kenë, aq më të këndshme të duken.
– A e di sa i bën lëkura kësaj zonjushës Hofmen? – e pyeti Red Uolltersi.
– Poshtë e lart pëshpëritin se ka më shumë se një milion, – u përgjigj Çarli.
– Një milion? Po asaj një milion i mbetën kur i vdiq i ati. Tani, me siguri, ka nja dy milion, në mos tre, – e sqaroi Redi.
– Tre milion dollarë! – mërmëriti i mahnitur Çarli. – Po edhe një milion po të kishin, shumë njerëz do ta ndjenin veten të lumtur.
– A e ke vrarë mendjen ndonjëherë të dish se ç’të ardhura sjellin tre milion dollarë?
– Ç’të ardhura sjellin? – përsëriti Çarli.
Jo, jo, kurrë s’më ka rënë ndër mend ta bëj këtë llogari.
– Ja, dëgjo, po të kesh aksione a bono, fiton pesë për qind interes në vit nga to, kurse një milion të jep pesëdhjetë mijë dollarë në vit, që po t’i shumëzosh me tre japin…
– Njëqind e pesëdhjetëmijë dollarë në vit, – ia rrëmbeu fjalën Çarli.
– Njëqind e pesëdhjetëmijë janë vetëm fitim nga interesi i bankës, – e sqaroi Redi shokun. – Ja sa dollarë shkojnë në xhepin e saj veç atyre tre milionëve.
– O zot i vërtetë, po kësaj i thonë të kesh pothuaj tremijë dollarë në javë! – klithi Çarli, i mahnitur.
– Eh, jo, xhanëm, nuk i mbeten aq para të thata në dorë. Jap ca dhe për të shlyer taksat, – i tha Redi. – Ta zëmë se ajo jep 1000 dollarë në javë për taksat, sidoqoftë i mbetën 2000 dollarë.
– Kjo zonjushe e nderuar merr 2000 dollarë në javë, – tha Çarli, i tronditur.
– Pothuajse aq, – tha Redi.
– Dymijë t’i pjesëtosh me shtatë, – vazhdoi të llogariste Çarli. ,
– I bie nja treqind pa pak në ditë, – tha Redi.
– Treqind dollarë në ditë. Ç’i thua kësaj… Red, ç’do të bënim ne po të fitonim kaq dollarë në ditë?
– Në këtë vend ku jemi, ne tërë jetën kurrë s’kemi për të nxjerrë 300 dollarë në ditë. Do të ishim fatlumë po të fitonim kaq qoftë edhe për një javë.
– Hë, më mirë do të ishte, po sa javë të tilla qëllojnë se? – Ia priti Çarli.
– S’kemi shpesh fat; le që, edhe ato që fitojmë, s’janë të ardhura nga ndonjë kapital, por pagesë e punës që bëjmë.
Ashtu është vërtet,- ia ushqeu fjalën Çarli… – Kur qëllon të ndajmë në mes nesh mesatarisht njëqind dollarë në javë, atëhere themi se na ka ndihmuar fati.
– Epo, njëqind dollarë ka qëlluar t’i ndajmë. Bile, nganjëherë kemi marrë edhe më shumë.
– E di, po ç’e do, s’vëmë asnjë dyshkë mënjanë. Ti merr pesëdhjetë dollarët e tu, unë marr pjesën time, dhe u lamë.
– Hë, por nëse në fund të javës nuk çoj në shtëpi 50 dollarë, po 40, Meri zë e më hakërrohet e ulërin kaq shumë, sa dëgjohet në gjithë lagjen.

– Dhe Besi atë zanat ka. Për të ulëritur nuk ulërin, por fillon e qan dhe nuk i shterin lotët. Hajde të dëgjosh atë pastaj, s’durohen psherëtimat dhe ufet e saja. Janë mësuar t’u shpiem pesëdhjetë dollarë, dhe është e pamundur të shtrohesh të llogaritësh se, po të hiqnim të dy nga pesë dollarë në javë, për një vit na bëheshin 520 dollarë.
– Ç’e ke gjetur, tamam ashtu është, – tha Çarli.
– E ndoshta me kaq para ne mund të merrnim hua në bankë që të ndërronim vendqëndrim. Na duhet një vend më i përshtatshëm, Çarl, dhe pikë muhabetit. Zonjushes së nderuar Hofmen iu mbarua benzina, pa kur të shihnim majën e veshit në pasqyrë, atëhere vinte ajo ndër ne për t’u furnizuar. E dëgjove se çfarë tha?
– Jo, po nxirrja benzinën me pompë, – u përgjigj Çarli.
Epo ja, më tha se nuk e dinte që unë merrem me furnizimin e maqinave me benzinë. E mbante mend që i çoja gazetat para lufte. Për Krishtlindje më jepte ngaherë pesë dollarë. Ishte e vetmja që më jepte pesë dollarë, dhe unë isha i vetmi që nxirrja nga ndokush pesë dollarë bakshish. Në qytet s’kishte asnjë çunak-shpërndarës gazetash që të fitonte kaq para njëherësh sa unë. Vërtet, ajo s’dilte të m’i jepte vetë me dorë, m’i jepte portieri. Djemtë e tjerë ishin fort të kënaqur po të fitonin dhe njëzet e pesë cent.
– Unë s’kam shpërndarë kurrë gazeta, – tha Çarli.
– Ja të tregoj unë si bënim: për Krishtlindje na jepnin në redaksi kalendarë për t’ua çuar atyre që ishin abonuar në gazetë. Kjo ishte punë jashtë orarit, angari, por ne e dinim që abonentët do të na jepnin ndonjë cent si shpërblim. Kush jepte 10, kush 25 cent, secili sipas dëshirës dhe takatit. Kurse portieri i zonjushes së nderuar Hofmen më dha një kartëmonedhë pesëdollarëshe. Mamaja s’dinte sa fitoja nga bakshishet, dinte vetëm që merrja diçka, por se sa, nuk i tregoja. Unë i thashë se te zonjusha Hofmen më dhanë një dollar dhe kusurin e fsheha.
– E ç’bëre me katër dollarët që të mbetën? – e pyeti Çarli me kureshtje.
-I hoqa mënjanë që t’ia mbathja nga shtëpia. Babai më shqepte së rrahuri, dhe mamaja s’mbetej mbrapa kur ishte puna të shfrente inatin, kështu që e bëra top mendjen të largohesha dhe mblidhja para fshehurazi.
– Po ti sikur s’je zhdukur asnjëherë nga shtëpia? – i tha Çarli.
– Nuk ika dot, – tundi kokën me keqardhje.
– Ajo m’i gjeti paratë. Ishin rrumbullak 16 dollarë e 45 cent, të futura në një qeskë duhani nga ato të firmës “Bull Dergem”. A i kishe parë?
– Po, po, më kujtohen ato qeska. Ato, madje, shtrëngoheshin te gryka me një kordelëzë, – tha Çarli. – Po ti, si duket, nuk i ke fshehur mirë, përderisa ajo t’i gjeti.
– I kisha fshehur nën dyshekun tim. Po ç’e do, një ditë prej ditësh, në kohën kur unë isha në shkollë, nënës se ç’i shkrepi të kthente dyshekun e ç’të shihte!… Dollarët e mi. Më zhdëpën vendshe që të dy. Më pyetën sa u lodhën se ku i kisha vjedhur. Dhe, kur u tregova më në fund të vërtetën, më shtruan në dru aq keq, sikur t’i kisha vjedhur me tërë mend. Desha të fryja sa të më bëheshin 20 dollarë.
– Oho, – i shpëtoi Çarlit.
– Dhe e di, Çarl, vetëm. ardhja e zonjushes së nderuar Hofmen m’i trazoi këto kujtime. Po të mos e kisha zvarrisur dita-ditës arratisjen, po t’ia kisha mbathur me ato 16 dollarë e 45 cent, sot s’do të isha më në qytetin e lindjes; veç një zot e di se ku do të isha degdisur, por, ama, kurrë s’do të kthehesha më këtu.
– E për ku deshe të vidheshe? – e pyeti Çadi.
– Në Filadelfia. Ti më mban mend, kur isha 14 vjeç dukesha më i rritur, isha i bëshëm dhe i fuqishëm. Ëndërroja të pajtohesha në ndonjë anije tregtare; po të mos më merrnin, do të hyja në flotën ushtarake. Sa për prindërit, isha i sigurt që s’do ta çanin kokën për mua. S’thonë kot: larg syve, larg zemrës. Ata kishin vetëm një hall: që unë të ndaja gazetat. Çdo javë, në mos mamaja, babai, patjetër do të ma rrëmbente me zor pagën. Atë na e jepnin të premteve. Unë i bija qark Lantenengos, duke filluar nga Rruga e Dytë. S’më paguanin keq, një dollar në javë. Më takonte të merrja më shumë, por përgjegjësi i shpërndarjes, një bir bushtre, të thyente zverkun, po të mos i lije gjë nga rroga. I kishte fjalët të pakta: o paratë në xhepin e tij, o t’u lije shëndenë rrugëve ku ndaje gazetat. Xhoni Minzer e quanin, që më ja…
– Ah, paska qenë ai këlysh qeni! – shau Çarli. – Vëllai i atij psikopatit, Artit.
– Shpërndaja 384 gazeta në javë dhe duhej të merrja për secilën nga 1 cent. E për të gjitha, tek e fundit, më paguanin një dollar. Por edhe ai i shkretë s’më mbetej mua, ma zhvatnin prindërit. “E kush paguan për të .ndrequr thembrat e tua?” – më thoshte ngaherë babai. Interesant vërtet, po kush paguante për supin tim të majtë, të varur- më poshtë se i djathti, ngaqë gjithë javën rendja ngarkuar me çantën plumb me gazeta? Thonë Se Xhoni Minzerit i bëheshin më shumë se njëqind dollarë nga ato që na rripte ne, e tërë ato para i hidhte në gotën e rakisë e në kapërthime me kurvat. A të kujtohet, Çarl, si e theu kokën me motoçikletë? Asnjë nga ne nuk derdhi pikë loti.
– S’do mend, e kush ndjente dhembshuri për të, – vërejti Çarli.
– Askujt nuk iu dhimbs, – shtoi Redi. – E keqja ishte se kjo ndodhi shumë vonë për mua. – Tamam, ai u rrëzua pasi u çmobilizuam ne, u kujtua Çarli.
– Në verën e vitit 1919, – e saktësoi Redi.
– Përafërsisht në atë kohë duhet të ketë ndodhur, – tha Çarli.
– Po, çudi, si nuk iu kërkonte pjesë edhe nga bakshishet e kalendarëve.
– S’kërkonte thotë!? Oj, ç’të kërkuari që bënte! Për kalendarët duhej, t’i jepje nën dorë dhe gjysmë dollari. Po ta dinte se zonjusha Hofmen më jepte për çaj pesë dollarë, pa dyshim do të bridhte t’ia çonte vetë kalendarët. Po ai mendonte se nga zori mund të na jepnin e shumta 25 cent, kurse ca kurnacë nuk jepnin asnjë cent. Ndodhte që shërbyesja të jepte dhjetë cent, por nga fytyra dukej se i kishin dhënë më shumë, dhe ajo i kishte mbajtur për vete.
– Me siguri, ato s’e imagjinonin dot se si mund t’i jepje një çunaku më shumë se dhjetë cent, – tha Çarli.
– Ndoshta, por, sidoqoftë, ato -ishin të detyruara të na jepnin aq sa na takste i zoti, – tha Redi. – Jam i sigurt se shërbyeset i hidhnin në xhepat e veta disa nga centët tanë. Tetua e Besit dikur shërbente si kuzhiniere te Staksët. – Kam kohë, që jam betuar t’ia nxjerr të palarat, se Stoksët mund ta zgjidhnin më shumë qesenë, pa e bërë veten për dhjetë cent. Ata janë dhe gjirinj me të
nderuarën zonjushë Hofmen.
– Kjo s’do të thotë gjë, – e kundërshtoi Çarli.
– Vërtet, ashtu është, ca janë kopracë e ca dorë shpuar, – tha rëndë-rëndë Redi. – Po për ç’dreqin po mendoja? Po mendoja për diçka, që desha të ta them dhe ty.
– E-ë… për Xhoni Minzerin? – provoi t’ia kujtonte Çarli. .
– Jo, jo, jo. Kisha diçka për të nderuarën zonjushe Hofmen. – Të më vrasësh, nuk i bie dot në të. Ne po flisnim për dollarët e saj, po thoshim se është shumë e pasur.
– Diçka që lidhej me këtë, – foli nëpër dhëmbë Redi. .
– Ajo seç të tha, – e kujtoi përsëri Çarli.
– Eh, ç’më fluturuan të gjitha nga koka. Padale! Ajo më tha se gjoja nuk e dinte që mbahesha me furnizimin e maqinave, dhe nga kjo më lindi një mendim: po të kishim vendqëndrim më të përshtatshëm, ndoshta do të tërhiqnim klientë si zonjusha e nderuar Hofmen. Shumë prej tyre silleshin mirë me mua kur u çoja gazetat.
– Vende të mira ka sa të të dojë e bardha zemër, veç të tundësh paratë.

– Sikur nuk e di unë që duhen para! E ja, për këtë po mendoja: ç’do të bëhej po të hiqnim nga pesë dollarë në javë, që bëjnë 520 dollarë në vit? E di ç’do të thotë kjo? Kjo është baraz me interesin prej 5 për qind nga një kapital 10 mijë dollarësh.
– Llogaritë t’i kamë lënë ty, Red. Ti e di që s’jam i fortë në aritmetikë.
– Ja, bie fjala, do të marrim hua në bankë: dhjetëmijë dollarë me interes pesë për qind në vit. Mund të na rrjepin dhe më tepër, por kjo s’do të zgjatë shumë. Ta zëmë se morëm hua dhjetëmijë dollarë dhe do të shlyejmë interesin pesëqind dollarë në vit: Por ne do të fitojmë më shumë se këtu, Çarl, Po të hapim një pikë furnizimi të mirë, ja të themi në qoshe të Rrugës 18 dhe Marketstritit, Ose diku rrotull në atë rajon, do të kemi më shumë shans në porositë. Zoti është dëshmitar, po të mbeteni këtu, s’duhet të shohim më ëndrra në diell për porosi. Këtu ku jemi njerëzit nuk sjellin as gomat, pale maqinat as që duhen nënë ngoje. Unë s’them që porositë do të derdhen rrëke nga qielli, por, po të kishim qoftë edhe një ofiçinë të vogël në një vend të favorshëm, ata do të vinin vetë të porositnin te ne.
– Ti ke parasysh industrialistët? – e pyeti Çarli.
– Për ata flas, – e siguroi Redi.
Ç’të të them, Red, të gjitha këto duken si të mundshme. Unë do t’i futesha pa frikë remontit të çdo tipi maqine nga ato që rrëshqasin sot rrugëve. Do të vendosja rregull të plotë në ofiçinë, me kusht, ama, që ti të merreshe me organizimin e punës dhe shitjen. Ti duhet të qeverisësh llogaritë dhe shitjen. Unë, si i thonë një fjale, s’jam, i zoti të nxjerr as qimen nga qulli, po qe puna për llogari. Kurse yçklave të mekanikës nuk u trembem.
– Ja ç’po mendoj tani, – tha Redi. – Mblodha atëhere 16 dollarë e 45 cent. Më duheshin dhe tre dollarë e 55 cent e do t’u kisha lënë shëndenë. Po ç’na ndodhi se? Mamaja e zbuloi vendin e fshehtë, dhe unë hëngra grushtet e saja dhe të babait. E zgjata shumë atëhere. Duhej t’i kisha këputur vargonjtë që me ata 16 dollarët.
– Ashtu vërtet, por po të ishe arratisur nga shtëpia që në katërmbëdhjetë vjeç e të ishe pajtuar në ndonjë anije tregtare apo në flotën luftarake, mund të ishe sëmurur nga sifilizi, apo ç’është më keq. të haje ndonjë thikë në shpinë. Kushedi, a nuk është më mirë për ty të rrish këtu?
– Këtu? E ç’shoh unë këtu? Rropatemi çdo ditë dhjetë-dymbëdhjetë orë dhe, po nuk çuam pesëdhjetë dollarët e fituar, atëhere gruaja e njërit ulërin, sikur po i ngulin thikën në fyt, kurse tjetra i derdh lotët rrëke, sikur i janë mbytur gjemitë. Fëmijët janë akoma të mitur dhe s’na japin dot hakën. Çarl, a e kupton se ata kurrë s’do të na vlerësojnë si duhet. Kështu i kanë mësuar nënat. Besi i ndalon fëmijët tanë të tëharrin barishtet e këqia në kopshtin e fqinjëve. “S’lejoj që fëmijët e mi të pajtohen te fqinjët”, – thotë. Është e kotë t’i thuash se edhe ata që janë më të pasur e banojnë në Lantenego i vënë fëmijët të ujisin vullatë e luleve e të shpërndajnë “Satëirdej ivning post”. Për këto punë fëmijët e Besi Uolltersit na qenkan tepër të fismë e delikatë. Po për mua që tërë ditën e ditës fryj goma, s’pyet njeri, vetëm një hall kanë – t’u çoj pesëdhjetë dollarë në javë. Çarl, duhet të shpëtojmë, duhet të ikim që këndej. Ja, kështu është puna…
– Sipas teje, kur duhet të ikim?
– Sa më shpejt, aq më mirë, – e nxiti Redi. – Eh, po të kisha një kostum për të qenë, a e di se ç’do të bëja, Çarl?
– Çfarë do të bëje?
– Do t’i hipja maqinës e do të drejtohesha në qendër, mu në bankë. Që tani do të shkoja, tha Redi. – Le që tani. .. atje, më duket, e mbyllin në arën tre.
– Me sa shoh unë, ti dashka t’i bësh tërë këto pa u këshilluar më parë me gratë, – iu drejtua Çarli,
– Pa biseduar fare me to. Do të hyja në bankë e, po të pranonin të më jepnin para, do t’i përvishesha punës që këtë javë. Ti do të hiqje mënjanë pesë dollarë, dhe unë do të ruaja po aq.
– S’di ç’të them, Red, – u përtyp Çarli. – Më parë duhet të bisedojmë me gratë.
– Çarl, po të këshillohesh për këto gjëra me gratë, të del huq. Do të na ndodhë ashtu si më ngjau mua atëhere me 16 dollarët e 45 centët. Kjo është e sigurt, si një e një bëjnë dy. E ç’ma tund atë kokë ashtu?
– Po ja mendohem, i thonë pesë dollarë në javë. Meri ka blerë ca plaçka me këste. Një dollap të vogël, një divan… E këto duhen paguar në kohë.
– Edhe unë kam shpenzime, – u mundua t’i mbushte mendjen Redi. – Besi më detyron të paguaj kuotat për sigurimin e jetës. Ka frikë, si duket, se mos unë e dredh këmbën. Po do të bëjmë , si të bëjmë. Ti do të më përkrahësh dhe unë do të të përkrah. Ato me vrap do të pyesin njëra-tjetrën: “Po Çarli, dhe ai bie pesë dollarë më pak?”, “Po Redi, dhe ai bie pesë dollarë më pak?”
– Red, po të veprojmë prapa shpine, ato s’do të na i falin kurrsesi kur ta marrin vesh të vërtetën. Për mua s’do të ketë më qetësi. Meri është ustalleshë për të të ngrënë shpirtin me fjalë, tërë jetën do të ma kujtojë.
E marr me mend se ç’do të kurdisin, – tha Redi. – Po të blejë Meri qoftë edhe një përparëse, kërkon të dijë se s’bën se ku i gjeti paratë. I bëjnë sytë katër, s’do të lodhen së përgjuari njëra-tjetrën. Po të betohem për atë zot, ma ndjen zemra: po të mos vendosim tani, kurrë s’kemi për mbaruar punë.
– Dje nuk e kishe një parandiejnë të tillë, – i tha Çadi.
– Mund të mos e kisha, por dhe mund ta kisha. Epo, mua s’m’u shkrep kot së koti. Më duket se gjithmonë kam jetuar me këtë parandjenjë.
– Ty të duket ashtu, po a e di ç’mendoj unë? e pyeti Çarli.
– Jo. Po hë, ma thuaj.
– Mua më duket se po të mos kishte ardhur ajo zonjusha e nderuar Hofmen të furnizohej me benzinë, ty s’do të të shqetësonte kjo parandjenjë, – vërejti Çarli.
– E sigurisht, ka një farë lidhje, – pranoi Redi. – O zot i plotfuqishëm, po u thonë treqind dollarë në ditë, jo shaka. Të ishte pak më e re, do të martohesha me të.
– S’ka, gjë, martohu dhe kështu, ajo nuk e ka të gjatë, – e këshilloi Çarli. – Telefonoji dhe thuaji se vendose t’i kërkosh dorën. Na dhe këtë monedhë, po ta paguaj unë bisedimin.
– A ç’je një qen bir qeni ti, – iu hakërrua Redi.
– Dhe mos harro të më thuash, të ndezi apo jo. Sa të flasësh ti, unë po merrem me ndonjë punë.
– Mirë, o bir bushtre, monedhën po e mbaj për vete, – tha Redi.
– E ke mjaft sa për të përtypur një çamçakëz, e ngushëlloi Çarli.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

PROZË SIRIANE

ZAKARIA TAMER

Zakaria Tamer u lind më 1931 në Damask, Siri. Është një nga lëvruesit më të rëndësishëm të prozës së shkurtër arabe dhe asaj për fëmijë. Tregimet e tij të para u botuan më 1957. Qysh atëherë ka botuar njëmbëdhjetë përmbledhje me proza të shkurtra, dy vëllime me shkrime satirike dhe libra të shumtë për fëmijë. Veprat e tij janë përkthyer në shumë gjuhë.
Është nderuar me këto çmime:
2001: “Sultan Bin Ali Al Owais Cultural Foundation”, për tregimet dhe dramat.
2002: Është nderuar me: “Urdhrin e Meritës Siriane”.
2009: Është nderuar me: “Çmimin ndërkombëtar letrar Blue Metroplis Montreal”.
2015: Është nderuar me: “Çmimin Mahmoud Darwish për Lirinë dhe Krijimtarinë”.

QERSHITË E HARRUARA

(Përktheu Sokol Mici)

I gjithë fshati u shtang nga habia kur mësoi se Omar el-Kasemi ishte bërë ministër. Fshati ynë, Omar, ka mbetur ashtu siç e ke lënë ti, një lule e mbrujtur me baltë e bar të thatë, një turmë fëmijësh zhurmëmëdhenj, që vrapojnë këmbëzbathur.
– Po pse qan, moj nënë, nuk po më çojnë në litar, de! – i tha Omari s’ëmës, i turbulluar.
E ëma fshiu lotët dhe e porositi me zë të dridhur: «Unë s’kam njeri tjetër në botë veç teje, bir, kujdesu për veten! Fshatrat janë plot sëmundje e pisllëk. A i shkreti ti, je i varfër, po të kishe ndonjë kushëri me pozitë, s’kishe pse të shkoje të jepje mësim në fshat.
Omari u mundua ta ngushëllonte:
– Mos ki merak, nënë. Nuk jam prej qelqi që të thyhem.
Gëzimi mori dhenë. Banorët e fshatit dëgjonin të entuziazmuar lajmin që po jepte radioja. Domethënë Omar el-Kasemi ynë u bë ministër. Nuk thonë kot: i duruari i fituari.
– E çfarë bën një ministër?
– I japin një veturë që s’i gjendet shoqja.
– Ndërsa në fund të çdo muaji merr një rrogë aq të madhe, sa të mund të hajë një dash në ditë.
– Kur ai hyn në ministri, të gjithë nëpunësit e përshëndetin gjithë frikë, sikur ai të ishte vetë Krishti, i rënë nga qielli.
-Ai urdhëron e të gjithë i binden. Ai i thotë shiut bjere shiu bie.
– Po aganë e urdhëron dot?
Të druajtur dhe kureshtarë, fshatarët ia kishin ngulur sytë një djaloshi që po zbriste nga autobusi i Damaskut: Ai e mbante kokën lart dhe kishte një vështrim të butë e të rreptë njëherësh. Na përshëndeti sikur të ishte njeriu ynë, sikur kishte vetëm pak kohë që ishte larguar e tani po kthehej sërish. Na tha se quhej Omar el-Kasem e se ishte emëruar mësues në fshatin tonë.
Duhet të shkojmë në Damask për ta uruar, – tha papritur një fshatar.
– Që të gjithë do të vemë, me burra, me gra, me fëmijë, – ia priti një tjetër, i entuziazmuar.
– Edhe lopët, delet, pulat e lepujt do t’i marrim me vete, – propozoi tjetri,
– Mendje e mirë, – tha i katërti, – po kush do të na i paguajë biletat e autobusit se? Me këmbë nuk mund të vemë, apo jo?
Për një çast heshtën të gjithë. Pastaj e mori fjalën një plak:
– S’ka nevojë të shikojmë të gjithë, mjafton edhe një për ta uruar në emër të fshatit. Ai e di se s’kemi e nuk do të na mbajë mëri.
– Po kush të shkojë se?
– Dërgoni kë të doni! – u përgjigj plaku.
Abu Faiadin për shembull.
Abu Faiadi u përpoq të kundërshtonte, por ne ngulëm këmbë.
– Ti je më i zgjuari i fshatit.
– Ti je më i vjetri e më i zoti.
– Ti di të flasësh bukur, bile edhe me mbretër.
– Pastaj Omari të ka dashur shumë dikur.
– Ai vinte për çaj te ti.
– Ta dëgjonte fjalën.
– Ishte shoku yt.
– Omari ishte edhe miku juaj, – u përgjigj Abu Faiadi. – E harruat sa shumë ju donte?
Duke vështruar fëmijët që rrinin si të ngrirë në banka, Omari u tha me dashuri: «Kështu pra; siç e shihni, unë jam mësuesi juaj i ri dhe quhem Omar, Omar el-Kasem. Ata që mësojnë, i kam në zemër, ndërsa përtacët është mirë të zgjohen nga gjumi, përndryshe…»
Një plak flokëbardhë ngriti lart vogëlushin e tij dhe tha me krenari:
– Omar do t’ia vëmë emrin, si gjyshi i tij.
Pastaj shikimi i tij pushoi mbi fytyrën e zbehtë të lehonës të shtrirë në krevat.
– Po ta dinte se ç’e pret, nuk do të kishte dashur kurrë të shikonte dritën e diellit. Sepse kur të vdes, veç rrobat e trupit do t’i lë trashëgim.
Ne i thamë Abu Fajadit:
– E ke kot që kërkon të na dredhosh, s’ke veç të shkosh në Damask, të gjesh Omarin dhe ta përshëndetësh nga ana jonë.
Abu Fajadi iu bind më së fundi mendimit të shumicës.
Kryeplaku i fshatit i tha Omarit:
– Zoti mësues, tek agai s’ke qenë akoma për vizitë.
– E pse duhet të shkoj, kur s’e njoh e s’më njeh?
– Mirësjellja s’të dëmton, – iu përgjigj kryeplaku. – Kije mirë me aganë. Të gjitha tokat që shikon përreth, të tijat janë.
– Prindërit më kanë mësuar të jem i sjellshëm, – ia ktheu Omari, – por detyra ime në këtë fshat është t’u mësoj të vegjëlve shkrim e këndim.
– I thuaj Omarit se vuajmë nga uria, – e porositën fshatarët Abuin.
– I thuaj se uria po shtohet përditë.
– Se së shpejti do të hamë rërë.
– Tregoji edhe për pleshtat, që na pinë.
– Për mishin, që ia kemi harruar shijen.
– Tregoji për sëmundjet, që na sfilitin.
– Thuaji se duam mjekë dhe ilaçe.
– Për ujin e pijshëm që i mungon fshatit.
– Për dritën, elektrike, që e shohim në ëndërr.
– Tregoji për aganë dhe maskarallëqet e tij.
– Ne punojmë e ai majmet.
Shefi i postës së policisë, i tha Omarit:
– Pasha zotin, mësues, të kam si vëlla, prandaj po ta jap një këshillë. Ti je i lire të punosh këtu ose të ikësh nga fshati. Ç’ke xhanëm që rri tërë ditën e perëndisë me fshatarët? Një njeri me shkollë si ti nuk i takon të ngryset e të gdhihet me ta. Mësuesi është një person, i respektuar.
– Fshatarët janë njerëz të mirë, – iu përgjigj Omari.
– Ama, fjalë të bukura na the! – vazhdoi shefi i postës. – Sikur’ t’i dëgjonte agai këto që thua, do të tërbohej nga inati. Dhe po u nxeh agai, një zot e di se ç’ndodh pastaj!
Një nga të rinjtë e fshatit filloi të thërriste:
– Ej, dëgjoni këtu! Po sikur t’i çonim një dhuratë Omanit?

Ne ngritëm zërin në shenjë miratimi. Po çfarë t’i çonim?
– Një dash apo ca pula?
– Lëre se na kënaqe, pse dhuratë për ministër është kjo?
– Po çfarë t’i çojmë atëherë.
Në këtë kohë ndërhyri Abu Fajadi:
– Një kosh me qershi nga të fshatit është dhurata më e mirë. E mbani mend se sa i pëlqenin Omarit qershitë tona? Ai thoshte se ngjyra e tyre e kuq ishte djersa dhe gjaku ynë.
Këshilla e Abu Fajadit na pëlqeu të gjithëve.
Omari na thoshte:
– Padrejtësia s’e ka jetën të gjatë. Nuk e kuptoj se si pajtoheni me këtë jetë të turpshme.
Ndërsa ne i përgjigjeshim shkurt:
– Syri shikon, po dora s’punon.
Atëherë Omari na e kthente i zemëruar:
– Dora s’punon, sepse nuk ia mban zemrës,
Ra nata e ndriçuar nga rrezet e hënës së re. Fshati flinte. Ne, të varfrit, dridheshim si një trup i vetëm, duke ëndërruar me gaz ditët që na kishte premtuar Omari. Na dukej sikur fjalët e tij kishin jetuar gjithmonë në zemrat tona dhe në ato të të vdekurve tanë.
Sapo dielli lëshoi rezet e para mbi fshat, burrat, gratë dhe fëmijët u mblodhën rreth autobusit që shkonte për në Damask. Para se të hipte në autobus, Omari, na u drejtua me këto fjalë:
– Agai ka miq e i shkon fjala në Damask Ai më përzuri nga fshati, se nuk desha t’i shërbeja atij, sepse ju desha ju. Megjithatë, dita kur do të çliroheni nga ai dhe shokët e tij nuk do të vonojë. Jo vetëm nipërit tuaj, por edhe ju vetë do ta jetoni atë! E atëherë toka do t’i përkasë atij që e punon!
Abu Fajadi hipi në autobus me një shportë qershi nën sqetull.
Në të perënduar të diellit dëgjuam borinë e autobusit që kthehej nga Damasku. Të gjithë vrapuam te sheshi. Autobusi frenoi, dhe Abu Fajadi zbriti fytyrëprishur e i hidhëruar, duke mbajtur shportën me qershi në duar.
– Pse nuk ia dhe Omarit qershitë? – thirrëm ne të habitur. – Nuk e takove? Ç’të tha?
Abu Fajadi heshtte si varr. Lëshoi shportën përdhe e iu drejtua fëmijëve me zë të mbytur:
– Hajde, hajini qershitë. Dhe, kur të rriteni, mos e harroni shijen e tyre!
Pastaj u nis për në shtëpi. ne i premë rrugën.
– Fol, ta marrtë djalli. Si është puna?
– Omari ka vdekur, – tha Abu Fajadi me gjysmë zëri.
Na u duk sikur kishim ngelur jetimë, pa nënë. Ndërsa Abu Fajadi vazhdoi rrugën drejt shtëpisë, me shpinën e përkulur akoma më tepër nga hidhërimi.

(Përgatit për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

PROZË ITALIANE

CLAUDIO MAGRIS

Claudio Magris u lind më 1939 në Trieste. U diplomua në Universitetin e Torinos, ku dha mësim si profesor i gjuhës dhe letërsisë gjermane (1970-1978). Aktualisht është Docent në Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë në Universitetin e Triestes. Ka përkthyer Ibsen, Kleist dhe Schnitzler. Ka botuar ese të shumta, përmendim: “Miti i Hapsburgëve në Letërsinë Moderne Austriake”, Torino 1963; “Wilhelm Heinse”, Trieste 1968; “Larg nga diku, Joseph Roth dhe tradicional Lindore hebraike”, Torino 1971; “Pas fjalëve” Milano 1978; “Itaka dhe më gjerë”, Milano 1982; “Trieste. Një identitet kufiri”, (në bashkëpunim me Angelo Ara, Torino 1982), “Unaza e Klarisës”, Torino 1984, dhe Mikrobotëra”, e cila ka marrë Çmimin “Strega” 1998.

(Përktheu Viola Adhami)

VEJUSHA E USHTARAKUT

Një shtëpi e bukur dhe e bollshme, me oborr të madh, nga ku arrihet në shesh përmes një portiku, nuk i përket më familjes që e zotëronte prej shumë brezash, sepse u shit shumë vite më parë, madje dhjetëra vjet më parë për të siguruar një prikë të stërmadhe, e destinuar të kalbej e të hahej nga mola. Prika e teze Esperias e përgatitur për martesën me Gjeneralin, e parashikuar dhe e shtyrë për vite të tëra, ndoshta e përgatitur edhe për të fituar kohë e për ta larguar tezen nga zvarritja e kësaj torture.
Kush e ka njohur qysh në fëmijëri Esperian dhe llafologjinë e saj të pandërprerë, e kujton fëmijë të gjallë e të urtë dhe përshkruan zellin e pareshtur shkollor, miqësinë – me respekt deri edhe në lojërat që luanin – me vajzën e drejtorit të shkollës, adoleshencën entuziaste e të virtytshme, gjithmonë e shqetësuar të mos mëkatojë, me gjithë këshillat e rrëfyesve, të cilët e ftonin të thoshte lutjen e mëngjesit e të lëshohej më pas e gëzuar, plot besim, në atë që do t’i sillte pjesa tjetër e ditës.
Vajzë e grua e re, Esperia ishte tmerrësisht e devotshme ndaj fesë dhe kultit, po aq sa ngulmuese ndaj të gjitha praktikave supersticioze të dënuara nga Kisha. I lante duart vazhdimisht, ngurronte të postonte një letër, pasi kishte frikë se mos, pa dashur, kishte shkruar ndonjë gabim a budallallëk dhe, pasi ta kishte postuar, trembej se mos në vend që ta fuste në kutinë e postës, e kishte hedhur. Ishte një krijesë vërtet e përhënur, nuk i ishte dhënë harrimi i bekuar, falë të cilit harron se je vazhdimisht i ndjekur nga vdekja e, para se të arrijë ajo, edhe nga mënxyra të tjera.
Me obsesionet, fobitë e ritualet e saj, Esperia kishte krijuar një labirint mbrojtjesh për t’i shpëtuar ankthit që i depërtonte nga çdo anë. Gjithashtu, duke mundur të bindej deri në shtresën e parafundit të psikikës së saj të brishtë, kishte vendosur se bota ishte e mirë, e populluar e mbi të gjitha e drejtuar nga të mirët. Mundohej kështu të jetonte pa frikë, duke i besuar një mirësie të përgjithshme dhe duke i lejuar zemrës të donte ata që e rrethonin – sepse i donte vërtet, kishte lindur për të dashur botën, njerëzit e kafshët, ndonëse jo vetëm një insekt, por edhe një qen a mace i ngjallte neveri – e luftonte në mënyrë të errët për të penguar që frika t’ia mbyste dhembshurinë që ishte brenda saj. Kur diku thellë besimi në mirësinë e jetës dhe të njerëzve lëkundej, ajo turbullohej dhe e mbulonte ankthi, që i mblidhej në grykë me një lumë fjalësh, duke folur e folur për gjithçka e me të gjithë.
Nga fundi i viteve ’30, njohu në tren një oficer emilian, ai që për të dhe për të gjithë, do të qe Gjenerali. Esperia ishte e gjatë, me flokë të verdhë në të bakërt dhe oficeri, të cilin lidhja e hekurt e gjërave e kishte dërguar pa e pyetur në atë kabinë treni, nisi bisedën. Ishin kohë të respektueshme dhe Gjeneralit të ndershëm, i cili nuk do të kishte dashur kurrë të gënjente, aq më pak të mashtronte një grua, nuk do t’i kishte shkuar kurrë nëpër mend se ajo njohje e pafajshme, për të cilën emri flirt do të ishte i tepruar, mund të keqkuptohej. Ajo thuajse “asgjë”, për Esperian u bë menjëherë gjithçka; entuziazmi i dha një absolutësi plot pasion, e bëri të vetmen, të pamatë, substancë të nevojshme për jetën. Oficeri fatzi nuk kishte ndër mend të martohej me të dhe nuk bëri asgjë që ta shtynte një person të arsyeshëm për ta menduar këtë, por e kuptoi se, po t’ia thoshte, për Esperian do të ishte diçka e tmerrshme. Pra, i dha karar që të mos vendoste, të mos bënte as njërën e as tjetrën, ta zgjaste pafundësisht atë lloj parafejese, e cila në këtë vazhdimësi zvarritëse, bëhej gjithnjë e më e pazgjidhshme…
Leja e mbretit, e nevojshme për martesën e oficerëve në karrierë, nuk mbërrinte kurrë; ai transferohej nga një komandë në tjetrën dhe të dy takoheshin fare pak, mes një nisjeje e tjetrës, shpesh në stacionet e trenit, peizazh i duhur për atë pikëllim e nostalgji. Kohët e virtytshmërisë dhe dëlirësia e Esperias nuk ndryshonin, për fatin e të dyve, as që përfytyroheshin takime të tjera. I pezmatuar, ai torturohej, u hapej vëllezërve të tij e studionte me ta – ata e mirëkuptonin dhe ishin solidarë me fatin e tij – plane tërheqjeje, që dilnin gjithnjë e më të pamundura.
Ajo, Medea, e sfilitur dhe e tërbuar torturohej dhe e torturonte pa pushim ngashënjyesin e pavullnetshëm gjithashtu të ngashënjyer, duke e persekutuar me dhimbjen e vet, që i brente ndërgjegjen: ndërkaq, familjes ia lexonte me zë të lartë letrat e Gjeneralit të saj, të cilin gjithnjë e thërriste kështu e kurrë në emër, duke menduar se papërcaktueshmëria e tyre në rritje qe sublimimi i dashurisë dhe duke i mbushur muret me disa foto të mëdha të tij, veshur në uniformë, portrete të një njeriu trupmadh e të butë, të cilit uniforma dhe dekorimet i jepnin dinjitet autoritar, pa ia hequr mirësinë. Ndërkohë, prika rritej gjithnjë me gjëra të reja, por që kishin kërkuar shitjen e asaj shtëpie të familjes në Malnisio, me gjithë kundërshtitë e vëllezërve, të prekur e njëkohësisht të trembur nga pasojat e paimagjinueshme të një refuzimi të tyre; çarçafë, mbulesa krevati e tapete që vendoseshin në baule dhe komo, mobilie të grumbulluara në qilar, si dhe një piano.
Si për të lehtësuar Gjeneralin, mbas vitesh të një ekzaltimi gri, mbërriti Lufta e Dytë Botërore dhe me të edhe fushata e Afrikës, largësia, një plagë në mushkëri. Mundësia për të vdekur dhe të qenit larg shtëpisë, i bënin më pak të dhimbshme letrat e Esperias, kurse gjasat e moskthimit, i bënin thuajse të dashura e ngushëlluese. Qe stina e tyre e lumtur apo, të paktën, e durueshme, sepse tragjedia kolektive e luftës dhe pamundësia materiale për t’u takuar, e shndërronin zvarritjen torturuese në një vuajtje të lartë.
Kjo ndalesë përdëllimtare u duk se mbaroi me luftën. Por para se Gjenerali (i cili sapo mbërriti në Itali e sapo u kthye në shtëpi, në çifligun e tij në Emilia) të mund ta rishihte Esperian e mbetur në Trieste, u mor një natë nga disa njerëz të armatosur – në atë kaos e në ato vende, ku rezistenca zvetënohej me hakmarrje personale e sociale – dhe u vra me pistoletë. Në shpirtin e Esperias zbriti çlirimi i madh e mirënjohës dhe i një dhimbjeje fisnike. Që nga ai çast, nuk qe më nusja e panusëruar, por vejusha, një grua që kishte vuajtur, por kishte jetuar, që kishte humbur burrin e saj në një tragjedi mizore, por ama kishte pasur burrë. Familja e madhe e Gjeneralit, e tronditur nga vdekja, e priti si të qe vejusha e tij dhe për të nisën vitet e lumtura. E çliruar nga mëdyshjet, shkonte të takonte në qytete të ndryshme të afërmit e bashkëshortit të saj që kishte vdekur, shkonte te kunetërit dhe kujdesej për nipërit e stërnipërit, ndiqte pagëzimet, krezmimet, ngjarjet shkollore, martesat.
Udhëtonte gjithmonë, si dikur, por tani bota ishte miqësore e tërheqëse, plot me gjëra, ngjyra, stinë, mbështetur në kujtime të trishta e të mira.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

PROZË KOLUMBIANE

GABRIEL GARCIA MARQUEZ

Romancier dhe tregimtar kolumbian, nobelist, i njohur për realizmin dhe fantazinë në veprat e tij. Gabriel Marquez lindi më 1928, në Arakataka. Studimet i ndoqi në Universitetin Kombëtar të Kolumbisë, të cilat nuk i përfundoi. Në fillim ai e nisi punën si gazetar, së pari në Kartagjenë më 1946, në Barrankuila nga viti 1948 deri 1952, dhe në Bogota
Nga viti 1959 deri më 1962 ai punoi për agjencinë kubaneze të lajmeve në Kolumbi, në Kubë dhe në qytetin e New Yorkut. Mendimet e tij liberale dhe të majta nuk shiheshin me sy të mirë nga qeveritë konservatore kolumbiane dhe, për t’i shpëtuar persekutimit, Markezi i kaloi vitet 60-të e 70-të në mërgim, në Spanjë.
Ai u nderua me çmimin Nobel për Letërsinë në vitin 1982 dhe u vlerësua si një nga mjeshtrat e teknikave të realizmit magjik. Në fillim të viteve 80-të, ftohet zyrtarisht të kthehet në Kolumbi, ku ndërmjetësoi bisedimet mes qeverisë dhe rebelëve majtistë.
Midis romaneve më të njohur të Markezit përmenden:
“Kolonelit nuk ka kush i shkruan” (1958), “Një qind vjet vetmi” (1967), “Vjeshta e Patriarkut” (1975), “Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar” (1981), “Dashuri në kohërat e kolerës” (1985), “Gjenerali në labirinthin e tij” (1989), “Për dashurinë dhe demonë të tjerë” (1994).
Tregimet e botuara në këtë vëllimin, të shkruara në vitin 1962, dëshmojnë qartë se notat kritike dhe tiparet e realizmit magjik, janë të pranishme që në etapën e parë të krijimtarisë së Markezit.

(Përktheu Ivzi Koçi)

TRËNDAFILË ARTIFICIALË

Duke ecur si e verbër nëpër mugëtirën e mëngjesit, Mina veshi fustanin pa mëngë që e kish varur në mbrëmje pranë krevatit dhe ktheu përmbys gjithë plaçkat në baule për të gjetur mëngët fallco. Pastaj i kërkoi nëpër gozhdët në mure dhe prapa dyerve, duke bërë kujdes që të mos e zgjonte gjyshen e verbër që flinte në dhomën e saj. Por kur sytë iu mësuan me errësirën, vuri re se gjyshja ishte ngritur dhe vajti te ajo në kuzhinë për ta pyetur për mëngët.
– Janë në banjo, – tha e verbra. – i lava dje pasdite.
Ishin aty, varur në një tel dhe mbërthyer me dy kapse druri. Ishin akoma qull. Mina u kthye në kuzhinë dhe i vuri mëngët mbi plloçat e vatrës. Përballë saj, e verbra po trazonte kafenë, me bebëzat pa jetë të syve të fiksuara në bordurat me tulla të korridorit, ku ishin vendosur një radhë vazosh me bimë mjeksore.
– Mos i prek gjërat e mia, – iu drejtua Mina. – Këto ditë as që mund të të shkojë nëpërmend se do të kemi diell.
E verbra ktheu kryet andej nga i erdhi zëri.
– Më doli fare nga mendja se sot është e premtja e parë, – tha.
Pasi u bind, duke nuhatur thellë, se kafeja ishte bërë tamam, e hoqi kusinë nga zjarri.
– Vër një letër poshtë, se gurët janë pis, – i foli.
Mina kaloi gishtin tregues sipër plloçave të vatrës. Ishin vërtet pis, por sidoqoftë ishte një shtresë bloze e ngjitur si me mastiç, që nuk i ndohte mëngët nëse nuk fërkoheshin pas tyre.
– Po qe se bëhen pis, – i tha, – ti e ke fajin.
E verbra kishte mbushur filxhanin e kafesë.
– Të kanë hypur xhindet, – ia ktheu, – duke tërhequr një stol drejt korridorit. – Është mëkat të shkosh në meshë kur je me xhinde.
U ul për të pirë kafenë përballë trëndafilave në oborr. Kur ra për së treti këmbana për meshë, Mina mori mëngët nga vatra, par ato ishin akoma të njoma. Megjithatë i veshi. Ati Anhel nuk do t’i jepte meshën e shenjtë po të shkonte e veshur me fustan me llërët zbuluar. Fytyrën nuk e lau. Me një peshqir fshiu mbeturinat e tonit të kuq, mori në dhomë librin e lutjeve dhe mantelin, dhe doli në rrugë. Nuk kish kaluar as çerek ore kur u kthye prapë.
– Kur të shkosh do të jetë lexuar ungjilli, – tha e verbra, ulur përballë trëndafilave në oborr.
Mina shkoi drejt e në banjo.
– Nuk mund të shkoj në meshë, – tha. – Mëngët janë të njoma dhe rrobat i kam të pahekurosura.
Ndjeu se një vështrim kuptimplotë po e ndiqte nga pas.
– Është e premtja e parë dhe ti nuk shkon në meshë, – i foli e verbra.
Duke u kthyer nga banja, Mina hodhi një filxhan me kafe dhe u mbështet pas murit me gëlqere tek qoshja e derës, pranë të verbrës. Por kafeja nuk i shkonte poshtë.
– Ti e ke fajin – mërmëriti me një inat të shurdhër, duke e ndjerë se po e mbyste ngashërimi.
– Ti po qan, – tha e verbra me zë të shqetësuar.
Vuri vaditësen pranë vazove me rigon dhe doli në oborr, duke përsëritur:
– Ti po qan.
Mina vuri filxhanin përdhe dhe u ngrit.
– Qaj nga inati, – i tha. Dhe tek kalonte pranë gjyshes, shtoi: duhet që të rrëfehesh, sepse për fajin tënd humba meshën e të premtes së parë.
E verbra qëndroi pa lëvizur duke pritur që Mina të mbyllte derën e dhomës. Pastaj u çapit drejt fundit të korridorit. U përkul, duke prekur gjërat me duar deri sa gjeti përdhe filxhanin e paprekur. Teksa derdhte përsëri filxhanin në kusi, vazhdoi të fliste:
– Kam Zotin si dëshmitar që jam e pastër në ndërgjegje.
E ëma e Minës doli nga dhoma.
– Me kë po flet? – pyeti.
– Me askënd – tha e verbra. – Të kam thënë se po rrjedh nga trutë.
Mbyllur në dhomën e vet, Mina zbërtheu kopsat e korsesë dhe nxorri tre çelsa të veckël që i kish kapur me një paramane. Me njërin prej tyre hapi sirtarin e fundit të dollapit, nga i cili nxorri një baule druri në miniaturë. Brenda kishte një pako me letra të shkruara me kartë me ngjyra, të kapura me llastik. I vuri në korse, pastaj mori baulen e vockël dhe e vuri në vendin e vet dhe në fund mbylli përsëri me çelës sirtarin. Pastaj shkoi në banjë dhe i hodhi letrat në gjiriz.
– Kujtova se do të ishe në meshë – tha e ëma.
– Nuk mundi të shkojë, – ndërhyri e verbra. – Më doli nga mendja se ishte e premtja e parë dhe lava mëngët dje pasdite. – Janë akoma qull – mërmërit Mina.
– Këto ditë ka qënë shumë e zënë me punë – tha e verbra.
– Për Pashkë më duhet të dorëzoj njëqind e pesëdhjetë duzina me trëndafila – tha Mina.
Dielli nisi të ngrohë shpejt. Para orës shtatë Mina vendosi në dhomë gjithshka duhej për të bërë trëndafila artificialë: një kanistër plot me petale dhe tela, një kuti me fletë celofani, dy palë gërshërë, një makara me pè dhe një shishe me zamkë.
Pak çaste më vonë erdhi Trinidadi, me një kuti kartoni nën sqetull, për ta pyetur pse nuk kishte vajtur në meshë.
– Nuk kisha mëngë – tha Mina.
– Të gjithë do të të kishin huajtur një palë, – ia ktheu Trinidadi.
Tërhoqi një karrike dhe u ul pranë kanistrës me petale.
– U bëra vonë – foli Mina përsëri.
Mbaroi një trëndafil. Pastaj afroi kanistrën dhe nisi të presë petale me gërshërë. Trinidadi vuri kutinë e kartonit përdhe dhe nisi edhe ajo ta ndihmojë. Mina vështroi kutinë.
– Bleve këpucë? – pyeti.
– Jo, janë minj të ngordhur, – tha Trinidadi.
Meqënëse Trinidadi ishte eksperte për të bërë petale, Mina u mor me kërcunjtë prej teli të veshur me letër jeshile. Punuan në heshtje pa e vënë re se rrezet e diellit po përparonin nëpër dhomën e zbukuruar me panorama dhe fotografi të njerëzve të familjes.
Kur mbaroi me kërcunjtë, Mina ktheu drejt Trinidadit fytyrën që tashmë dukej sikur ishte bërë me një lëndë jomateriale. Trinidadi i bënte petalet me një kujdes dhe shkathtësi të admirueshme, duke lëvizur paksa majat e gishtërinjve, me këmbët ngjitur fort njëra pas tjetrës. Mina vështroi këpucën e saj si këpucë burrash. Trinidadi i bëri bisht shikimit, pa e ngritur kokën, tërhoqi ngadalë këmbët drejt vetes dhe e ndërpreu punën.
– Çfarë ndodhi? – pyeti. Mina u përkul drejt saj. – Iku – tha.
Trinidadi lëshoi gërshërët në pëqi. – Jo.
– Iku – përsëriti Mina.
Trinidadi e vështronte pa lëvizur qerpikët. Një rrudhë vertikale ndante vetullat e saj gati të bashkuara.
– Po tani – pyeti.
Mina u përgjigj pa iu dridhur zëri. – Tani, asgjë.
Trinidad iku para orës dhjetë.
E çliruar nga pesha e intimitetit, Mina e mbajti për një çast, sa për të hedhur minjtë e ngordhur në gjiriz.
E verbra po krasiste trëndafilat.
– A e di se çfarë kam në këtë kuti? – pyeti Mina duke kaluar pranë saj, duke tundur minjtë e ngordhur në kuti.
E verbra vuri veshin me kujdes. – Tunde prapë, – i tha.
Mina përsëriti lëvizjen, por e verbra nuk arriti të njohë se çfarë kish në kuti, edhe pse dëgjoi për të tretën herë me gishtin tregues pas llapës së veshit.
– Janë minjtë që ranë mbrëmë në grackat e kishës, – tha Mina.
Në kthim, kaloi përbri të verbrës pa folur. Por e verbra e ndoqi. Kur arriti në dhomë, e gjeti Minën tek qëndronte vetëm pranë dritares së mbyllur, duke mbaruar trëndafilat artificialë.
– Mina – i foli ajo. – Në se do që të jesh e lumtur, mos u rrëfe tek të tjerët.
Mina e vështroi pa folur. E verbra u ul në karriken përballë saj dhe u përpoq që ta ndihmonte në punën që po bënte. Por Mina nuk e la.
– Je e mërzitur, – i tha e verbra.
– Për fajin tënd – iu përgjigj Mina.
– Pse nuk vajte në meshë? – pyeti e verbra.
– Ti e di fort mirë pse.
– Po të kish qenë për mëngët, nuk do të kishe dalë fare nga shtëpia, – vazhdoi e verbra. – Në rrugë të priste dikush, që të bëri të hidhëroheshe.
Mina kaloi duart përpara syve të gjyshes, sikur të fshinte një xham të padukshëm.
– Je një fallxhore e vërtetë, – i tha.
– Ke shkuar në banjo dy herë këtë mëngjes – tha e verbra. – Kurrë nuk shkon më tepër se një herë.
Mina vazhdoi të bënte trëndafila.
– A ke kurajo të më tregosh se çfarë mban në sirtarin e dollapit? – pyeti e verbra.
Pa u ngutur, Mina nguli trëndafilin në parvazin e dritares, nxorri tre çelësat e veckël nga korseja dhe ia vuri të verbrës në dorë., duke i mbyllur gishtat.
– Shko e shihe vetë me sytë e tu – i tha. E verbra i kontrolloi çelësat një e nga një me majat e gishtave.
– Sytë e mi nuk mund të shohin në gjirizin e banjos.
Mina ngriti kokën dhe në atë çast pati një ndjesi krejt tjetër: e ndjeu se e verbra e dinte që ajo po e vështronte.
– Futu po deshe në gjiriz , në se të interesokan gjërat e mia – i tha.
E verbra e ndërpreu.
– Ti shkruan vazhdimisht deri në agim, – vazhdoi.
– Ndërsa ti vete e fik dritën – tha Mina.
– Dhe ti menjëherë ndez elektrikun e dorës, – ngulmoi e verbra. – Nga frymëmarrja jote mund të të thoja në çast se çfarë po shkruaje.
Mina bëri një përpjekje për të mos u acaruar.
– Mirë, – tha pa e ngritur kokën. – Le ta zëmë se është kështu. E çfarë të keqe ka në këtë mes?
– Asgjë – iu përgjigj e verbra. – Vetëm se humbe meshën e të premtes së parë.
Mina mori me të dy duart makaranë me pè, gërshërët, dhe një grusht me copa letre e petale të papërfunduara. I futi të gjitha në kanistër dhe qëndroi mu përpara fytyrës së të verbrës.
– A do, atëhere, që të të them se përse vajta në banjo? – pyeti. Të dyja qëndruan pa folur deri sa Mina iu përgjigj vetë pyetjes së saj: – Vajta për të dhjerë.
E verbra hodhi në kanistër të tre çe1sat e veckël.
– Justifikim i bukur – mërmëriti duke u drejtuar për nga kuzhina.- Do të të kisha besuar po të mos ishte hera e parë që të dëgjoj të nxjerrësh nga goja fjalë vulgare.
E ëma e Minës po vinte nga ana tjetër e korridorit, me një krah me degë trëndafilash plot gjemba.
– Çfarë ka ndodhur – pyeti ajo.
Jam e rrjedhur nga trutë – tha e verbra. – Por me sa duket askush nuk ka ndërmend që të më çojë në çmendinë, derisa të nis e të marr njerëzit me gurë.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, dhjetor 2009)

PROZË AMERIKANE

CHARLES BUKOWSKI

(1920-1994)

Henry Charles Bukowski u lind në Andernach, Gjermani më 16 gusht 1920. Familja e tij mërgoi në Shtetet e Bashkuara kur Charles-i ishte tre vjeç. U rrit në varfëri në Los Angeles, ku dhe jetoi pjesën më të madhe të jetës. Bukowski shkruante që në fëmijëri. Tregimin e parë e botoi në moshën 24 vjeçare dhe filloi të botonte poezi kur ishte 35 vjeç. Më 1969 braktisi përfundimisht punën në postë dhe u dha tërësisht pas të shkruarit. Në një letër drejtuar një miku, shkruan: “Kam dy zgjidhje – të vazhdoj punën në postë dhe të çmendem, ose ta lë këtë punë, të merrem me shkrimtarinë, dhe të jetoj me barkun thatë. Kam vendosur të jetoj me barkun thatë”. Përgjithësisht Bukowski shihet si “shkrimtar nderi” i Beat Generation, meqenëse asnjëherë nuk u shoqërua me Jack Kerouac-un, Allen Ginsberg-un dhe shkrimtarët e tjerë të këtij brezi. Në stilin e tij të të shkruarit shpaloset një prirje të fortë për të qenë i drejtpërdrejtë dhe për të lënë mënjanë strukturat standarde dhe formale. Bukowski ishte si në shtëpinë e vet pranë njerëzve të rrugës, me pijanecët endacakë dhe me mashtruesit, duke jetuar të tashmen sikur nuk do të kishte kurrë të nesërme. Prej këtej mori dhe famën “Poet i Laureuar i Qoshes së Pijetarëve”.

(Përktheu Sokol Çunga)

GRUAJA MË E BUKUR E QYTETIT

Cass-i ishte më e vogla dhe më e bukura nga pesë motrat. Cass-i ishte gruaja më e bukur e qytetit. ½ indiane, me trup të zhdërvjellët dhe të pazakontë, një trup gjarpërush dhe përvëlues, me sy që përputheshin në mënyrë të përsosur me të. Cass-i ishte zjarr i lëngësht në lëvizje. Dukej si një shpirt i burgosur brenda një forme që nuk e nxinte dot. Flokët i kishte të zinj, si mëndafsh dhe përdridheshin sa andej-këndej, siç përdridhej dhe trupi i saj. Zakonisht humorin e kishte ose shumë të mirë, ose shumë të keq. Nuk kishte gjendje të ndërmjetme për Cass-in. Thoshin se ishte e çmendur. Vetëm torollakët e thoshin këtë. Torollakët s’kishin për ta kuptuar kurrë Cass-in. Për burrat ajo ishte thjesht një makinë seksi dhe nuk shqetësoheshin në ishte e çmendur apo jo. Dhe Cass-i vallëzonte dhe flirtonte, puthte burrat, por veç për një çast a dy, sepse kur vinte puna për t’ia hedhur Cass-it, Cass-i kishte gjetur një mënyrë për të rrëshqitur, duke i shmangur burrat.
Të motrat e akuzonin se e shpërdoronte bukurinë, se nuk e përdorte mendjen aq sa duhej, por Cass-i kishte mendje dhe shpirt; pikturonte, vallëzonte, këndonte, krijonte sende prej argjile dhe, kur njerëzit lëndoheshin qoftë në trup, qoftë në shpirt, Cass-it i dhembte zemra për ta. Mendjen e kishte thjesht ndryshe; mendja e saj thjesht nuk ishte praktike. Të motrat e kishin zili se Cass-i tërhiqte burrat e tyre, dhe pastaj zemëroheshin, pasi u dukej se nuk i përdorte siç duhej. E kishte zakon të tregohej e ëmbël me më të shëmtuarit; të ashtuquajturit burra të pashëm e acaronin: “S’kanë këllqe”, thoshte, “janë qullacë. Le të mbahen fort pas llapave të veshit, të vogla dhe të përkryera, pas hundës me formë të bukur… vetëm sipërfaqe, aspak brendi…”. Kishte një temperament që ngjasonte me çmendurinë, kishte një temperament që disa e quanin çmenduri. I ati kishte vdekur nga alkooli, kurse e ëma ia kishe mbathur, duke i lënë vajzat vetëm. Vajzat kishin shkuar tek ca të afërm, të cilët i kishin çuar në një manastir. Manastiri ishte vend i trishtuar, më shumë për Cass-in, sesa për të motrat. Vajzat e kishin zili Cass-in dhe Cass-it i ishte dashur të kacafytej me shumicën e tyre. Përgjatë krahut të majtë kishte të prera brisku që i kishte marrë duke u mbrojtur në dy zënie. Kishte dhe një shenjë të përhershme përgjatë faqes së majtë, por ajo shenjë jo vetëm që nuk ia pakësonte bukurinë, po dukej sikur ia nxirrte më në pah. E takova në West End Bar disa net pasi e kishin liruar nga manastiri. Meqenëse ishte më e vogla, e kishin liruar të fundit nga motrat. Thjesht, hyri brenda dhe erdhi u ul pranë meje. Me ç’dukej isha mashkulli më i shëmtuar i qytetit dhe kjo, ndoshta, mund të ishte një arsye.
– Pije, – e pyeta.
– Sigurisht, pse jo.
Nuk po them se kishte ndonjë gjë të pazakontë në bisedën tonë atë natë, gjithçka vinte nga ndjesia që më jepte Cass-i. Më kishte zgjedhur mua, dhe kaq. Pa u shtyrë nga askush. I pëlqente pija që po pinte dhe piu shumë gota. Nuk dukej se e mbushte moshën për të pirë alkool, megjithatë i shërbyen. Ndoshta kishte dokumente false, nuk e di. Sidoqoftë, sa herë që kthehej nga tualeti dhe ulej pranë meje, ndjeja një farë krenarie. Nuk ishte vetëm gruaja me e bukur e qytetit, por dhe gruaja më e bukur që kam parë ndonjëherë. I shkova dorën rreth belit dhe e putha.
– A të dukem e bukur, – më pyeti.
– Po, sigurisht që je e bukur, po ka diçka tjetër… diçka tej pamjes…
– Zakonisht njerëzit më akuzojnë se jam e bukur. Vërtet mendon se jam e bukur?
– E bukur nuk është fjala e duhur, nuk të shkon dhe aq për shtat.
U zgjat për nga çanta e saj. Mendova se donte të merrte shaminë. Por që andej nxori një gjilpërë të gjatë kapelash. Përpara se ta ndalja, e kishte ngulur gjilpërën e gjatë në hundë, nga njëra anë në tjetrën, shi sipër flegrave. Ndjeva neveri dhe tmerr. Ajo më vështroi dhe qeshi: “Po tani, a të dukem e bukur? Po tani, si të dukem?” Ia hoqa gjilpërën që andej dhe i vura shaminë time përmbi vendin e gjakosur. Disa vetë, përfshi dhe banakierin, e kishin parë ç’ndodhi. Banakieri u afrua:
– Shiko, – i tha Cass-it, – po lëvize dhe një herë, të flaka përjashta. Dhe dramatizmat e tua kemi mangët këtu!
– Shko qiu, – ia ktheu ajo.
Banakieri u kthye nga unë:
– Bën mirë ta kesh kujdes.
– Do të rrijë mirë, – thashë.
– Është hunda ime, bëj ç’të dua me të.
– Jo, – thashë, – më lëndon mua.
– Kur unë shpoj hundën, të dhemb ty?
– Po, më dhemb, me gjithë mend e kam.
– Në rregull, nuk e bëj më. Gëzohu!
Më puthi, më shumë duke u zgërdheshur, me shaminë tek hunda. Kur erdhi ora e mbylljes, u nisëm për në shtëpinë time. Duke biseduar filluam të pinim birrën që kisha në shtëpi. Atëherë kuptova se ishte njeri plot ëmbëlsi dhe dashamirësi për të tjerët. E jepte veten pa e kuptuar. Në të njëjtën kohë kapërcente pas, në vende të egra dhe pa kuptim. Ishte skizofrene. Një skizofrene e bukur dhe shpirtërore. Ndoshta ndonjë burrë, diçka, kishte për ta shkatërruar përgjithmonë. Shpresoja të mos isha unë. U shtrimë dhe, pasi shova dritën, Cass-i më pyeti:
– Kur do, tani apo në mëngjes?
–Në mëngjes, – i thashë dhe i ktheva shpinën.
Në mëngjes u çova dhe bëra dy kafe, njërën ia solla në shtrat. Qeshi.
– Je i pari burrë që nuk pranon ta bësh natën.
– Nuk ka gjë, – thashë, – nuk kemi pse ta bëjmë fare.
– Jo, prit, dua ta bëjmë tani. Prit sa të freskohem pak.
Shkoi në banjë. Doli pas pak, dukej e mrekullueshme, flokët e gjatë i shkëlqenin, sytë dhe buzët i shkëlqenin, shkëlqente e gjitha… E shfaqte trupin qetësisht, si diçka të mirë. U fut nën çarçafë.
– Afrohu, djalosh i ëmbël.
U futa nën çarçafë. Puthte me dëshirë, por pa u ngutur. I lashë duart të përshkonin gjithë trupin e saj, ia shkova nëpër flokë. Hyra mes saj. Ishte e ngrohtë dhe e ngushtë. Fillova të lëvizja ngadalë, duke dashur të zgjaste. Sytë e saj vështronin drejtpërdrejt të mitë.
– Si e ke emrin, – e pyeta.
– E ç’dreq ndryshon, – pyeti.
Qesha dhe vazhdova. Pastaj u vesh dhe e çova me makinë deri tek bari i një nate më parë, por e kisha të vështirë ta hiqja mendjen prej saj. E kisha pushim atë ditë, ndaj fjeta deri në orën 2 pas dreke. Më vonë u çova dhe lexova gazetën. Isha në vaskë kur ajo hyri me një gjethe të gjerë në dorë – një vesh elefanti.
– E dija se do ishe në vaskë, – tha, – prandaj të solla diçka për të mbuluar atë gjënë, djalosh xhungle.
E hodhi veshin e elefantit për nga unë.
– Nga e dije se do isha në vaskë?
– E dija.
Pothuaj çdo ditë Cass-i vinte kur unë isha në vaskë. Në kohë të ndryshme të ditës, por rrallë gaboi, dhe gjithmonë sillte gjethen e elefantit. Pastaj bënim dashuri. Një ose dy herë më mori në telefon natën dhe m’u desh t’i paguaja garancinë për ta nxjerrë nga burgu, ku e kishin rrasur se kishte qenë tapë dhe kishte bërë sherr.
– Bijtë e kurvave, – thoshte, – vetëm se të qerasin ca gota dhe kujtojnë se kanë të drejtë të të futen nën brekë!
– Po pranove një të qerasur, i hapur telashe vetes.
– Kujtoja se interesoheshin për mua, jo vetëm për trupin tim.
– Mua më intereson edhe ti, edhe trupi yt. Me ç’ma ha mendja, shumica e burrave nuk shikojnë tej trupit tënd.
U largova nga qyteti për gjashtë muaj, u enda lart e poshtë, pastaj u ktheva. Kurrë s’e harrova Cass-in, megjithëse patëm bërë një farë zënke. Nuk më rrihej në qytet. Kur u ktheva, mendova se kishte ikur nga qyteti dhe, pasi kisha nja gjysmë ore që rrija në West End Bar, ajo hyri dhe u ul pranë meje.
– Me ç’po shoh, qenke kthyer, maskara.
I porosita një pije. Pastaj e vështrova. Kishte veshur një fustan me qafë të gjatë. S’e kisha parë kurrë të vishte diçka të tillë. Poshtë çdonjërit sy kishte të ngulura dy gjilpëra me koka të qelqta. E vetmja gjë që dukej ishin kokat e gjilpërave, kurse tehet zhdukeshin në fytyrën e saj.
– Të marrtë dreqi, ende përpiqesh ta shkatërrosh bukurinë tënde, hë?
– Jo, është modë, gomar.
– Ti je e çmendur.
– Më ka marrë malli për ty, – tha.
– Ke ndonjë tjetër?
– Jo, nuk kam tjetër. Vetëm ty. Mirëpo, kam filluar të jepem me para. Çmimi është një dhjetëshe. Kurse për ty, falas.
– Hiqi ato gjilpëra.
– Jo, është moda.
– Po më bën të mërzitem.
– Me gjithë mend e ke?
– Dreq o punë, po, me gjithë mend e kam.
Cass-i i hoqi gjilpërat ngadalë dhe i futi në çantë.
– Pse bën pazar me bukurinë tënde, – e pyeta. – Pse nuk e pranon siç të është dhënë?
– Sepse njerëzit mendojnë se është gjithçka kam. Bukuria nuk është gjë, nuk ka për të mbetur. S’e ke idenë sa me fat je që je i shëmtuar, pasi nëse njerëzit të kanë për zemër, ti e di se kjo ndodh për arsye të tjera.
– Në rregull, – i thashë, – jam me fat.
– Nuk dua të them se je i shëmtuar. Njerëzit mendojnë se je i shëmtuar, dhe aq. Ke fytyrë magjepsëse.
– Rrofsh!
Pimë dhe nga një gotë tjetër.
– Me se po merresh, – më pyeti.
– Asgjë. S’po bëj gjë. S’më tërheq asgjë.
– As mua. Po të ishe grua, mund të shiteshe për para.
– S’ma merr mendja se do ia dilja të kisha kontakte me aq shumë të panjohur, është punë rraskapitëse.
– Ke të drejtë, është rraskapitëse, gjithçka është rraskapitëse.
U larguam bashkë. Njerëzit në rrugë vazhdonin t’ia ngulnin sytë Cass-it. Ishte grua e bukur, ndoshta më e bukur se kurrë. Arritëm në shtëpinë time, hapa një shishe verë dhe ia shtruam bisedës. Gjithmonë na shkonte biseda fjollë. Ajo fliste, unë dëgjoja, pastaj flisja unë. Biseda jonë thjesht rridhte, pa u tendosur. Dukej sikur bashkë zbulonim të fshehta. Kur zbulonim ndonjë të fshehtë të bukur, Cass-i qeshte pa fund me atë të qeshurën e saj si askush tjetër. Ishte si gëzim që dilte nga zjarri. Gjatë bisedës u puthëm dhe u afruam pranë njëri-tjetrit. Pasi u nxehëm, vendosëm të shkonim në shtrat. Ishte ky çasti kur Cass-i zhveshi fustanin me qafë të gjatë dhe i pashë atë shenjën dhëmbë-dhëmbë dhe të shëmtuar përqark qafës. Ishte e gjerë dhe e trashë.
– Budallaqe, – thashë që nga shtrati, – të marrtë dreqi, ç’ke bërë?
– E provova një natë me një shishe të thyer. Nuk po të pëlqej më? A jam ende e bukur?
E tërhoqa në shtrat dhe e putha. U largua prej meje dhe qeshi.
– Ca burra më paguajnë dhjetëshen, pastaj unë zhvishem dhe ata nuk kanë më dëshirë. Unë mbaj dhjetëshen. Është shumë zbavitëse.
– Po, – i thashë, – s’po e mbaj dot të qeshurën… Cass, kurvë, të dua… boll e shkatërrove veten; je gruaja më e gjallë që kam njohur ndonjëherë.
U puthëm përsëri. Cass-i po qante pa zë. Ndjeja lotët. Flokët e gjatë dhe të zinj shtriheshin pranë meje si flamur vdekjeje. Shijuam njëri tjetrin, bëmë dashuri dalë nga dalë, një dashuri melankolike dhe e mrekullueshme. Në mëngjes Cass-i ishte çuar dhe po përgatiste mëngjes. Dukej e qetë dhe e gëzuar. Këndonte. Unë qëndrova në shtrat dhe shijoja gëzimin e saj. Më në fund erdhi tek unë dhe më shkundi:
– Çohu, plehër! Hidhi një ujë të ftohtë fytyrës dhe pallës, dhe eja të shijosh gostinë.
Atë ditë e çova në plazh. Ishte ditë jave, vera nuk kishte ardhur ende mirë, prandaj gjithçka ishte e braktisur deri në përsosmëri. Endacakët e plazhit kishin hapur shtrojat e veta nëpër lëndinat mbi gungat e rërës dhe flinin. Ca të tjerë ishin ulur nëpër stolat e gurtë dhe kalonin shishen dorë më dorë. Pulëbardhat endeshin në ajër, të shkujdesura, por disi të hutuara. Zonja plaka, rreth të shtatëdhjetave apo të tetëdhjetave, rrinin ulur në stola dhe diskutonin për shitje pronash të patundshme të lëna trashëgimi nga bashkëshortët kohë më parë, të vrarë nga qetësia dhe marrëzia e mbijetesës. Por, mbi të gjitha, kishte paqe në ajër; ecëm pa folur midis të shtrirëve nëpër lëndina. Thjesht e ndenjura bashkë sillte një ndjesi të mirë. Bleva dy sanduiçë, ca patate të skuqura dhe pije, u ulëm në rërë dhe hëngrëm. Pastaj e mbajta Cass-in në krahë dhe fjetëm bashkë ndonjë orë. Pothuaj ishte më bukur se të bëje dashuri. U lëshuam të dy bashkë, krejt lirshëm. Kur u zgjuam u kthyem në shtëpinë time dhe unë përgatita darkën. Pas darke i sugjerova Cass-it të jetonim bashkë. Ajo qëndroi për një kohë të gjatë pa lëvizur, duke më shikuar, pastaj tha lehtë: “Jo”. E çova me makinë tek bari, e qerasa me një pije dhe dola. Të nesërmen gjeta punë si punëtor parkingu në një fabrikë dhe punova gjatë gjithë javës. Isha tepër i lodhur dhe nuk kisha fuqi të endesha vërdallë, megjithatë atë të premte mbrëma shkova tek West End Bar. U ula dhe prita për Cass-in. Orët kalonin. Si isha dehur mirë, banakieri më tha: “Më vjen keq për të dashurën tënde”.
– Çfarë, – e pyeta.
– Më vjen keq, nuk e dije?
– Jo.
– Vetëvrasje. E varrosën dje.
– E varrosën, – pyeta. Ngjante sikur nga çasti në çast ajo do të kalonte pragun dhe do të hynte brenda. Si kishte mundësi të kishte vdekur?
– E varrosën motrat.
– Vetëvrasje? Nuk dua ta teproj me pyetje, por, mos di gjë si?
– Preu fytin.
– Kuptoj. Ma mbush dhe një gotë.
Piva deri sa u mbyll. Cass-i ishte më e bukura nga pesë motrat, ishte gruaja më e bukur e qytetit. Arrita ta çoja makinën deri në shtëpi dhe vazhdoja të mendoja se duhej të kisha ngulur këmbë më shumë atë natë, në vend që të kisha pranuar atë “jo”. Gjithçka tregonte se ajo donte. Thjesht, unë isha treguar tepër i papërgatitur, dembel, shumë i papërqendruar. Meritoja vdekjen time dhe të sajën. Isha qen i poshtër. Jo, pse t’ua hedhim fajin qenve? U çova, gjeta një shishe vere dhe piva me gllënjka të mëdha. Cass-i, vajza më e bukur e qytetit kishte vdekur në moshën 20 vjeçare. Përjashta dikush i ra borisë së makinës. I binte fort dhe me ngulm. Lashë shishen poshtë dhe ulërita: “Të marrtë dreqi, bir kurve, pusho!” Nata vazhdonte të vinte dhe unë nuk bëja dot asgjë.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

PROZË GREKE

ANTONIS SAMARAQIS

(1919-2003)

MURI

(Përktheu Sokol Çunga)

Ishte një oborr i vogël me ca dhoma ku banonin njerëz të ndryshëm, në një lagje larg qendrës së qytetit, në zonën industriale. Atje atmosfera ishte e rëndë, siç është gjithmonë në zonat industriale.
Pjesa më e madhe e atyre që banonin në atë oborr punonin në fabrikat përreth. Ishin ca familje dhe një nëpunës publik, shkrues i klasit të parë, rreth të dyzetepestave, beqar, që, i vetëm, banonte në dhomën ngjitur me nevojtoren.
Përreth oborrit kishte oborre dhe shtëpi të tjera, edhe këto, të ulëta, rrafsh me tokën.
Gratë e lyenin oborrin rregullisht me gëlqere. Kishin dhe saksi me lule. Në të vërtetë i mbanin, pasi nevojtorja mbante erë, po as lulet s’bënin gjë.
Përpara oborrit kalonin lloj-lloj automjetesh. Për shkak të fabrikave kishte lëvizje të madhe. Por, sapo hyje në oborr, ishe në një tjetër botë.
Mëngjeseve, gratë, ato që nuk punonin nëpër fabrika ashtu si burrat, merreshin me dhomat. Fshinin oborrin. Lanin rrobat, dhe atëherë shihje një kapicë me të brendshme burrash, grash e fëmijësh. Sepse kishte edhe fëmijë në oborr. Fëmijë të vegjël që luanin gjithë ditën ose shkonin në shkollë ose, të tjerë, më të mëdhenj, që punonin. Ishte dhe një djalë i cili ishte i sëmurë. Sepse, ata që banonin në oborr, edhe sëmureshin ndonjëherë. Po, ishin pakogjëra. Ama djali e kishte punën pisk.
Rrinte në një dhomë me të ëmën, një grua e shkurtër, e dobët, që vazhdimisht kishte një vështrim të trembur. Ishte vejushë, i shoqi i ishte vrarë në luftën e fundit. Atëherë, djali ishte ende foshnjë. U rropat shumë për ta rritur. Punonte në një fabrikë pëlhurash. Punonte edhe si rrobalarëse.
Fëmija, që dymbëdhjetë vjeç, kishte filluar punë në një tezgjah. Meqë ligji nuk lejonte të punonin fëmijët nën katërmbëdhjetë vjeç, bënë të pamundurën ta futnin në punë. Donte të ndihmonte të ëmën.
Tani ishte pesëmbëdhjetë vjeç, vazhdonte të punonte në tezgjah dhe në mbrëmje shkonte në shkollën teknike.
E keqja u shfaq një pasdite, ndërsa punonte në tezgjah. E zuri një kollë shumë e fortë – kohët e fundit kollej shpesh, por s’i kishte dhënë rëndësi – dhe, papritmas, nxorri gjak.
E çuan në sigurimet shoqërore. E panë në rreze. I bënë grafi. Mushkërinë e majtë e kishte të prekur.
– Pushim, ushqim i mirë, ajër i pastër! – i tha mjeku nënës, vështrimi i së cilës ishte plot frikë, një frikë më e thellë se herët e tjera.
Dhe shtoi:
– Gjithashtu, i duhet treguar kujdes faktorit psikologjik!
Nëna mori të birin dhe u larguan.
Pushimi mund të bëhej. Djali s’punonte më. E ëma i gjeti një shezlong të përdorur. Dilte dhe rrinte në oborr.
Për ushqimin e mirë… Punonte me orar të zgjatur, robtohej në punë për t’ia bërë ushqimin më të mirë.
Sa për ajrin e pastër, kjo ishte e vështirë. Atmosfera atje ishte e rëndë. Nëna s’mund të bënte gjë që fabrikat të reshtnin së ndoturi ajrin. Por, ajo që s’kishte kuptuar ishte fjala e fundit e mjekut:
– Gjithashtu, i duhet treguar kujdes faktorit psikologjik!
Mendoi se kjo, me siguri do të ishte diçka me rëndësi. E zuri një frikë e madhe. Pyeti nëpunësin publik dhe ai ia shpjegoi. I tha se i biri, në gjendjen që ndodhej, duhej të kishte qetësi psikologjike.

Askush s’e dinte se ç’do të bëhej saktësisht. E vetmja gjë që dinin ishte se shtëpia përbri, një shtëpi e ulët dhe ajo, ishte shitur. Dhe, madje, me të shtrenjtë. Pronari i ri, një njeri shumë i pasur, do ta rrëzonte. Ç’do të ndërtonte më pas? Askush s’e dinte.
Dalëngadalë, fqinjët u shpërngulën dhe një mëngjes erdhën ustallarët dhe nisën të shembnin shtëpinë.
Muri ngrihej gjithnjë e më shumë.
Pa u shemb shtëpia, ustallarët filluan të ndërtonin murin. U tha se pronari i ri donte ta rrethonte tokën dhe urdhëroi të ndërtohej një mur. Të tjerë thoshin se do të ndërtonin një fabrikë.
Në fillim, banorët e oborrit nuk u shqetësuan. E pse të shqetësoheshin? Muri është mur! Por sa më shumë ngrihej muri, i gjithi prej guri, aq më shumë mundoheshin ata.
Muri lartohej, i rëndë, u shtypte kraharorin. U bë një metër, dy, dy e gjysëm, tre metra… Dhe vazhdonte të ngrihej! Çdo mbrëmje, kur ustallarët linin punën, muri ishte lartuar edhe më shumë.
Ky mur ishte një prani e re që kishte hyrë në jetën e tyre.

Një mbrëmje, tornitori u zu me të shoqen, se iu duk sikur i bënte shenja tramvajerit, në kohën kur ky shkonte në nevojtore. Tramvajeri, bashkë me të shoqen e me fëmijët rrinte në dhomën ngjitur. U bë sherr i madh, kërcitën grushtet.
Pasditen tjetër u grindën dy gra, për hiçmosgjë.
Ndodhën edhe zënka të tjera.
Më të shumtët e atyre që rrinin në atë oborr kishin ndryshuar sa s’njiheshin më.
Sa për nëpunësin publik, ky kishte humbur qetësinë e tij të zakonshme dhe netëve s’e zinte gjumi. Muri, si ëndërr e keqe, i rrinte përpara. Por, ajo që e mundonte më shumë ishte shqetësimi se djali, i cili, sa më shumë lartohej muri, aq më shumë merrte të tatëpjetën. – Gjithashtu, i duhet treguar kujdes faktorit psikologjik!
Sillte ndër mend bisedën me mjekun dhe sa mbrapsht erdhën gjërat më pas. Djali dilte në oborr, si gjithmonë, dhe shtrihej në shezlong, por gjithë kohën qëndronte i heshtur dhe i menduar. Dobësohej gjithnjë e më shumë. Ishte zbehur në fytyrë dhe rreth syve i ishin krijuar hije. Muri ia shtrëngonte kraharorin, atje, në mushkërinë e majtë.

Nata ishte pambarim. Nëpunësin s’po e merrte gjumi. Pak më parë kishte filluar të zhvishej. Nevojtorja përbri qelbej erë.
Hoqi këmishën dhe mbeti me kanotiere. Hoqi pantallonat. Këpucët do t’i hiqte më vonë. Nuk arriti të hiqte të mbathurat; një palë të mbathura të gjata, të bardha. Mendja i shkoi tek muri që erdhi e hyri brenda tij.
Shoi dritën, u ul në një karrike dhe ndezi një cigare.
Muri u kishte ndryshuar jetën. Kujtoi tornitorin, i cili dyshonte për të shoqen; e brente krimbi i dyshimit. Kujtoi gjithë të tjerët, të cilët muri, gjithashtu, i kishte ndikuar, në një farë mënyre. Kujtoi djalin, që shkonte gjithnjë e më pranë vdekjes.
– Gjithashtu, i duhet treguar kujdes faktorit psikologjik!
Banorë e tjerë të oborrit, me siguri, po flinin. Ishte vonë. Mesnata kishte kaluar.
Mendimet i silleshin përbrenda, njëri pas tjetrit, me tension.
S’ishte veçse një nëpunës publik, një shkrues i klasit të parë. Kurrë s’kishte bërë ndonjë gjë jashtë të zakonshmes, normales. Por, tani duhej të bënte diçka. Jo për veten. Për të tjerët, për banorët e oborrit. Për njerëzit.
Cigaret i ndizte njërën pas tjetrës.
Nga dritarja, në natën e errët, shquante murin që lartohej, i rëndë, që e shtypte, e shtypte. Muri kishte fytyrë të frikshme. Papritur, ndjeu si ai mur ishte jeta, jeta që ngrihet përmbi njerëzit, që i shtyp, i shtyp pandërprerë.
U hodh përpjetë, hapi sirtarin, mori koburen e vjetër e, ashtu, me kanotiere, me të mbathurat e gjata e të bardha, me këpucë, doli në oborr; muri ishte atje, i shihte fytyrën e frikshme, muri, muri ishte atje. “Po, unë e vrava!” do të thoshte kur të vinte policia, muri ishte atje, jeta ishte atje, jeta, muri, muri, muri, muri…
Ia zbrazi të gjashtë fishekët.

PROZË AMERIKANE

XHEK LONDON

(1876-1916)

Jack London pseudonim i John Griffith Chaney London  u lind në San Francisco, Kaliforni, më 12 janar 1876. Sipas disa biografëve ishte biri i paligjshëm i një astrologu ambulant irlandez i cili nuk e njohu asnjëherë. E ëma, Flora Wellman, e bija e një shpikësi nga Ohio, kur ai ishte akoma 8 muajsh u martua me një fshatar të ve. Xheku, u rrit prej nënës së tij dhe njerkut, John London (Xhon London) nga i cili mori dhe mbiemrin. Mbaroi shkollën fillore më 1889.
Novelist, romancier, mjeshtër i tregimeve të shkurtra, veprat e para të të cilit ishin “Biri i ujkut” (1903), “Mbi gjurmët e njeriut” (1906) – beteja të vërteta për mbijetesë, “Ujku i detit”, “Ndeshja” etj. Braktisi shkollën në moshën 14-vjeç për t’u vënë në ndjekje të aventurës dhe në pak vite ndërroi dhe kreu shumë lloje punësh shpesh dhe jolegale në molet e Oaklandit dhe rrugët e San Franciskos. Shumë shpejt u gjend i përzier me shoqëri kontrabandistësh dhe hajdutësh. Punoi si lustraxhi, si gazetashitës trotuaresh, si gjuetar fokash dhe si marinar në anije balenash. U kthye pastaj në Oakland për të vazhduar studimet në Oakland High School, ku dhe mori pjesë në redaksinë e gazetës shkollore “The Aegis”. Më (1896) arriti të hyjë në Universitetin e Kalifornisë të cilin e braktisi një vit më vonë për arsye financiare. Në korrik të po atij viti u nis për Klondike, me ekspeditat legjendare në kërkim të floririt. Në këtë rajon të Alaskës, Jack London shkroi tregimet e tij të para të suksesshme.
Eksploroi Gjirin e San Franciskos me anijen e tij njëdirekëshe, shkoi në Japoni si marinar dhe pa shumicën e Shteteve të Bashkuara si endacak. Londoni pa kushtet e tmerrshme, u burgos për rrëmujë dhe më 1894 u bë militant i socialistëve, bindje të cilat nuk i tradhtoi derisa vdiq.
Xhek Londoni është një emër i paharruar në thesarin e letërsisë botërore, temat e preferuara të të cilit ishin aventura dhe natyre e egër. London u arsimua në bibliotekat publike me shkrimet e Çarls Darvinit, Karl Marksit dhe Niçes. U fut në Universitetin e Kalifornisë, Berkeley, por pas një viti e braktisi pasi u nis drejt kërkimit të pasurisë. U rikthye sërish vitin e ardhshëm, ende i varfër dhe i paaftë për të gjetur punë, kështu që vendosi të fitonte jetën si shkrimtar.
Optimizmi dhe energjia karakteristike përcillet më së miri në romanin e tij autobiografik “Martin Iden” (1909). Po kështu, brenda dy vjetësh, tregimet e aventurave të përjetuara në Alaska filluan të fitonin famë dhe të pëlqeheshin nga publiku. Libri i tij i parë “Biri i Ujkut”, “Tregime nga shumë larg” (1900), një koleksion me tregime të shkurtra që ai kishte botuar më parë në revista, fitoi një audiencë të gjerë.
Gjatë pjesës tjetër të jetës, Londoni shkroi dhe publikoi në mënyrë të vazhdueshme, duke përfunduar rreth 50 libra, trillime dhe jo trillime. Edhe pse ai u bë shkrimtari më i paguar në Shtetet e Bashkuara në atë kohë, të ardhurat nuk përputheshin kurrë me shpenzimet, si rrjedhojë asnjëherë nuk u çlirua nga ngutja e të shkruarit për para. Gjithsesi, prodhimtaria e tij ka një cilësi të pabarabartë letrare.
Tregimi i tij i shkurtër “Për të ndërtuar një zjarr” (1908), i vendosur në Klondike, është një përshkrim mjeshtëror i paaftësisë njerëzore për të mbijetuar në vrazhdësinë e natyrës. Përveç “Martin Iden”, ai shkroi dy romane të tjerë autobiografikë me interes të konsiderueshëm: “Rruga” (1907) dhe “John Barleycorn” (1913), si dhe veprat “Kushtrimi i të parëve” (1903), “Ujku i detit” (1904), apo libri fantastiko-politik “Thembra e Hekurt”, “Rrëfimet e një pijedashësi”, “Aventurat e Kapitenit Grif”, etj.
Reputacioni i Londonit u zbeh disi në Shtetet e Bashkuara në vitet 1920, kur një brez i ri shkrimtarësh bëri që shkrimtarët e Luftës së Parë Botërore të mos dukeshin të sofistikuar.
Por popullariteti i tij mbeti i paprekur në mbarë botën pas Luftës së Dytë Botërore, sidomos në Rusi, ku një botim përkujtimor i veprave të tij të botuara në vitin 1956 u raportua se ishte shitur brenda pesë orëve. Vepra e tij e fundit ishte “Xherri nga Ishujt Solomon”. I dha fund jetës me vetëvrasje më 22 nëntor 1916, në Glen Elen të Kalifornisë. Gjatë shekullit të 20-të ai ishte një nga autorët më të përkthyer amerikanë.

SHKRETËTIRË E BARDHË

(Përktheu Eqrem Biba)

– Karmeni nuk ka më as dy ditë jetë.
Mejsoni pështyu një copë akulli dhe e vështroi i dëshpëruar kafshën fatkeqe, pastaj, duke afruar këmbën e qenit te buzët, zuri përsëri të shqitë prej saj me dhëmbë akullin, që kish formuar xhunga midis gishtërinjve.
– Të gjithë qentë me emra të bukur nuk hyjnë në punë për asgjë, – tha ai, duke i dhënë fund punës dhe e shtyri qenin. – Ata thahen e treten e më në fund japin shpirt, duke mos e duruar këtë barrë. A ke dëgjuar të ketë ndodhur ndonjë diçka e papëlqyer me qentë që mbajnë emra të thjeshtë, si Kasjar, Sivash ose Haski? Kurrë! Ja, shih Shukumin: ai…
Hop! Qeni i bërë kock’ e lëkurë u hodh, për pak dhëmbët e bardhë qenë duke u ngulur në grykën e Mejsonit.
– Ç’të hypi kështu në kokë?
Një goditje e fortë në veshë, me dorezën e kamxhikut, e përplasi qenin në dëborë; ai u drodh, nga çatallët e tij zuri të rrjedhë një jargë e verdhë.
– Unë të them shih Shukumin: atij s’ia ha kush shkopin. Vë bast, ai do ta përlajë Karmenin në fund të javës.
– Kurse unë, – tha Mejllmjut Kidi, duke rrotulluar pranë zjarrit bukën, që pikonte akullin e shkrirë, – vë bast se do ta hamë vetë Shukumin, përpara se të arrijmë në vend. Si thua ti, Ruli?
Indianka hodhi në kafe një copë akull, që të binte llumi në fund, vështroi me radhë Mejllmjut Kidin, të shoqin, pastaj qentë, por nuk u përgjigj fare. Një e vërtetë kaq e qartë nuk kish nevojë për t’u pohuar. S’kish tjetër rrugëdalje. Përpara shtriheshin dyqind milje nëpër një rrugë të parrahur, ushqimi mjaftonte vetëm për gjashtë ditë, ndërsa për qentë nuk kish gjë fare.
– Që nesër nuk do të hamë më mëngjes, – tha Mejllmjut Kidi, – e mos ju a ndani sytë qenve; ata nuk po na binden fare, kam frikë se do të na hidhen, po t’u vijë rasti i përshtatshëm.
– Ndërsa unë dikur kam qenë kryetari i shoqërisë metodiste e kam dhënë mësim në shkollën e së dielës!
Dhe, pa e ditur pse e tha këtë, Mejsoni u zhyt në ëndërrime, duke i ngjitur sytë në mokasinat1) e tij, prej të cilave dilte avull. Rufi ia largoi mendimet, duke i mbushur gotën me kafe.
– Jemi të lumtur që kemi një pako çaj. E kam parë si rritet kjo bimë, – në shtëpi, në Tennesi. Ç’nuk do të jepja tani për një petullore të ngrohtë misërniku!… Mos u dëshpëro, Rufi, edhe pak e nuk do të vuash më nga uria, nuk do të duhet t’i mbash më mokasinat.
Gruas ju çel fytyra, kur dëgjoi këto fjalë dhe sytë e saj ndritën nga zjarri i dashurisë për zotërinë e bardhë – i pari njeri i bardhë, që kish takuar; i pari burrë, që i tregoi se gruaja nuk duhej vështruar si kafshë ose si kalë barre, – Po, Rufi, – vazhdoi i shoqi në atë gjuhën konvencionale, me të cilën mund të merreshin vesh vetëm ata të dy, – ja, së shpejti do të dalim që këtej, do të hypim në lundrën e njeriut të bardhë e do të vemi drejt Ujit të Kripur. Po, është një ujë i keq, një ujë i rrëmbyeshëm, – dallgë të larta si mal kërcejnë lart e poshtë. Sa i madh që është, sa kohë do të na marrë! Duhet ecur dhjetë, njëzet, dyzet net, – për t’ja konkretizuar mirë, ai zuri t’ia numëronte me gishta, – gjithnjë ujë, ujë i keq, Pastaj do të arrijmë në një fshat të madh, me shumë popull, si mushkonjat në verë, Vigvamet2) e tyre janë të larta – ja, sa dhjetë, njëzet pisha! … Eh!
Ai heshti, duke mos gjetur dot fjalë dhe i hodhi një vështrim lutës Mejllmjut Kidit, pastaj zuri të tregonte plot zell me duar se ç’lartësi duhej të formohej, po të vije njëzet pisha njëra mbi tjetrën. Mejllmjut Kidi buzëqeshi me tallje, po sytë e Rufit u zgurdulluan nga habia dhe lumturia; ajo mendonte se burri tallej dhe një dashuri e tillë e gëzonte zemrën e saj të mjerë prej gruaje.
– Ndërsa pastaj do të hypim në… në arkë dhe – fët!- do të nisemi. – Për ta sqaruar, Mejsoni hodhi në ajër një mashtrapë bosh dhe, duke e kapur me shkathtësi, thirri: – Dhe, ja, – hap! – arritëm. U qofshim falë shamanëve3) të mëdhenj! Pas njëzet e pesë netësh, ti do të gjendesh në Fort-Jukon, ndërsa unë në Arktik-siti. Që andej do të na lidhë një litar i gjatë unë do të kapem pas tij dhe do të të them: «Alo, Rud! Si je?, Kurse ti do të përgjigjesh: «Ti je, burrë?» Unë: «Po». Ti: «S’e pjek dot bukën: s’kam sodë,» Atëherë unë: «Shih në qilar, pranë miellit. Lamtumirë!.. Ti do të shkosh në qilar e do të gjesh sodë sa të duash. Dhe gjithnjë ti në Fort-Jukon, kurs unë – në Arktik-siti. E sheh se ç’kanë bërë shamanët!?
Rufi buzëqeshte me kaq naivitet prej kësaj përralle magjiplote, sa burrat u gajasën së qeshuri. Zhurma që bënë qentë e përleshur e ndërpreu tregimin për çuditë e vendit të largët dhe, gjatë kohës që i ndanë gruaja arriti të lidhë slitën dhe u bënë gati për udhë.
– Përpara, Tullac! Ej, përpara!
Mejsoni kërciti kamxhikun me shkathtësi dhe, kur qentë zunë të angullinin mbyturazi, duke tërhequr rripat, u mbështet në shkopin drejtues dhe i lëvizi nga vendi slitat e ngrira. Rufi e ndoqi pas me slitën e dytë, ndërsa Mejllmjut Kidi, që ndihmoi për t’u nisur, mbylli vargun. Megjithëse ish një njeri i fuqishëm e madje i ashpër, i aftë të rrëzonte demin me një të goditur, ai i mëshironte qentë e mjerë, e mundohej të mos i qëllonte, gjë që ndodh rrallë me drejtuesit e slitave. Ndonjëherë, kur vështronte ata, sa nuk qante prej keqardhjes.
– Hë, de, përpara, çalamanë! – mërmëriti pas disa orvatjesh të kota për të lëvizur slitat nga vendi.
Më në fund, u shpërblye për durimin, dhe qentë u sulën për të arritur vëllezërit e tyre, duke angullitur prej dhimbjes. Bisedat pushuan. Rruga e vështirë ta ndalon këtë kënaqësi. Udhëtimi për në veri është një punë e rëndë, torturuese. Është i lumtur ai, që në saj të heshtjes përballon një ditë rrugë të tillë, por edhe këtë në shteg të hapur. Po s’ka punë më kapitëse se sa të hapësh vetë rrugën. Skitë e gjera e të bashkuara shemben në çdo hap dhe këmbët zhyten në dëborë deri në gjunjë. Pastaj duhet tërhequr këmba me kujdes, – largimi nga gjendja perpendikulare; edhe në një distancë të parëndësishme sa djujmi4) të kërcënon me vdekje, derisa nuk është pastruar nga dëbora sipërfaqja e gjerë e skisë.
Dita po shuhej dhe udhëtarët kryenin punën e tyre në heshtje të ndrydhur nga madhështia e shkretëtirës së bardhë. Natyra ka shumë mënyra për ta bindur njerinë se nuk është i pavdekshëm; rrjedhja’ e vazhdueshme e flukseve dhe reflukseve, tërbimi i shtrëngatës, tmerri i tërmetit, gjëmimet e artilerisë së qiellit. Por më e fuqishmja, më shkatërrimtarja e të gjithave është shkretëtira e bardhë me atë pamjen e saj indiferente.
Asgjë nuk lëviz, qielli ndrit si bakri plot shkëlqim, pëshpëritja më e vogël të duket si një diçka e mbinatyrshme dhe njeriu, duke u dridhur, i trembet edhe tingullit të zërit të tij. Si e vetmja qenie e gjallë, që lëviz nëpër shkretëtirën transparente të botës së vdekur, ai trembet, për guximin e vet, duke kuptuar se jeta e tij nuk është më e madhe nga jeta e krimbit. Lindin vetvetiu mendime të çuditshme për të gjetur enigmën e gjithësisë.
Kështu, dita po shuhej. Shtrati i lumit merrte befas një kthesë të thellë, dhe Mejsoni, që të priste këndin drejtoi qentë nëpër një rrip të ngushtë. Por ata nuk e morën dot të përpjetën. Slitat rrëshqitën poshtë megjithëse Rufi dhe Mejllmjut Kidi i shtynë nga mbrapa. U bë dhe një orvatje tjetër e dëshpëruar, kafshët fatkeqe, të rraskapitura nga uria, tendosën forcat e fundit. Ngjitu e ngjitu dhe slitat dolën në bregun e lartë. por qeni prijës tërhoqi rripin nga e djathta dhe ato kaluan mbi skitë e Mejsonit. Pasojat qenë të tmerrshme: Mejsoni u rrëzua. Njëri nga qentë ra, duke u ngatërruar te rripat dhe slitat u rrokullisën poshtë në atë tatëpjetë, duke tërhequr me vete të gjithë qentë.
Frap! Frap! Kështu vërshëlleu kamxhiku në ajër dhe mbi të gjithë e pësoi qeni i rënë.
– Mjaft, Mejson! – ndërhyri Mejllmjut Kidi, – ai, i mjeri; edhe kështu po jep shpirt. Prit, tani do të mbrehim të mitë. Mejsoni priti sa të mbaronte ai, ngriti dorën dhe kamxhiku i gjatë u mblodh përsëri rreth trupit të qenit fajtor, pastaj u kthye në ijë. Kjo qe një minutë e vështirë, e rëndë për udhëtarët: po ngordhte qeni, po grindeshin dy miq. Rufi hidhte sytë e merakosur herë te njëri e herë te tjetri. Por Mejllmjut Kidi e përmbajti veten, megjithëse sytë tij shprehnin një qortim të hidhur, dhe, duke u përkulur mbi qenin, preu rripat. Asnjeri s’e hapi gojën. Bashkuan slitat dhe u ngjitën në të përpjetën; pastaj u vunë përsëri për rrugë. Karmeni zvarrisej në fund me forcat e fundit, që i kishin mbetur. Përderisa qeni mund të eci, atë nuk e vrasin, i mbetet shansi i fundit për të jetuar; të zvariset deri atje ku do të qëndrojë, atje, ndoshta, njerëzit mund të vrasin ndonjë dre. I penduar për veprimin e tij, por duk mos dashur ta pohonte nga kokëfortësia, Mejsoni shkonte përpara e nuk dyshonte për rrezikun që po afrohej. Ata çanë rrugën përmes një kaçubeje të dendur dhe në lëndinë. Aty, mënjanë ngrihej një pishë e vjetër pesëdhjetë fut e lartë. Ajo qëndronte këtu prej shekujsh. A qëndroi të lidhte rripin e holluar të mokasinës, Slitat ndaluan dhe qentë u shtrinë në dëborë, pa bërë zë. Përreth mbretëronte një heshtje e rëndë; e ftohta dhe heshtja i kishin ngrirë zemrat dhe e kishin mbërthyer natyrën, që dukej sikur dridhej. Jehoi një psherëtimë; ata e dëgjuan, por ajo preku më shumë vetëdijen e tyre, si paralajmëruese e gjallërimit të këtij vendi të vdekur. Dhe ja, pema e madhe, që u përkul nën barrën e viteve e nën peshën e dëborës, luajti rolin e saj të fundit në tragjedinë e jetës. Mejsoni dëgjoi një krismë paralajmëruese, deshi të kërcente mënjanë, por nuk arriti të ngrinte trupin, veçse kur pema e zuri poshtë, duke e goditur në shpatulla. Rreziku i papritur, vdekja e çastit – sa shpesh ish ndeshur me këto të dyja Mejllmjut Kidi! Ende dridheshin halat e pishës, kur ai urdhëroj gruan për t’u sulur në ndihmë. Edhe indianka nuk i humbi ndjenjat e nuk zuri të derdhte lot së koti, si do të bënin shumë prej motrave të saj të bardha. Sapo hapi gojën Mejllmjut Kidi, ajo u mbështet me të gjithë trupin në shkopin, që po përdorej si lloz, duke pakësuar peshën e pemës e duke mbajtur vesh rënkimet e të shoqit, ndërsa Mejllmjut Kidi zuri të priste drurin me sëpatë. Çeliku përhapte një tingull të gëzuar, duke brejtur trungun e ngrirë dhe çdo e goditur shoqërohej me psherëtimën kumbuese e të sforcuar të Mejllmjut Kidit. Më në fund, ai vuri në dëborë trupin e sakatosur të atij që, pak më parë, qe shëndoshë e mirë. Por më e tmerrshme se sa dhimbja e shokut të tij, ish ai pikëllimi i heshtur në fytyrën e gruas dhe vështrimi i saj, i mbushur me shpresë e dëshpërim. Fjalët ishin të pakta: banorët e Veriut e kuptojnë shpejt kotësinë e fjalëve dhe mirësinë e paçmueshme të veprimeve. Në temperaturën gjashtëdhjetë e pesë gradë nën zero, njeriu nuk mund të rrijë shtrirë gjatë në dëborë, Prenë rripat e slitave, mbështollën Mejsonin me gëzofët e kafshëve të egra dhe e vendosën në një shtrat prej degësh. U ndez zjarri; dogjën drurin e pishës, që shkaktoi mjerimin. Mbi zjarr rregulluan një mbulesë primitive: hapën një copë pëlhurë, që të mos shpërndahej nxehtësia, por të futej poshtë, – një mënyrë, që e njohin mirë njerëzit, ishin dëmtuar edhe organet e brendshme. Vetëm rënkimet e rralla të tij tregonin se ish ende gjallë. Asnjë shpresë; s’ish e mundur të bëje asgjë. Nata e pamëshirshme po hidhte ngadalë e tinëzisht hijen e saj; Rufi e priti atë me një stoicizëm të ushqyer nga dëshpërimi, cilësi kjo, që ish në natyrën e popullit të saj; në fytyrën ngjyrë bronzi të Mejllmjut Kidit u shtuan edhe disa rrudha. Në të vërtetë, më pak se të gjithë vuante Mejsoni – ai shëtiste me mendje nëpër Tenesin Perëndimor, në malet Gjigante e të Mjegulluara, po jetonte edhe një herë fëmininë e tij. Në atë gjendje kllapie, kur atij i bëhej sikur lahej në liqen, sikur po gjuante kastorë, sikur po vidhte shalqi, gjuha e jugut, e harruar prej kohe, zuri të kumbonte si një melodi prekëse. Për Rufin këta ishin vetëm tinguj të pakuptueshëm, por Kidi kuptonte gjithçka dhe prekej nga çdo fjalë, ashtu siç mund të preket vetëm ai, që është mësuar prej kohe me jetën larg civilizimit. Në mëngjes viktima erdhi në vete, dhe Mejllmjut Kidi u përkul mbi të, duke u munduar të kapte pëshpëritjen e tij.
– Të kujtohet ku u takuam në Tanan?… Këtë pranverë mbushen katër vjet… Atëherë nuk e desha aq shumë, por ajo ish e sinqertë… e më bëri për vete. Pastaj u dhashë i tëri pas saj. Ajo qe për mua një grua e mirë, më ka ndihmuar gjithmonë në minuta të vështira. E përsa i takon punës sonë, ti e di vetë, nuk ia gjen shoqen… Të kujtohet si i kaloi me not praqet e Bririt të Drerit e na mori të dyve prej shkëmbit nën breshërinë e plumbave, që qëllonin ujin? Po uria në Nukllukajto! Si vraponte nëpër akuj, e nxitur nga dëshira për të na dhënë lajmet sa më shpejt? Po, Rufi ka qenë për mua një grua e mirë – më e mirë se sa ajo tjetra… Ti s’e di që kam qenë i martuar? Nuk të kam thënë?…
Po, provova të martohesha një herë… në shtëpi, në Shtetet e Bashkuara. Prandaj erdha këtu. Qemë rritur bashkë. U largova që t’i jepja shkak për ta ndarë. Dhe e fitoi këtë të drejtë. Por Rufi ndryshon. Mendova t’ju jepja fund këtu të gjithave e të largohesha bashkë me të vitin e ardhshëm. Por tani s’ka më vlerë të flasësh për këtë. Kid, mos e shpjerë më Rufin te fisi i saj. Do ta ketë shumë vështirë atje. Merre me mend vetë: u mbushën pothuajse katër vjet që po ha me ne bathë, bekoni5), bukë, fruta të thata – e tani të zërë përsëri nga peshku e dreri! Të njohësh jetën tonë, që është ku e ku më e lehtë, të mësohesh me të, ndërsa pastaj të kthehesh te e vjetra! Ajo do ta ketë vështirë. Kujdesu për, të, Kid… Pse të mos… apo jo? Ti u ke ndenjur gjithmonë larg grave… Unë nuk e di se ç’të shtyri të vish këtu… Tregohu i mirë me të. Dhe në qoftë se do ta pushtojë malli për vendlindjen, ndihmoje të kthehet. Fëmija… do të na kish afruar edhe më shumë, Kid. Dua të besoj se do të jetë djalë. Pa mendo një herë, Kid! Mishi i mishit tim. S’është e mundur që ai të mbetet këtu. Por në qoftë se do të, jetë vajzë… jo, s’është e mundur… Shiti gëzofët e mi; prej tyre mund të nxjerrësh nja pesëmijë; edhe një herë kaq është pjesa ime në shoqëri. Rregulloji punët e mia bashkë me të tuat. Mendoj se kërkesa jonë ka qenë e arsyeshme… por kryesisht, Kid, ai të mos kthehet këtu. Ky s’është vend për të bardhët. Unë e mbarova kullotën time, Kid. Nuk më mbeten veçse tri-a-katër ditë. Ju duhet të vazhdoni rrugën. Duhet të vazhdoni rrugën! Mos harro se është fjala për djalin… Oh! Vetëm djalë të jetë! Mos rrini me mua. Ju urdhëroj të largoheni. Plotëso dëshirën e një njeriu, që po jep shpirt!
– Lemë tri ditë afat! – u lut Mjellmjut Kidi. – Ndoshta përmirësohem; ende nuk dihet se ç’do të ndodhë.
– Jo.
– Vetëm tri ditë.
– Nisuni!
– Dy ditë.
– Është fjala për gruan dhe djalin tim, Kid, Mos m’u lut.
– Një ditë.
– Jo! Të urdhëroj!
– Vetëm një ditë! Do të bëjmë si të bëjmë për të ngrënë, ndoshta, mund të vras ndonjë dre.
– Ju!… E po mirë: një ditë, por asnjë minutë më shumë. – Dhe vazhdoi: – Mos më le të vdes vetëm. Vetëm një e shtënë, vetëm një e shkrehur çarku. Kuptove? Mos e harro këtë. Mos e harro!… Mishi i mishit tim, kurse unë nuk do ta shoh… Thirr Rufin. Dua t’i le lamtumirën… do t’i them që të mos e harrojë djalin e të mos presë derisa të vdes. Ndryshe, ajo, ndoshta, do të refuzojë të vijë me ty. Lamtumirë, mik, lamtumirë! Kid, qëndro… duhet gërmuar më lart. Atje kam nxjerrë çdo herë dyzet centi. Ja dhe një diçka tjetër. Ai u përkul fare, duke dashur të kapë kuptimin e fjalëve të fundit të të vdekurit, – fjalë që, mezi dëgjoheshin e prej të cilave kuptohej një farë pendimi.
– Më fal. Ti e di pse… për Karmenin.
Duke lënë pranë burrit gruan të mbytur në lot, Mejllmjut Kidi veshi gëzofin, mbathi skitë, mori armën dhe u fsheh në pyll. Ai nuk ishte fillestar në luftën me Veriun e egër, por përpara tij nuk kish qëndruar kurrë një detyrë kaq e vështirë. E, po të bëje një arsyetim me mend, të dilte një veprim i thjeshtë aritmetik – tri jetë kundrejt njërës, që kishte marrë fund. Por Mejllmjut Kidi e shkundi veten. Nyjet e miqësisë së tij me Mejsonin qenë forcuar gjatë pesë vjetëve – në një jetë të përbashkët në udhëtime e ndalesa, në kërkime minierash, nëpër shtektime, në lumenj e shtigje, në rreziqe, që të sillnin vdekjen, të cilën ata e kishin hasur krah për krahu në gjueti, në uri, në përmbytje. Kaq e fuqishme ish lidhja e tyre, sa ai zuri të ndjente shpesh një xhelozi të turbullt për Rufin, që ditën e parë, kur ajo zuri vend midis tyre. Ndërsa tani duhej ta bënte copë e çikë këtë lidhje me duart e veta. Ai kërkoi një dre, vetëm, një, por me sa u duk, egërsirat e kishin braktisur të tërë vendin, vendin, dhe në mbrëmje, i këputur, u kthye duarbosh e zemërthyer. Të lehurat e mbytura të qenve dhe thirrjet zemërçjerrëse të Rufit e detyruan të shpejtonte hapin. Me t’u afruar në vendin e qëndrimit, Mejllmjut Kidi pa se indianka po mundohej me sëpatë në dorë të largohej nga qentë, që ulërinin rreth saj. Ata e thyen zakonin tradicional të të zotërve dhe u sulën mbi rezervat e ushqimeve. Kidi shpejtoi ta ndihmonte: duke vepruar me kondakun e pushkës dhe tragjedia e lashtë e seleksionimit natyral shpërtheu me gjithë egërsinë e saj primitive. Pushka dhe sëpata ngriheshin dhe binin në mënyrë ritmike, duke qëlluar herë në shenjë, herë pranë saj. Trupat elastikë hidheshin sa nga njëra anë në tjetrën, çonin me egërsi, jargët rridhnin nga turinjtë e skërmitur. Njeriu dhe egërsira luftonin me tërbim për të sunduar. Pastaj, të rraskapitur, qentë u tërhoqën mënjanë, larg zjarrit, duke lëpirë plagët e duke drejtuar nga yjet një ulërimë ankuese. Tërë rezerva e peshkut të rreshkur ish zhdukur dhe në rrugën e mëtejshme prej dyqind e ca miljesh mbeteshin jo më shumë se pesë funt miell. Rufi u kthye te i shoqi, ndërsa Mejllmjut Kidi rropi një nga qentë, koka e të cilit qe shtypur me sëpatë dhe e bën copa-copa mishin, që ende s’e kish humbur ngrohtësinë. Copat i fshehu në një vend të sigurt, ndërsa lëkurën dhe të brendshmet, ju a hodhi qenve të tjerë, që pak më parë qenë shokë me të. Mëngjesi solli telashe të reja. Qentë zunë të grindeshin midis tyre. Pastaj u sulën mbi Karmenin që vazhdonte të mbahej ende pas fijes së fundit të jetës. Goditjet e kamxhikut nuk dhanë rezultat. Qentë angullinin e binin për toke dhe nuk u shpërndanë, veçse kur nuk kish mbetur asgjë prej Karmenit – as kockat, as lëkura, as qimet.
Mejllmjut Kidi ju përvesh punës, duke përgjuar kllapinë e Mejsonit, që e shihte veten përsëri në Tenes, përsëri zhvillonte diskutime të zjarrta me miqtë e rinisë. Pishat ishin afër dhe Mejllmjut Kidi e mbaroi shpejt punën e tij; Rufi vuri re se si ai zuri të ndërtojë diçka si punë depoje, që e rregullojnë gjahtarët, duke dashur të ruajë rezervat ushqimore nga kunadhet dhe qentë. Përkuli majat e dy pishave pothuajse deri në tokë dhe i lidhi me rripa prej lëkure dreri. Pastaj zuri të goditte qentë me kamxhik, duke i detyruar të heshtnin i mbruhu në slitë dhe futi në të gjithçka, veç gëzofëve, në të cilët ish mbledhur Mejsoni. Atë vetë e lidhi rreth e qark me rripa, duke i shtrënguar fort fundet e tyre në majat e pishave. Mjaftonte një lëvizje me thikën e gjahut dhe pishat do të drejtoheshin e do ta ngrinin trupin lart në ajër. Rufi dëgjonte pa u ankuar amanetin e fundit të të shoqit. Bindja ish një veti e natyrës së saj të shkretë. Që kur kish qenë vajzë, bashkë me femrat e tjera të fisit të saj, ish mësuar të përulej përpara sundimtarit të të gjitha qenieve të gjalla, përpara burrit, të cilin nuk ish e hijshme ta kundërshtoje. Kur ajo zuri të puthte burrin, Kidi e la të lirë të shfrynte hidhërimin. – populli i saj nuk e njeh këtë zakon, – pastaj e shpuri te slita e parë dhe e ndihmoi të mbathte skitë. Ajo, kapi shkopin në një mënyrë mekanike, si e verbër, e tundi kamxhikun e, duke i nxitur qentë, u nis për rrugë. Atëherë ai u kthye te Mejsoni, që i kish humbur ndjenjat e për një copë herë të gjatë, pas largimit të Rufit, qëndroi pranë zjarrit, duke pritur vdekjen e mikut e duke u lutur që ta merrte sa më parë. S’është gjë e lehtë të mbetesh fillikat me mendimet e hidhura midis shkretëtirës së bardhë. Terri që mbulon këtë shkretëtirë është më zemërdhembshur, ai sikur e mbron njerinë, duke e mbështjellë me pëlhurën e tij e sikur i vjen keq për të; transparenca dhe e ftohta e shkretëtirës së bardhë nën qiellin ngjyrë çeliku janë të pamëshirshme. Kaloi një orë, dy, – Mejsoni ende nuk kish vdekur. Në mesditë, dielli, duke u ngritur mbi horizont, e ndriti qiellin me një ngjyrë të kuqe, por kjo nuk zgjati shumë e u shua. Mjellmjut Kidi u ngrit, mori zemër e u afrua drejt Mejsonit, duke vështruar përreth. Shkretëtira e bardhë sikur tallej me ta dhe atë e pushtoi frika. Ushtoi jehona e shkurtër e një të shtëne; Mejsoni u ngrit lart, në varrin e tij midis hapësirës, ndërsa Mejllmjut Kidi, duke fshikulluar qentë, u nis me të katra përpara, nëpër shtegun me dëborë.

---

1) Mokasina – opinga indiane
2) Vigvame – çadra
3) Shaman – magjistar
4) Djujm – masë gjatësie baras me 25,4 milimetra
5) Bekon – mish derri tymosur

PROZË ITALIANE

GIOVANNI BOCCACCIO

DEKAMERONI

(Përktheu: Shpëtim Çuçka)

DITA E DHJETË

(rrëfenja e parë)

 

(Fillon dita e dhjetë dhe e fundit e Dekameronit, në të cilën, nën mbretërimin e Panfilit, bëhet fjalë mbi ata njerëz që kanë vepruar bujarisht dhe në mënyrë të lavdërueshme rreth ndonjë çështjeje dashurie a tjetër).

Ishte një mëngjes i bukur. Retë e holla nga ana e perëndimit kishin marrë një ngjyrë si të kuqërremtë, kurse nga lindja, rrezet e diellit, që po afroheshin gjithnjë më shumë, filluan të binin drejt përmbi retë, duke u dhënë anëve të tyre një shkëlqim si prej ari. Në këtë kohë të gëzueshme u ngrit nga gjumi Panfili dhe zgjoi dhe shoqet e shokët e tij. Kur u ndodhën të gjithë rreth tij, ai duke marrë parasysh dhe dëshirën e tyre, u caktoi vendin se ku do të venin për t’u dëfryer; pas kësaj nisi rrugën me hapa të ngadalshëm, duke ecur në krye të grupit të gëzueshëm, midis Filomenës e Fiametës. Shëtitja që bënë qe e gjatë dhe bisedimi e pyetjet e përgjigjet e tyre u vërtitën të gjitha rreth dëfrimeve të kësaj dite. Si erdhën rrotull për një copë herë të madhe dhe dielli zuri të digjte pak, u kthyen në pallat. Këtu qerthulluan burimin e pastër dhe kush deshi, shpëlau nga një gotë e piu ujë. Pastaj e kaluan kohën në hijet e kopshtit gjer sa erdhi dreka.
Si hëngrën drekë, ranë e fjetën pak sipas zakonit dhe më vonë u mblodhën në vendin që u caktoi mbreti. Neifila u caktua të fliste e para dhe filloi e gëzuar në këtë mënyrë:
Një kalorës shërben te mbreti i Spanjës, por i duket se nuk shpërblehet mirë. Mbreti atëherë i provon në mënyrë bindëse se nuk e ka ai fajin për këto, por fati i keq i kalorësit. Më në fund e shpërblen bujarisht.

-Është një nder fort i madh për mua, o gra të shquara, mundësia që m’u dha nga sovrani ynë të flas e para për shpirtmadhësinë, për këtë virtyt që hedh dritë e qartësi mbi çdo virtyt tjetër, ashtu sikundër dielli stolis e hijeshon tërë kupën qiellore. Do t’ju rrëfej pra një ndodhizë mjaft të këndshme, pas mendjes sime, të mësuarit e së cilës nuk ka asgjë tjetër veç së mirës.

Duhet ta dini se midis kalorësve të shumtë e trima, që kanë rrojtur prej kohërave më të largëta në qytetin tonë; ka qenë edhe një, ndofta më i shquari, i quajtur Ruxheri Dei Fixhovani. Ky, si njeri i pasur dhe shpirtmadh që ishte, e shihte se po të vazhdonte të rronte në Toskanë, me atë jetë e me ato zakone që mbizotëronin atje, nuk do të kishte pothuajse asnjë rast për të shfaqur trimërinë, prandaj e ndau mendjen të shkonte e të vihej për ca kohë në shërbim të Anfonsos mbretit të Spanjës, nami i trimërisë së të cilit asokohe kapërcente atë të çdo sovrani tjetër. Shkoi pra me armë, kuaj e pasues, siç ia lypte nderi, në Spanjë te mbreti dhe ky e priti po me nderime.
Këtu zoti Ruxheri me jetën e shkëlqyer dhe bëmat e mrekullueshme në fushë të betejës u shqua shumë shpejt për trimëri. Mirëpo, pas njëfarë kohe e pasi i vuri re mirë sjelljet e mbretit, ai pa që sovrani shpërndante sa më të djathtë, sa më të mëngjër, kështjella, qyteza e çifligje pa ndonjë kujdes të veçantë atyre që e meritonin. Përkundrazi atij që e dinte mirë veten se sa vlente, nuk i kish dhuruar asgjë, prandaj zotit Ruxheri duke e quajtur këtë si nënçmim në sy të shoqërisë, vendosi të largohej dhe i lypi leje mbretit. Mbreti ia dha dhe i dhuroi më të mirën e më të bukurën ndër mushkat, dhuratë kjo fort e pëlqyer për kalorësin tonë, të cilin e priste goxha rrugë e gjatë. Pas kësaj mbreti vuri një shërbëtor të besuar, që të gjente mënyrën më të përshtatshme për të, që t’i qepej prapa me kalë zotit Ruxheri, veç pa i rënë në sy se kush e kish dërguar; dhe si të dëgjonte ato që do të thosh kalorësi, t’i ngulitte në mendje për t’ia sjellë të zot, ndërsa të nesërmen në mëngjes t’i bënte të ditur urdhrin e sovranit që të kthehej pas.
Shërbëtori iu qep prapa zotit Ruxheri dhe kur ky doli nga mbretëria, u bashkua me marifet me të sikur gjoja edhe ai udhëtonte për në Itali. Kështu zoti Ruxheri kaluar majë mushkës që i kish dhuruar mbreti, vazhdoi udhën gjithë duke u fjalosur herë për një gjë e herë për një tjetër. Aty nga ora nëntë kalorësi tha:
-Them se bëjmë mirë t’i lëmë ca kafshët të çlodhen.
U ndalën dhe të gjitha kafshët, përveç mushkës, u shtrinë përdhe. Pastaj, si bënë edhe një copë udhë tjetër, gjatë së cilës shërbëtori s’linte fjalë të kalorësit t’i shpëtonte, arritën te një lumë, ku u dhanë kafshëve për të pirë. Kur ja mushka vajti e u zhgërrye mu në mes të ujit.
-Të vraftë Perëndia, të vraftë, -e nëmi zoti Ruxheri kur e pa. -Po ti paske qenë njëlloj si yt zot i parë, moj!
I dëgjoi këto fjalë shërbëtori ashtu si dhe plot të tjera gjatë ditës, po më e më s’i zuri veshi veçse lëvdata të mëdha për sovranin. Të nesërmen në mëngjes, kur u hipën kafshëve e mateshin të merrnin udhën për në Toskanë, shërbëtori i bën të ditur urdhrin e mbretit, kështu që zoti Ruxheri pa ç’pa, u shtrëngua të kthehej.
Mbreti, si mësoi fjalët që i kishte thënë kalorësi mushkës, dërgoi ta thërrisnin dhe pamjeqeshur e pyeti se përse e kishte krahasuar atë me mushkën ose mushkën me të.
Zoti Ruxheri u përgjigj fare çiltër:
-Imzot, e krahasova mushkën me ju, pasi sikundër ju dhuroni atje ku nuk duhet dhe atje ku duhet nuk dhuroni, -po kështu edhe mushka nuk u shtri ku duhej dhe vajti u shtri atje ku nuk duhej.
-Zoti Ruxheri, -i tha atëherë mbreti, -në rast se unë nuk ju kam bërë edhe juve dhurata sikundër mjaft të tjerëve, të cilët janë një hiç përpara jush, kjo nuk ka ardhur ngaqë s’jua kam njohur trimërinë e rrallë e të denjë për çdo lloj dhurate, pra s’ka qenë faji im, por fati juaj ai që s’më ka lejuar. Dhe që ju them të vërtetën, do t’jua provoj qartë tani.
-Imzot, -iu përgjigj zoti Ruxheri, -nuk qahem që nuk kam marrë dhurata prej jush, sepse s’më ka vajtur mendja të pasurohem, por më vjen keq që s’më keni dhënë asnjë dëshmi për trimërinë, që kam rrëfyer. Sidoqoftë, arsyen tuaj e pranoj për të drejtë e për të qëruar dhe jam gati të shoh atë që doni të më tregoni, sido që ju besoj edhe pa dëshmitar.
Mbreti atëherë e mori dhe e shpuri në një sallë të madhe, ku sipas urdhrit të tij ishin vendosur dy sëndukë të mbyllur. Atje në prani të shumë vetave i tha kalorësit:
-Zoti Ruxheri, në njërin nga këta sëndukë ndodhet kurora, skeptri dhe rruzulli mbretëror, si dhe mjaft breza, mbërthejca, unaza e plot e plot stolira të vyera të miat. Sënduku tjetër është mbushur me dhe. Zgjidhni pra njërin dhe ai qoftë juaji! Me këtë rast do të shihni se cili ka qenë mosmirënjohës ndaj trimërisë suaj, unë apo fati juaj.
Zoti Ruxheri, duke parë që kjo ishte dëshira e mbretit, zgjodhi njërin nga sëndukët dhe sovrani urdhëroi të hapej në çast. Të gjithë vunë re që ai ishte mbushur me dhe. Atëherë mbreti buzagaz i tha:
-Siç e shihni, zoti Ruxheri, ato që ju thashë për fatin janë të vërteta. Sidoqoftë trimëria juaj e meriton që unë t’i kundërvihem forcës së tij. Unë e di që ju nuk keni ndërmend të bëheni spanjoll, prandaj as unë nuk kam ndërmend t’ju fal kështjella a qytete, por dua për inat të fatit, t’ju dhuroj atë sënduk që ai jua mohoi, me qëllim që të keni mundësinë ta shpini në viset tuaja dhe me dëshminë e dhuratave të mia të mund të krenoheni për trimërinë tuaj përpara bashkëvendësve.
Kështu zoti Ruxheri, si mori sëndukun dhe i shprehu mbretit falënderimet e duhura për të tilla dhurata, u kthye shend e verë në Toskanë.

(Përgatiti për botim në: “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

PROZË ARGJENTINASE

KATËR TREGIME NGA HULIO KORTASAR

(1914-1984)

Hulio Kortasar u lind më 1914 në Bruksel nga prindër argjentinas. Konsiderohet si një nga shkrimtarët më origjinalë të letërsisë latinoamerikane të shekullit të XX-të, një mjeshtër i tregimeve të shkurtra. Është autori i kryeveprave si: “Loja e Botës” dhe “Persekutori”. Nga përmbledhjet e tij me tregime kujtojmë: “Ferma e kafshëve dhe tetëkëndëshi”. Shumë nga historitë e Kortasarit ndjekin një logjikë aluçinacionesh dhe manirash. Temat qëndrore të veprave të tij janë kërkimi i identitetit, realiteti i fshehur brenda jetës së përditshme të njerëzve të zakonshëm dhe ankthi i ekzistencës.
Është njeri nga tregimtarët botërorë më të lexuar. Proza e tij është nga ato që të mbetet në mendje për një kohë të gjatë.

“LETËR NGA PARISI”

Përfytyroni një zotëri të nderuar të mikpritur në një apartament të një zonje edhe më të nderuar. Apartamenti është një poezi me përllogaritje matematike përsa u përket vendosjes së orendive dhe harmonisë së sendeve që përmban. Gjithçka është e përsosur, vetëm se zotëria ynë herë herë vjell lepurushë, po po e keni kuptuar mirë! Herë herë i kruhet gryka dhe… paf, del një lepurush njomëzak dhe i brishtë! Kjo i ndodhte pak a shumë një herë në muaj, por në këtë apartament të ri i përsëritet thuajse çdo ditë!
Çështja është se nuk di ç’të bëjë me këta lepurushë njomëzakë dhe lodërtarë, do të donte t’i vriste ose t’i shiste apo të paktën t’i hiqte qafe, por nuk bën asnjë nga këto, i mban dhe kujdeset për ta… kjo histori nuk ka si të mbarojë mirë, por nuk po jua zbuloj fundin.
Ja disa përsiatje mbi lepujt e bardhë: zakonisht të ruash përfytyrimin e pafajësisë është në të vërtetë shumë e rrezikshme, po të mendojmë lepurin e bardhë të Lizës*) që tërheq një vajzë dymbëdhjetë vjeçe në fundin e një pusi, apo lepurushin e play boy-it**) që tërheq mijëra njerëz në mbretërinë e shijes së keqe, përgjithësisht duhet bërë kujdes ndaj pafajësisë së gjithçkaje që është njomëzake dhe e butë, sepse rrezikohemi të na gëlltisë!
____________

*)Personazhi i librit: “Liza në botën e çudirave”
**)Anglisht në tekst: revistë erotike

VAZHDIMËSIA E PARQEVE

Kishte filluar të lexonte romanin ditë më parë. E la mënjanë për punë urgjente, e rihapi ndërsa rikthehej në tren; e la veten të interesohej dalngadalë nga subjekti, nga skicimi i personazheve. Atë mbrëmje, pasi i kishte shkruar një letër prokurorit të vet dhe pasi kishte diskutuar me autorin për çështjen e një kontrate bujqësore, iu kthye librit në qetësinë e studios që ndodhej në parkun e valanidhëve. I shtrirë në poltronën e preferuar, me shpatulla ndaj portës që duhej ta shqetësonte si një mundësi irrituese ndërhyrjeje, e la dorën e majtë të përkëdhelte shumë herë tylin e gjelbër dhe iu fut leximit të kapitujve të fundit. Kujtesa e tij mbante mend pa shumë stërlodhje emrin dhe pamjet e protagonistëve, e përjetoi romanin pothuajse menjëherë. Shijoi kënaqësinë gati perverse të shkëputej nga rreshti në rresht prej gjithshkaje që e rrethonte dhe të ndiente në të njëjtën kohë se koka pushonte qetësisht në kadifenë e poltronës së lartë, kurse cigaret i ndiente në dorë dhe përtej qelqeve vallëzonte perëndimi poshtë valanidhëve. Fjalë pas fjale, u zhyt në dilemën e heronjve, duke e lëshuar veten drejt pamjeve që ndërtoheshin, merrnin ngjyrë dhe lëvizje, ishte dëshmimtar i ndeshjes së fundit në koliben mbi mal. E para hyri gruaja, e kujdesshme; tani hyn i dashuri, me faqe të plagosur nga çjerrjet e një dege. I pastroi gjakun me puthjet e saj plot pasion, por ai i refuzonte përkëdheljet, nuk kishte ardhur për të përsëritur ceremonitë e një dashurie të fshehtë, mbrojtur nga bota e gjetheve të thara dhe ndjenjave të paekspozuara. Dhimbja i shponte gjoksin dhe ne brendësi pulsonte liria e fshehur. Një dialog plot ankth rridhte nëpër faqet e librit si rrëke gjarpërinjsh dhe të dukej sikur gjithçka qe vendosur prej kohësh. Edhe ato përkëdhelje që mbështillnin trupin e të dashurit si të donin ta mbanin dhe ta bënin për vete, ravijëzonin figurën e pështirë të një tjetër trupi që duhej shkatërruar. Nuk qe harruar asgjë: alibia, rrethanat, gabimet e mundshme. Nisur nga ky çast, çdo minute i qe caktuar saktësisht veprimi që do të kryente. Riepilogu i dyfishtë, i pamëshirshëm, ndërpritej vetëm për të lejuar që një dorë të përkëdhelte një gotë. Filloi të mbajë shënime.
Pothuajse pa u parë, të lidhur ngushtësisht me detyrën që i priste, u ndanë te porta e kolibes. Ajo duhej të vazhdonte të ndiqte monopatin drejt veriut. Nga monopati përballë ai u kthye një çast për ta parë të vraponte me flokët të valëvitur. Vrapoi edhe ai, duke u mbajtur nëpër drurë dhe shkurre derisa dalloi nëpër mjegullën violë të muzgut, rrugën që të çonte në shtëpi. Qentë nuk duhej të lehnin dhe nuk lehën. Autori nuk duhej të ishte aty në këtë orë dhe nuk ishte. Ngjiti tre shkallë të korridorit dhe hyri. Nga gjaku që tashmë gulçonte nëpër veshë arrinin fjalët e gruas: më parë një sallë turke, pastaj një galeri, një shkallë me tapet. Në katin e sipërm, dy dyer. Askush në dhomën e parë, askush në të dytën. Porta e hollit dhe atëherë një kamë në dorë, drita e vetratave, shpinorja e lartë e një poltrone prej kadifeje të gjelbër, koka e një burri në poltronë që është duke lexuar një roman.

TRISHTIMI I KRONOPIT*)

Në dalje të Luna Parkut një kronop ndjen se ora po i shkon pas, se ora po i shkon pas, se ora.
Trishtimi i kronopit sheh se turma e famave që shkon nëpër Korrientes më njëmbëdhjetë e njëzet, ndërsa ai, një send i gjelbër dhe i qulltë, shëtit më njëmbëdhjetë e çerek.
Meditim i kronopit: “Është vonë, por më pak vonë për mua se për famat, për famat është pesë minuta më vonë, do të shkojnë në shtëpi më vonë, do të shkojnë në shtrat më vonë. Unë kam një orë me më pak jetë, pak shtëpi dhe pak mundësi për të fjetur, unë jam një kronop fatkeq dhe i qulltë”.
Ndërsa pi kafenë në Riçmond të Floridës, kronopi lag biskotën me lotët e vet natyralë.

_____________________
*) personazh i krijuar nga autori

HALLA NË HALL

Përse s’duhet të kemi një hallë që ka aq shumë frikë se mos rrëzohet së prapthi? Prej vitesh familja lufton ta shërojë nga ky fiksim, por ka ardhur çasti që t’ju rrëfej për mundjen tonë katastrofike. Duhet thënë se halla ka frikë se mos bie së prapthi dhe ky fiksim i pafajshëm i saj na ka sëmurur të gjithëve, duke filluar që nga babai i cili si një vëlla i mirë e shoqëron kudo, kontrollon tokën dhe dyshemenë që halla të hapojë pa u frikësuar, ndërsa nëna tejkalon veten duke fshirë oborrin shumë herë në ditë, ndërsa motrat e mia nuk harrojnë kurrë t’i mbledhin topat e tenisit me të cilat argëtohen pafajësisht në tarracë, kurse kushërinjtë shuajnë çdo gjurmë të dyshimtë të qenve, maceve, breshkave dhe pulave që shumohen në shtëpinë tonë.
Por më kot, halla pas ngurimeve të gjata, vëzhgimeve të pafundme optike dhe fjalëve gjysmake në adresë të kujtdo fëmije që gjendej atje në atë çast, vendos të përshkojë vetëm një dhomë. Pastaj vihet në lëvizje, hedh më parë një këmbë, duke lëvizur si boksiere e shushatur, pastaj hedh tjetrën, duke mënjanuar trupin me një zhvendosje që në fëmijërinë tonë na dukej mjeshtëror e duke ngrënë minuta të tëra për të shkuar nga një portë në tjetrën. Është e tmerrshme.
Shpesh familja mundohet të na e shpjegojë me anë të hallës, me fjalë të kuptueshme, atë frikën e saj të të rënit së prapthi. Në raste të këtilla ne e dëgjonim me një heshtje që mund të prihej me thikë, por një mbrëmje, pas një gote me esperidinë, halla pranoi se nëse do të binte së prapthi nuk do të ngrihej më kurrë. Edhe pse me një vështrim të shkujdesur, shihje se si, tridhjetë e dy anëtarë të familjes ishin të gatshëm të hidheshin në ndihmë të saj, u përgjigj me një shikim të lëngëzuar e me dy fjalë: “Është e njëjta gjë”. Pak ditë më pas, vëllai më i madh, më thirri pas darke në kuzhinë dhe më tregoi një brumbull të rrëzuar në shpinë poshtë lavamanit. Pa shkëmbyer asnjë fjalë u bëmë të pranishëm në luftën e tij të gjatë dhe të kotë për t’u ridrejtuar, ndërsa brumbuj të tjerë, duke fituar mbi frikën e dritës, qarkullonin në dysheme dhe kalonin duke e fshikur atë që dergjej në pozicion shpine. Shkuam në shtrat tërë trishtim dhe për një arsye apo tjetrën, asnjë s’i bëri më pyetje hallës; mjaftoheshim duke ia bërë sa më pak të durueshme frikën, duke e shoqëruar kudo, duke i ofruar krahun dhe duke i blerë një sasi të konsiderueshme këpucësh me shollë jorrëshqitëse dhe gjëra të tjera drejtpeshuese. Jeta vazhdoi kështu dhe nuk ishte më e keqe se shumë jetë të tjera.

(Shqipëroi Hiqmet & Andi Meçaj)

PROZË ANGLEZE

GRAHAM GREENE

(1904-1991)

Graham Greene, një ndër shkrimtarët anglezë më të rëndësishëm dhe më popullorë të shekullit XX, është lindur në Berkhamsted (Hertfordshire) më 1904. Ka shkruar 25 romane, por edhe ese, recensione, drama, libra për fëmijë, etj. Shumë nga personazhet e romaneve të tij kanë prirje shpirtërore për të qenë sadistë, të dobët, kurorëshkelës, të alkoolizuar, vrasës. Njeri me shpirt të trazuar, Greene bëri udhëtime të herëpashershme jashtë vendit, në Amerikë Latine, Afrikën Perëndimore, Indokinë, si agjent i shërbimeve sekrete britanike dhe si korrespondent lufte. Greene hyri në letërsi në vitet Tridhjetë duke shkruar histori me detektivë. Ndër librat e tij vlen të përmendim: “Pushteti dhe lavdia”,1940, “Thelbi i çështjes”, 1948, “Fundi i aventurës”, 1951, etj. Të famshëm për versionet e tyre kinematografike janë edhe tregimet: “Njeriu i tretë”, 1950, “Njeriu ynë në Havanë”, “Udhëtime me tezen time’, 1969, “Faktori njerëzor”, 1978, “Doktor Fischer nga Gjeneva”, 1980, etj. Graham Greene vdiq në vitin 1991.

JAPONËZËT E PADUKSHËM

(Përktheu Çelo Hoxha)

Tetë zotërinj japonezë qenë duke ngrënë darkë me peshk në Bentli. Flisnin shumë rrallë, në gjuhën e tyre të pakuptueshme, veç përherë me një buzëqeshje të mirësjellshme dhe shpesh me një përkulje të lehtë. Përveç njërit, të gjithë mbanin syza. Shpeshherë, vajza e bukur tek dritarja përtej tyre u hidhte ndonjë vështrim të shpejtë, por dukej se kishte probleme shumë më të mëdha, që nuk e linin t’i kushtonte vëmendje kujt tjetër në këtë botë, veç vetes dhe shokut të saj.
Vajza kishte flokë të verdhë të hollë dhe fytyrë të bukur, topolake, që të kujtonte epokën e Regjencës, si miniaturë ovale, megjithëse fliste vrazhdë ndoshta theksi i shkollës, Kolegjit Vajzëror të Çeltenhamit ose Rodinit, prej të cilës s’duhet të kishte shumë kohë që ishte larguar. Në gisht mbante një unazë burrash, dhe, ndërsa po ulesha tek tavolina ime, me zotërinjtë japonezë ndërmjet nesh, tha:
– Domethënë javën tjetër martohemi.
– Po.
Shoku i saj u duk pak i hutuar. Rimbushi gotat me Chablis dhe tha:
– Dakord, por nëna.
Një pjesë të bisedës nuk e kapa sepse, me një buzëqeshje dhe përkulje të lehtë, japonezi më i moshuar u përkul sipër tavolinës dhe pëshpëriti një paragraph të tërë, sikur çuçurisnin zogjtë, ndërsa të tjerët u përkulën drejt tij, buzëqeshën dhe e dëgjuan e kështu, edhe unë, nuk e shmanga dot kureshtjen.
I fejuari i ngjante asaj edhe fizikisht. I shikoja si dy miniatura të varura krah njëra tjetrës në një panel druri të bardhë. Ai duhet të kishte qenë oficer në armatën detare të Nelsonit1) në kohërat kur një farë dobësie dhe ndjeshmërie nuk ishin pengesë për t’u graduar.
Ajo tha:
– Do më japin paradhënie pesëqind stërlina, tashmë i kanë shitur të drejtat e librit kapakhollë2).
Deklarata e fortë financiare më shastisi; edhe fakti që kishte të njëjtin profesion me mua ishte trallisës. Ajo nuk qe më shumë se njëzet vjeçe. Dhe meritonte diçka më të mirë nga jeta.
Ai tha:
– Po xhaxhai im?
– Ty nuk të hahet muhabeti me të. Kështu që do të jemi më të pavarur.
– E pavarur do jesh ti, – tha ai në mënyrë të pavullnetshme.
– S’besoj se je i prerë të merresh me tregti vere. Fola me botuesin tim për ty dhe ka një rast shumë të mirë, po qe se fillon të lexosh pak.
– Por unë nuk marr vesh nga librat.
– Si fillim të ndihmoj unë.
– Ime më thotë se të shkruarit është patericë e mirë.
– Pesëqind stërlina vetëm për të drejtat e librit kapakhollë është goxha patericë, – tha ajo.
– Chablis është vërtetë i mirë, apo jo?
– Padyshim.
Nisa ta ndryshoja mendimin për djaloshin, i mungonte joshja e Nelsonit. Qe shenjuar të humbiste. Vajza i doli përanash dhe e fërkoi në krah.
– E di çfarë tha zoti Duajt?
– Kush është ky?
– Ti s’e ke mendjen fare, i dashur, apo jo? Botuesi im. Tha se, në dhjetë vjetët e fundit, nuk kishte lexuar roman të parë me një fuqi të tillë vëzhgimi.
– Kjo është e mrekullueshme, – tha ai me trishtim, – e mrekullueshme.
– Vetëm se më kërkoi të ndryshoj titullin.
– Dhe?
– Nuk i pëlqen Rrëkeja që rrjedh përjetësisht . Do që ta titullojë Skena e Çelsit .
– Po ti çfarë i the?
– Rashë dakord. Mendoj se me romanin e parë shkrimtari nuk duhet të krijojë qejfmbetje me botuesin. Sidomos kur ai do paguajë dasmën tonë, apo jo?
– Qartë.
Ai trazoi i hutuar Chablis-in me pirun, ndoshta para se të fejohej kishte pirë veç shampanjë. Zotërinjtë japonezë e kishin mbaruar peshkun dhe me një anglishte të çalë, por mirësjellje që s’kishte të sharë, porositën kamerieren, një mesogrua, t’u sillte sallatë frutash të freskëta. Vajza vështroi nga ata, pastaj nga unë, por ma ha mendja se shikonte vetëm të ardhmen. Doja ta paralajmëroja për çdo lloj të ardhmeje të mbështetur mbi një roman të parë të quajtur Skena e Çelsit. Isha i një mendjeje me nënën e djaloshit. Mendim poshtërues mund të quhej, por ndoshta isha në moshën e nënës së saj.
Doja ta pyesja: je e sigurt që botuesi të thotë të vërtetën? Botuesit janë njerëz. Shpesh edhe ata mund t’i ekzagjerojnë cilësitë e vashave të reja dhe bukuroshe. A do të lexohet pas pesë vjetësh Skena e Çelsit? Je e përgatitur për vitet e sakrificës, për ndërgjegjen e vrarë nga cilësia e dobët e shkrimeve? Të shkruarit nuk do bëhet më i lehtë me kalimin e viteve, sakrifica e përditshme do të bëhet edhe më e vështirë për t’u përballuar, fuqia e vëzhgimit do të venitet; ti do të gjykohesh kur të arrish të dyzetat, prej veprës dhe jo premtimeve.

– Novela tjetër do të jetë për Shën Tropezin.
– S’dija që paske qenë edhe aty.
– Jo, s’kam qenë kurrë. Një sy i freskët është tmerrësisht i rëndësishëm. Mendova se mund të vendoseshim aty nja gjashtë muaj.
– Pas gjashtë muajsh paradhënia do ketë avulluar.
– Paradhënia është veç paradhënie. Pas pesë mijë kopjeve të para do marr pesëmbëdhjetë përqind, ndërsa pas këtyre njëzet. Dhe natyrisht, shpirt, kur të mbarojë libri tjetër do të ofrohet paradhënia e dytë. Edhe më e madhe në qoftë se Skena e Çelsit ecën. – Posikur të mos ecë.
– Zoti Duajt thotë që do ecë. Ai merr vesh nga këto gjëra.
– Xhaxhai më pranon me një rrogë fillestare një mijë e dyqind stërlina.
– Atëherë si do vish në Shën Tropez, i dashur?
– Ndoshta do të ishte më mirë të martoheshim kur të kthehesh ti.
– Në qoftë se Skena e Çelsit nuk shitet edhe mund të mos kthehem, – tha ajo me ashpërsi.
– Ou!
Ajo vështroi nga unë dhe grupi i zotërinjve japonezë. Ktheu verën e mbetur.
– Të mbeti qejfi? – pyeti.
– Jo.
– Titullin e librit tjetër e kam gati: “The azure blue” .
– Unë kujtoja se azure do të thotë blu.
Ajo e vështroi e mërzitur.
– Më duket se nuk ta ka qejfi të martohesh me shkrimtare, apo jo?
– Nuk je ende shkrimtare.
– Unë kam lindur e tillë? Thotë zoti Duajt. Fuqia ime e vëzhgimit…
– Dakord. E dëgjova, por a nuk mund të vëzhgosh pak më afër shtëpisë, e dashur? Këtu në Londër.
– Këtë e bëra me Skenën e Çelsit. Nuk dua të bie në përsëritje.
Fatura u kishte ardhur që prej një copë here. Djali nxori kuletën të paguante, por vajza e rrëmbeu letrën që të mos e shikonte ai. Tha:
– Më takon mua.
– Me ç’rast?
– Natyrisht, Skena e Çelsit. Ti je tmerrësisht i ftohtë, i dashur, por shpeshherë je thjesht i çakorduar.
– Më mirë? Në s’të ngelet?
– Jo, shpirt, këto i kam unë. Natyrisht, zoti Duajt.
Ai u dorëzua pikërisht kur dy zotërinj japonezë u përshëndetën njëkohësisht, pastaj ndaluan befas dhe u përkulën ndaj njëri tjetrit sikur t’ju kishte bllokuar dikush daljen.
Kisha kujtuar se dy të rinjtë kishin qenë miniatura identike, por ata ishin tejet të kundërt. I njëjti tip bukurie mund të përmbajë dobësi dhe forcë. Ma do mendja se ekuivalentja e saj në kohën e Regjencës do kishte lindur një duzinë fëmijë pa ndihmën e anestezisë, ndërsa ai do të kishte rënë viktimë e të parëve sy të zinj që do ndeshte në Napoli. A do të kishte një ditë dyzet libra në raftin e saj. Edhe ata duhet të linden pa anestezikë. E kapa veten duke shpresuar që Skena e Çelsit të dështonte, dhe ajo t’i kthente sytë nga pasarelat e modës ndërsa ai të bënte hajër me tregtinë e verës në St Jame’s. Nuk doja ta mendoja si Hamfri Uordin e brezit të saj, megjithëse nuk do ta shihja. Pleqëria na ndihmon të mos shikojmë të realizuara dyshime të mëdha. Vrisja mendjen se cilës firmë i përkiste zoti Duajt. E përfytyroja shënimin në kopertinë që tashmë mund të ishte shkruar për fuqitë e saj vëzhguese, shpuese. Po qe se ai ishte dinak, në kopertinën e pasme do kishte një foto, sepse reçensionistët, ashtu si botuesit, janë njerëz, dhe ajo nuk ngjante me Hamfri Uordin.
I dëgjoja ndërsa merrnin palltot në pjesën e pasme të restorantit. Ai tha:
– Habitem ç’duan këtu gjithë këta japonezë?
– Japonezë? – tha ajo. Cilët japonezë, shpirt. Shpeshherë ti je kaq i pavendosur sa më duket se nuk ke hiç dëshirë të martohesh mua.

—————

1) Horatio Viscount Nelson, 1758-1805, admiral anglez, hero i betejës së Trafalgarit.

2) Këtu përkthyesi e shikon të nevojshme të sqarojë se në anglisht librat klasifikohen në kapakhollë (paperback) dhe kapaktrashë (hardcover), që është botim më luksoz – dhe kjo specifikohet edhe në kontrata.

(Përgatiti për botim në: “ADMET”, korrik 2019, Andi Meçaj)

HOMAZH PËR SHQIPËRUESIT E MËDHENJ

MITRUSH KUTELI

Mitrush Kuteli (Dhimitër Pasko), lindi më 13 shtator 1907 në Pogradec. Studimet e mesme i kreu në Selanik dhe të lartat në Bukuresht, ku më 1934 mori titullin «doktor i shkencave ekonomike». Më 1942 u kthye në atdhe dhe u muar në fillim me ekonomi e më vonë vetëm me letërsi si përkthyes pranë Shtëpisë Botuese «Naim Frashëri», deri në mbarim të jetës më 4 maj 1967. Veprimtaria e tij ndahet në ekonomike dhe letrare. Në veprat e tij ekonomike sulmohet kapitali italian në Shqipëri. Këtu përmendim: «Tri probleme në lidhje me Bankën Kombëtare të Shqipërisë», «Sistemet e bankave të emisionit të vendeve të Ballkanit» (tezë për doktoratë), «Banka Kombëtare e Shqipërisë», etj. etj. Veprimtarinë letrare e filloi me botime tregimesh dhe artikujsh kritikë. Ai shkroi dhe shumë artikuj të tjerë politikë dhe ekonomikë me frymë antizogiste në gazetën «Shqipëria e Re», që më 1927, në Konstancë. Ndër veprat letrare përmendim: «Netë shqiptare», «Aga Jakupi», «Kapllan Aga i Shaban Shpatës», «Dashuria e Barbarit Artan», «Shënime letrare» «Sulm e latë», «Këngë e britma nga qyteti i djegur», «Mall e brengë», «Havadan më havadan», etj. Po ashtu përktheu «Vjersha» nga Erninesku dhe tregime nga autorë rumunë. Pas çlirimit botoi vëllimthin me vjersha – «Pylli i gështenjave», «Xirrxifilua» – (përralla), «Tregime të moçme shqiptare»; romanet e paplotësuara: «Mërgim e kthim», «Në një cep të Ilirisë së poshtme» (në revistën «Nëndori»), etj. Ndërmjet shumë përkthimeve përmendim: I. Turgeniev «Kujtimet e një gjahtari»; N. Gogol – «Tregimet e Peterburgut», «Shpirtra të vdekura»; Salltikov Shçedrin – «Zotërijtë Gollovliovë», «Prralla»; M. Gorki – «Tregime», «Armiqtë», «Përralla të Italisë»; Krillov – «Përralla»; N. Ostrovski – «Si u kalit çeliku»; A. Tolstoj – «Rruga e mundimeve»; A. Fadejev – «Shpartallimi»; Vlladkov «Çirnentua»; K. Paustovski – «Tregimi pyjeve», «Vërshimet e lumenjve»; Lu Sin – «Tregime të zgjedhura»; (letërsi kineze); M. Sadoveanu – Mitri Kokor, Korrja e mrekullive; T. Popoviç – «Etja»; vëllime të veçanta me tregime arabe, persiane, turke, mongole; Pablo Neruda – «Zgjohu druvar»; J. Fuçik – «Reportazh me litar në grykë», etj.

PROZË RUSE

MAKSIM GORKI

(1868-1936)

Aleksej Maksimoviç Peshkov i vetëquajtur Gorki, u lind në Nizhni Novgorod, më 16 mars, 1868. Pati një fëmijëri jo të lumtur. I vdes babai dhe më vonë nëna u rimartua, duke u detyruar të punojë që fëmijë në anijet e Vollgës. Ka krijimtari të gjerë dhe cilësore në prozë të gjatë dhe të shkurtër si dhe në dramaturgji, ku shquhet drama: “Armiqtë”. Gorkit i përkasin romanet: “Nëna”, “Vepra e Artamanovëve”, “Foma Gordejev”, “Jeta e Klim Sanginit”. Proza e tij e shkurtër është vazhdim i traditës së shquar ruse dhe mund të përmendim përmbledhjen me titull: “Basjaki” ose në shqip: “Zbatharakët” si dhe: “Përrallat e Italisë”. Gorki ka krijuar edhe triologjinë e famshme: “Fëmijëria”, “Adoleshenca”, “Universitetet e mia”. Është një nga ideatorët dhe themeluesit e realizmit socialist. Ka qenë deri sa vdiq më 1936 kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Bashkimit Sovjetik.

(Shqipëroi Mitrush Kuteli)

HANI DHE I BIRI

– Na mbretëronte në Krime një Han me emrin Mosolaim el-Esvab, që kishte një djalë, Tolaik Algallanë…
Kështu filloi tartari, një lypës i verbër që rrinte mbështetur në trungun e murmë të një druri, tregimin e tij, një gojëdhënë të lashtë nga ato të gadishullit të Krimesë, kaq të pasur në kujtime. Një grumbull tartarësh të veshur me dolloma me ngjyra të çelura dhe me ca takije të qëndisura me fije ari, rrinin rreth plakut, ulur në gurët e gërmadhave të pallatit të hanëve, që e kishin shembur e shkatërruar shekujt. Po ngrysej. Dielli po perëndonte ngadalë në det; rrezet e tij të kuqe depërtonin nëpër gjethet që rrethonin gërmadhat dhe shtroheshin si ca njolla zjarri mbi gurët e mbuluar me myshk dhe me dredhëza të gjelbra. Era shushurinte nëpër fletët e rrapeve pleq, që murmurisnin, sikur nëpër ajër të rridhnin përrenj të padukshëm.
Zëri i të verbrit ishte i dobët, i dredhur. Në fytyrën e tij tërë zhubra nuk dukej gjë tjetër, veçse qetësi; fjalët i rridhnin nga goja varg e varg, sikur t’i paskej mësuar përmendsh dhe, përpara dëgjuesve ngrihej përfytyrim i kohërave të perënduara, plot epshe që të bëjnë të rrëqethesh.
– Hani ishte plak, – tha i verbri, – po kishte shumë gra në haremin e tij. Ato e donin plakun, sepse ai ishte edhe i fortë dhe sepse ledhatimet e tij ishin të ëmbla e plot zjarr. Gratë do të duan gjithnjë atë që është i zoti t’i përkëdhelë siç i përkëdhelte ai, megjithëqë flokët mund t’i ketë të bardhë dhe fytyrën tërë rrudha. Bukuri është fuqia dhe jo lëkura e brydhët ose të kuqtë e fytyrës.
Të gjitha e donin Hanin, po ai donte më tepër një vajzë kozaku, skllave të rrëmbyer nga stepat e Dnjeprit dhe e përkëdhelte gjithnjë më shumë sesa gratë e tjera të haremit të tij. Të gjitha këto ishin të bukura si lulet në pranverë dhe bënin një jetë shumë të mirë. Hani jepte urdhër që t’u gatuanin grave shumë lloje gjellërash të shijshme dhe ëmbëlsira dhe i linte të hidhnin valle, siç ua desh e bardha zemër …
Vajzën kozake e thërriste shpeshherë në kullën e tij, prej nga dukej deti, dhe i jepte çdo gjë që i duhet një femre për të qenë e lumtur; ëmbëlsira, lloj-lloj stofërash të ndritura, ar, xhevahire nga të gjitha ngjyrat, muzikë, zogj këngëtarë që s’t’i ka zënë syri e s’t’i ka dëgjuar veshi, të sjellë nga vendet e largëta; dhe ledhatimet e zjarrta të dashnorit. Dëfrente me të ditë të tëra në kullën e tij, duke u prehur pas andrallave të jetës, sepse tani e kishte mendjen të fjetur se i biri Algallai, do ta ruante lavdinë e mbretërisë. Ky djalosh bridhte si një ujk nëpër stepat ruse dhe kthehej gjithnjë me shumë plaçka lufte, me femra të reja, me lavdi të re, duke lënë prapa tmerr e hi, kufoma dhe gjak.
Njëherë, mbasi u kthye Algallai nga një vërshim që kishte bërë kundër rusëve, u bënë festa të mëdha për nder të tij dhe ftuan në këto festa të gjithë princat e gadishu1lit, u bënë lodra e dëfrime dhe për të provuar zotësinë e krahut, trimat qëlluan me shigjeta sytë e robërve të luftës dhe pastaj ngritën dolli për nder të trimërisë së Algallait, që ishte tmerri i armiqve dhe mburoja e mbretërisë të hanatit. Plaku han ishte krenar për lavdinë e djalit. Ai qe i kënaqur se pas vdekjes së tij mbretëria do të binte në një dorë të fortë.

E ndiente veten të lumtur dhe, duke dashur që t’i tregonte të birit dashurinë e tij të madhe, mori kupën në dorë dhe foli përpara gjithë princave dhe të parëve të vendit:
– Ti, Algalla, je një djalë i mirë! Lavdi i qoftë allahut dhe i nderuar qoftë emri i profitit të tij!
Të gjithë të grishurit lavdëruan me zë të lartë emrin e profitit. Dhe hani vazhdoi:
– Allahu është i madh! Që në të gjallët tim allahu më ngjalli të ritë tim te biri im trim dhe ja tani shoh me sytë e pleqërisë se atëherë kur dielli do të shuhet për mua dhe kur krimbat do të më brejnë zemrën, unë do të vazhdoj të jetoj nëpërmjet djalit tim! Allahu është i madh dhe Muhameti është profiti i ti! Kam, një djalë të mirë, krahun e ka të fortë dhe mendjen të ndritur. Algalla, më thuaj, ç’dhurata kërkon të të japë babai yt? Kërkomë ç’të duash, dhe unë jam gati të ta jap…
Zëri i Hanit plak nuk qe shuar edhe, kur Tolaik Algallai u ngrit dhe foli dhe sytë e tij të zinj si deti natën, u mbushën plot shkëndija, si ata sytë e shqiponjës së malit:
– Baba e zot! Nëma atë skllaven ruse!
Hani heshti një çast, aq sa i duhej për të mbytur dridhmat e zemrës dhe pastaj foli me zë të fortë dhe të vendosur:
– Merre! Me të mbaruar gostia, do të jetë jotja. Trimit Algalla iu ndezën faqet si prush. Sytë e tij si ca sy shqiponje shkëlqyen nga lumturia pa fund e anë dhe, duke u ngritur në këmbë, i tha Hanit, babait të tij:
– Baba e zot, unë ia di vleftën dhuratës që po më fal! Ia di… Jam skllavi yt dhe biri yt. Kërkomë gjakun dhe do të ta jap pikë për pikë e çast për çast, jam gati të vdes njëzet herë për ty!
– Nuk dua asgjë, – i tha hani, dhe koka e tij me flokë të bardhë, e ngarkuar me lavdinë e viteve të shumta dhe të trimërive të shumta, u var në gjoks.
Pas pak mbaroi gostia, dhe të dy, babai dhe djali, dolën pa bërë zë, nga pallati, krah për krah, dhe morën udhën që shpinte për në harem.
Nata ishte e errët, retë e zeza që mbulonin qiellin si me një perde të trashë, nuk linin të dukeshin yjet dhe hëna.
Babai dhe djali ecën një copë herë nëpër errësirë. Papritur, Hani Asvab hapi gojën e tha:
– Jeta ime po shuhet ditë për ditë, zemra ime e plakur po rreh përherë e më dobët dhe zjarri i gjoksit, po më platitet. Ledhatimet e zjarrta të kësaj skllaveje ishin drita dhe zjarri i jetës sime… Më thuaj, Tolaik, më thuaj: me të vërtetë kërkon të ma marrësh këtë skllave? Merr njëqind gra nga haremi im, merri të gjitha, po vetëm skllaven ruse lërma!…
Tolaik Algallai heshti dhe psherëtiu.
– Sa ditë më kanë mbetur mua për të jetuar? Edhe pak ditë do të rroj mbi dhe… Gëzimi i fundit i jetës sime është kjo, skllavja ruse. Ajo më njeh e më do. Tani kur s’do ta kem më atë, kush do të më dojë mua, plak njeri, kush? Asnjë nga të gjitha femrat që kam në harem, asnjë, o Algalla!…
Algallai rrinte i heshtur…
– E si do të rroj unë, duke ditur se ti e shtrëngon në krahë, se ajo fle me ty? Kur është fjala për femra, s’ka as baba, as bir, Tolaik! Për gratë ne të gjithë jemi vetëm meshkuj, o bir… I dhimbshëm do të jetë mbarimi i jetës sime… Do të kishte qenë më mirë të më hapeshin të gjitha plagët e trupit dhe të më rridhte tërë gjaku; do të kishte qenë edhe më mirë, o bir, të vdisja kësaj nate!
Djali s’nxirrte zë… U ndalën te dera e haremit dhe ndenjën një copë herë përpara saj, pa folur, kokëvarur. Rreth tyre nata ishte e errët; retë vraponin nëpër diell dhe era lëkundte drurët, fërshëllente, sikur këndonte një këngë vajtimi…
– Kam shumë kohë që e dua, baba… – foli me zë të ulët Algallai.
– E di… Po unë di edhe se ajo nuk të do… – ia ktheu Hani.
– Më bëhet zemra copë kur e kujtoj.
– Po vallë a mos zemra ime plakë është e gëzuar tani?
Heshtën përsëri. Algallai psherëtiu.
– Më duket se ai mullai i urtë më pat thënë të vërtetën: gruaja i sjell vetëm të keqe burrit. Kur është e bukur u zgjon dëshirën të tjerëve, të shoqin e hedh në xhehnemin e zilisë; kur është e shëmtuar, i shoqi vuan nga nakari për ata që kanë gra të bukura; kur s’është as e bukur, as e shëmtuar, burri e stolis dhe, duke e kuptuar pastaj se gënjen veten, vuan përsëri nga shkaku i kësaj gruaje…
– Urtësia s’është një bar për të shëruar dhembjen që të bluan zemrën, – tha Hani.
-Të kemi mëshirë për njëri-tjetrin, baba…
Hani ngriti kokën dhe e shikoi me trishtim të birin.
– Ta vrasim, – tha Tolaiku.
– Ti e do veten tënde më shumë se këtë vajzë dhe se mua, – iu përgjigj ngadalë Hani, i pikëlluar.
– Edhe ti si unë je!
Heshtën përsëri.
– Po! Edhe unë jam si ti, – foli hani me trishtim. Dhembja e madhe e kishte rrëgjuar e bërë çilimi.
– Ç’thua, e vrasim?
– S’ta jap dot! Nuk mund! – thirri Hani.
– As unë nuk e mbaj dot dhembjen. Ja shkulma zemrën nga gjoksi, ja nëma atë!…
Hani heshti.
– Ta hedhim në det që lart nga shkëmbi:
– Ta hedhim në det që lart nga shkëmbi, – përsëriti Hani fjalët e të birit, si një oshëtim të zërit të Tolaikut.
Pastaj hynë në harem, ku vajza flinte shtrirë në një qilim të bukur. U ndalën përpara saj dhe e shikuan një copë herë. Nga sytë e hanit plak rridhnin lot, që zbrisnin nëpër mjekrën e tij bojë argjendi e shkëlqenin si ca sumbulla margaritari; i biri, me sytë të ndritur si zjarr, i rrëqethur nga epshi që mezi e zotëronte, shtrëngoi dhëmbët dhe zgjoi nga gjumi vajzën kozake. Ajo u zgjua dhe në fytyrën e saj të brydhët dhe të trëndafiltë si agimi, sytë qeshën si dy lule të kaltra. Ajo nuk e vuri re Algallanë dhe i zgjati Hanit buzët e saj të kuqe.
– Puthmë, o shqiponjë!
– Vishu… Eja me ne, – i tha me zë të butë Hani. Vetëm atëherë vajza e pa Algallanë, pa lotët në sytë e shqiponjës dhe, meqë ishte e mençme, e kuptoi se ç’do të ndodhte.
– Po vij, – tha ajo. – Po vij. A mos kini vendosur që unë të mos jem as e njërit, as e tjetrit? Kështu vendosin ata që kanë zemër të fortë. Po vij!
U nisën të tre, të heshtur, për në det. Ecën nëpër shtigje të ngushta. Era gumëzhinte…
Vajza, e brishtë, e dobët, u lodh shpejt, po duke qenë krenare, nuk u ankua.
Kur djali i Hanit vuri re se ajo po mbetej prapa, e pyeti:
– Ke frikë?
Ajo e shikoi me përçmim me ata sytë e ndritur dhe i tregoi këmbën e gjakosur.
– Hajt të të marr në krah! – i tha Algallai, duke zgjatur duart. Po vajza përqafoi Hanin plak. Hani e ngriti në krahë, si pendë të lehtë dhe e çoi, ndërsa ajo largonte me duar degët e anuara mbi shteg që të mos ia godisnin sytë Hanit. Ecën shumë kohë. Dhe ja, u dëgjua nga larg deti që buçiste. Atëherë Tolaiku, që vinte prapa tyre, i tha të atit:
– Më lër të shkoj përpara, sepse nuk di pse ç’po më shtyn që të të godas me hanxhar rrëzë qafës!
– Shko përpara! Allahu me të madh të tij do të dënojë për këtë mendim, ose do të të falë, ashtu siç bën emër ai vetë. Unë, si baba, po të fal, sepse e di se ç’është dashuria.
Më në fund, ja edhe deti, përpara tyre, poshtë i thellë, i zi, i pakufishëm. Valët buçisnin me zë të, mbytur rrëzë shkëmbinjve, një ndjenjë tmerri përshkon zemrën dhe e bën të ngrijë si akull.
– Lamtumirë! – tha Hani dhe e puthi vajzën,
– Lamtumirë! – tha Algallai dhe i bëri një temena.
Vajza shikoi Hanin, shikoi detin ku kumbon in valët dhe u tërhoq një hap, duke shtrënguar gjoksin me të dy duart.
– Hidhmëni në hon, – u tha ajo…
Algallai zgjati krahët duke psherëtirë, por Hani e kapi më parë vajzën në krahë, e shtrëngoi me fuqi në gjoks, e puthi dhe, duke e ngritur mbi krye, të tij, e hodhi nga shkëmbi i lartë në det.
Valët godisnin shkëmbin dhe kumbonin poshtë dhe buçitja e tyre ishte kaq e egër, saqë as njëri, as tjetri nuk dëgjuan zhurmën e trupit që ra në ujë. Nuk dëgjuan as klithmë, asgjë. Hani u përkul mbi një shkëmb dhe shikoi i heshtur mjegullën e largët, atje ku deti puthej me retë, atje që ku vinte rrapëllima e mbytur e valëve. Era ia shpupuriste mjekrën e bardhë. Tolaiku rrinte në këmbë pranë tij dhe, duke mbuluar fytyrën me të dy duart, qëndronte i palëvizur dhe i heshtur – si një shtyllë guri. Koha kalonte. Retë lundronin në qiell njëra pas tjetrës, siç i çonte era. Këto re ishin të zeza dhe të rënda si mendimet e Hanit plak, që rrinte majë shkëmbit të lartë mbi det.
– Eja të shkojmë, baba, – i tha Tolaiku.
– Prit edhe pak …, – pëshpëriti Hani, i cili sikur mbante vesh për të dëgjuar diçka. Dhe përsëri kaloi ca kohë. Poshtë dallgët gumëzhinin pa pushim; era i përplaste me furi rrëzë shkëmbit duke fërshëllyer midis drurëve.
– Eja, baba…
– Prit edhe pak…
Tolaik Algallai i tha shumë herë: «eja, baba», – po hani nuk lëvizi nga vendi ku kishte humbur gëzimin e ditëve të fundit të jetës së tij.
Por çdo gjë ka mbarim! Më në fund Hani u ngrit, krenar dhe i fortë, vrenjti vetullat dhe foli me zë të mbytur:
– Eja të shkojmë…
– U nisën. Po pas pak Hani u ndal.
– Pse të vij? Ku të vij, o Tolaik? – e pyeti ai të birin. – E ç’ta dua unë jetën tani, kur e humba atë që doja? Jam plak dhe tani nuk do të më dojë më askush. Dhe kur nuk të do askush, – s’ka përse të rrosh në botë.
– Ti ke lavdinë dhe pasurinë, baba…
– Nëm vetëm një të puthur të saj dhe merri të gjitha lavditë dhe pasuritë për shpërblim! Të gjitha këto janë sende të vdekura; vetëm dashuria e gruas është e gjallë. Pa dashuri, njeriu s’ka përse rron në botë, është si një lypës dhe jeta e tij është për të vajtuar! Rri me shëndet biri im Allahu të ruajtë gjithë ditët dhe gjithë netët e jetës sate. – Pastaj Hani u kthye dhe shikoi detin.
– Baba! – thirri Tolaiku. – Baba!… – Vetëm kaq mundi të thotë, sepse s’ka se c’i thuhet gjë tjetër një njeriu të cilit vdekja i buzëqesh, s’ka ç’i thuhet për t’i ngjallur në shpirt dëshirën e jetës.
– Lërmë…
– Allah…
Ai e di…
Hani iu afrua me hapa të shpejtë buzës së greminës dhe që aty u hodh në det. I biri nuk e ndali; s’pati kohë ta ndalte. Dhe përsëri nuk u dëgjua asgjë, as klithmë, as zhurmë trupi që bie. Vetëm valët rrapëllinin pa pushim në gjeratoret dhe era këndonte një këngë të vrazhdë.
Tolaik Algallai ndenji e shikoi një copë herë detin, dhe pastaj tha me zë të lartë:
– O allah! Më jep edhe mua një zemër kaq të fortë si zemra e babait!
Dhe pasta i u zhduk nëpër errësirën e natës…
Kështu vdiq Hani Mosolaim EI-Asvabi dhe hipi në fron të Krimesë Hani Tolaik Algallai.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, korrik 2019, Andi Meçaj)

PROZË EGJIPTIANE

MAHMUD TAYMUR

(1894 – 1973)

Mahmud Taymur u lind më 1894. Është shkrimtar dhe dramaturg egjiptian. Konsiderohet si një nga “themeluesit” e letërsisë moderne arabe.

(Përktheu Eqerem Biba)

UDHËTARI

Muhamet Haxhi-bej Abdallahu jetonte në shtëpinë e tij, bashkë me nënën, një dado dhe disa shërbëtorë besnikë.
Jeta e Haxhi-beut ishte e siguruar më së miri: të ardhurat e tij mujore arrinin në njëqind lira egjyptiane; ai nuk kishte përse të qahej e të ankohej. Haxhi-beu i kishte kaluar të dyzet e tetë vjetët. Dhe mjekra e tij e zezë ishte prekur aty-këtu nga thinjat. Ai mbante gjithnjë një redingotë bojë hiri ose të zezë, dhe në kokë vinte kurdoherë një qylaf të gjerë, pak të shtypur.
Haxhi-beu kish mësuar dikur në shkollën fillore, por nuk kish marre dëftesë lirimi. Dhe megjithëse më vonë kishte marrë mësime nga disa mësonjës privatë dhe kish ndjekur leksionet në shkollën AI-Azar, as atje nuk kishte përfituar gjë të madhe. Në moshën rreth dyzet vjeç, Haxhi beu kish kuptuar se dituria e tij ishte mjaft e kufizuar, por nuk ishte dëshpëruar dhe kish dashur t’ju vihej përsëri librave. Ai vendosi të merrte mësime nga sheh Mabruk al-Hizami, një profesor plak, që kish dalë në pension.
Me gjithë zellin e madh, Haxhi-beu nuk mësoi asgjë, ngaqë ishte kokëtrashë, mirëpo miqtë e tij, që e dinin, ç’përpjekje po bënte ai për hir të diturisë, filluan ta quanin Haxhi-beun “dijetar”, gjë që atë e kënaqte shumë. Haxhi-beu shkonte shpesh në shkollën Al-Azar, për të vizituar miqtë e tij “dijetarë”.
Haxhi-beut i pëlqente më fort të lexonte dhe novela rreth udhëtimeve të lashta. Në bibliotekën e shtëpisë së tij kishte një koleksion të tërë librash të tilla. Çdo ditë, pasdreke, ai shkonte në një librari jo larg Al-Azarit. Pronari i librarisë ishte një student i dikurshëm, të cilit nuk i kishte ecur karriera shkencore.
Koha që kalonte në atë librari ishte koha më e bukur në jetën e Haxhi-beut. Libraria ishte një ndërtesë e vogël, e vjetër dhe plot lagështi. Atje mund të rrije vetëm duke u ulur në një fron prej druri, mbërthyer në mur dhe veshur përsipër me një copë qilim të grisur dhe të zbërdhymur. Në librari shiteshin libra të shtypura dhe dorëshkrime, më të shumtën, tekste për studentët. Librat ishin vendosur në mënyrë të çrregullt, nëpër rafte të mbuluara me një shtresë të trashë pluhuri.
Haxhi-beu hynte në dyqan rëndë-rëndë dhe me çap të matur. I zoti i librarisë, Salami, brofte nga vendi, i delte shpejt përpara, i puthte dorën dhe, duke shkundur me një shami të madhe, të kuqe pluhurin e qilimit, thoshte gjithë respekt:
– Urdhëroni, zoti dijetar!
Haxhi-beu ulej në fron dhe pyeste:
– Si jini me shëndet, sheh Salam? Si venë punët? I zoti i librarisë buzëqeshte me ëmbëlsi:
– Çka, mirë.
Pasi ulej mbi qilim, Haxhi-beu i drejtohej Salamit:
– Ju lutem, porositni një kafe dhe një gotë ujë të ftohtë.
Pronari i librarisë e plotësonte me të shpejtë kërkesën e klientit të tij të përhershëm. Kishte plot pesë vjet që, në të nxehtë e në të ftohtë – sido që të bënte moti, – porosia e Haxhi-Beut ishte gjithmonë po ajo. I sillnin kafe dhe ujë, dhe ai nuk vinte re kurrë, nëse ishte e ëmbël kafja dhe nëse ishte me akull uji.
Pastaj, duke u kollitur, bënte kërkesën e tij të dytë, që ishte po aq e pandryshueshme sa e para.
– Po librat, o sheh Salam?
Dhe sheh Salami merrte në raft tre libra nga “Njëmijë e një net”. “Udhëtimi i Ibn Batutit”, dhe “Mrekullitë e Indisë”, Haxhi-beu nuk lexonte kurrë libra të tjera. Pasi hiqte këpucët, ai ulej në gjunjë, i vinte librat pranë dhe, duke pirë pak nga filxhani i kafesë ose gota e ujit, ja niste leximit. Kohë më kohë thërriste:
– Ah, ç’mrekulli! Ç’fjalë mahnitëse!
Pranë librarisë kalonin studentët dhe përshëndetnin me zë të lartë Salamin. Haxhi-beu u përgjigjej hijerëndë përshëndetjeve, duke kujtuar se ato i drejtoheshin atij.
Nganjëherë, në librari vinte Bistavisi – një kopist.
Ai vishte një kaftan dhe në kokë mbante një qylaf. Që poshtë vetullave dhe qepallave të tij të rralla vështronin ca sy të mufatur, të skuqur. Duart i dridheshin vazhdimisht, megjithëse nuk kish mbushur ende të dyzet e pesë vjetët. I ngathët dhe i ndytë, ai të bënte ta neverisje. Në bisedë e sipër përpiqej ta hiqte veten si dijetar, sido që ishte një injorant i madh.
Haxhi-beu e ngarkonte, rrallë e tek, që të kopjonte libra të rralla mbi udhëtime prej bibliotekave dhe depove private.
Kur hynte në librari, ky njeri përkulej përpara Haxhi-Beut, i puthte dorën dhe ulej me ndrojtje në cepin e fronit. Atëhere fillonte një bisedë e gjatë për motin, politikën dhe zakonet e kohës.
Njëherë, kopisti tha se kish gjetur një dorëshkrim me vizatime ngjyra-ngjyra, që tregonte gjithfarë mrekullish në ishujt e Oqeanit Indian. Çmimi i fundit i dorëshkrimit, sikundër tha Bistavisi, ishte pesëqind kurushe, jo më pak.
Haxhi-Beu dëgjoi duke çapëlyer sytë dhe murmuriti me habi:
– Pesëqind kueushe është një shumë tepër e madhe.
Bistavisi, duke fshirë sytë me një shami të ndyrë e të grisur, bëri menjëherë lëshime:
– Ky është çmimi që kërkon i zoti i dorëshkrimit; por unë do të përpiqem ta zbres gjysmë për gjysmë.
– Dua ta shoh atë libër.
– Do t’ja sjell nesër shkëlqesisë suaj.
Haxhi-Beu u krodh përsëri në leximin e një tregimi rreth Sindbad-Lundërtarit. Këtë tregim ai e kish lexuar nja pesëdhjetë herë dhe e kish mësuar pothuaj përmendsh.
Edhe atë ditë që Bistavisi e turbulloi qetësinë e tij me një libër të ri rreth ishujve indianë, ai tha si zakonisht:
– Ah, ç’mrekulli! Ç’fjalë mahnitëse! Dhe kopisti përsëriste si zakonisht:
– Sigurisht, gjë e mrekullueshme! Fjalë mahnitëse!
Haxhi-beu ri i hodhi një vështrim dhe psherëtiu:
– Ah, sikur të kisha fatin të bëja një udhëtim në Oqeanin Indian, të veja në Indi, në Iran dhe në ishujt ku, pas udhëtarëve të përmendur, nuk ka shkelur gjer më sot këmbë njeriu.
– Keni ndër mend të udhëtoni, zotëri i dashur?
– Po, sheh Bistavisi, por nuk më le nëna. Ajo është plakë dhe mua më vjen zor të ndahem. prej saj.
– Po sikur të dalë ndonjë rast i volitshëm, ju do të niseni për në Oqeanin Indian?
– Sigurisht, do të vete atje ku në kohët e lashta shkonin udhëtarë arabë. Atje ka thesare të mëdha, që gjer më sot nuk kanë arritur t’i zbulojnë të huajt. Unë dua t’i shëtis pëllëmbë për pëllëmbë ato vende përrallore. Pastaj do të vete në Indi dhe në Iran të admiroj mrekullitë e atjeshme.
– Sa bukur do të jetë! Ç’plane madhështore! Emri juaj do të hyjë në histori!
– O sheh Bistavisi, por unë nuk largohem dot nga nëna; ajo është plakë dhe e dobët; më vjen zor të ndahem prej saj.
Dhe Haxhi-beu përsëri filloi të lexonte udhëtimin e tretë të Sindbadit.

***
Kështu kalonte një ditë pas tjetrës, një muaj pas tjetrit. Asgjë nuk ndryshonte në jetën e Haxhi-beut. Ai vinte çdo ditë në librarinë e sheh Salamit dhe kuvendonte me të.
Në moshën tetëdhjetë e tetë vjeçe, nëna e Haxhi-beut vdiq. Për një farë kohe jeta e tij ndryshoi. Të nesërmen, pas varrimit, gazetat botonin një artikull lavdërimi për të ndjerën; bëhej një përshkrim i varrimit madhështor, ku kishin marrë pjesë paria e vendit dhe dijetarë të shquar të Egjyptit.
Haxhi-beu u vesh në zi. Në fytyrën e tij të topitur dukeshin tani shenja hidhërimi dhe vuajtjeje. Nuk vente më në librari, po rrinte i mbyllur në shtëpi ose shkonte në varreza.
Por pesë muaj pas vdekjes së nënës, ai u kthye përsëri në librarinë e sheh Salamit. Hyri prapë hijerëndë, si më parë.
– Si jeni me shëndet, sheh Salam? Si venë punët? Pasi kërkoi librat, kafen dhe ujin, Haxhi beu u ul në fronin e mbuluar me qilimin e zbërdhymur. Sheh Salami i dha po ato libra që i kishte lexuar që prej shumë vjetëve, dhe Haxhi-beu ja nisi përsëri leximit të tregimit mbi Sindbadin.
Në librari erdhi dhe kopisti Bistavis. I puthi dorën Haxhi-beut, dhe nisi biseda e zakonshme për motin, politikën, zakonet, librat e rralla, udhëtimet…
Befas, Haxhi-beu zuri të kollitej. Kaluan kështu nja pesë minuta. Pastaj ai lëvizi nga vendi dhe, duke marrë më në fund një pamje krenare dhe të vendosur, tha me një ton të prerë e të sigurtë:
– Më vjen rëndë t’jua them, o miqtë e mi, por së shpejti do të ndahemi – unë do të nisem për udhëtim.
Sheh Salami dhe Bistavisi vështruan njëri-tjetrin me habi dhe pyetën me një zë:
– Do të niseni për udhëtim, zoti ynë?
Habia e tyre dukej sikur e theksonte edhe më tepër pamjen hijerëndë dhe të vendosur të Haxhi-beut.
– Kam ndër mend të vete në Iran, Indi dhe në ishujt e Oqeanin Indian.
– Ky është një vendim i prerë apo vetëm shestim? – pyeti Bistavisi, duke fshirë me duart e tij të ndragura me bojë shkrimi, sytë e skuqur pothuajse pa qerpikë.
Haxhi-beu u duk sikur u zemërua; ai u krekos dhe, duke nxjerrë nga kuleta disa letra, tha tërë inat:
– Shikoni këtu! Ju! A nuk është kjo një pashaportë për të dalë jashtë?
Pas një hopi, Haxhi-beu u qetësua dhe tha:
– Nesër do të ndahem nga profesor Mabruk al-Nizami dhe pasnesër do të jem në Suez.
Sheh Salami, duke u shtirë si shumë i pikëlluar, tha:
– Do të rrini shumë në Suez?
– Jo, ndonjë javë, për punë që kanë lidhje me udhëtimin. Unë mora vesh se dijetari i njohur, sheh Kamili, që jeton në Suez, paska një libër të vjetër, ku përshkruhen hollësisht udhët tokësore dhe detare për në Iran, Indi dhe në ishujt e Oqeanit Indian. Kam vendosur t’i kërkoj sheh Kamilit leje që ta lexoj librin, sepse mund të më vlejë rrugës.
Duke fshirë sytë me duart e tij të ndragura me bojë shkrimi, Bistavisi psherëtiu i hidhëruar.
– S’ndahemi dot prej jush, zoti ynë! Na është mbushur zemra me brengë dhe pikëllim. Urojmë të ktheheni sa më shpejt!
Haxhi-beu u krekos edhe më tepër.
– Udhëtimi im do të zgjatë tetëmbëdhjetë muaj. Të nesërmen, Haxhi-beu shkoi të përshëndetej me profesor Mabruk al-Hizamin. U bë një takim prekës ndërmjet profesorit dhe dishepullit të tij, gjatë të cilit Haxhi-beu mori këshillat, urimet dhe udhëzimet e duhura.
Pas katër ditësh Bistavisi vajti në librari. Sa u habit, kur pa përsëri Haxhi-beun që kishte ndenjur si zakonisht në vendin e tij! Ai kishte pranë tre librat e famshme. Kohë më kohë pinte ndonjë gërqe kafe ose ujë të ftohtë nga gota. Bistavisi qëndroi, pa ditur ç’të thoshte.
– Unë pandehja se ju do të ishit tani në Suez, zoti ynë!
Haxhi-beu e vështroi i turbulluar dhe ja preu:
– Për arsye familjare e shtyta udhëtimin dy javë.
Pas dy javësh do të hyp në anijen “Azia”, që është e shoqërisë së lundrimit anglo-lindor.
Dhjetë ditë pas këtij takimi, një gazetë e vendit botonte në rubrikën e kronikave këtë njoftim:
“Ju urojmë udhën e mbarë, o udhëtar i guximshëm! Po largohet nga vendi ynë shkëlqesia e tij – dijetari i madh dhe udhëtari i lavdishëm Muhamed Haxhi-bej, kryetar i fisit të Abdallahëve, i njohur për kulturën e tij të gjerë, për aktivitetin e tij letrar dhe pasionin që ka për të bërë udhëtime në Indi, Iran dhe në ishujt e Oqeanit Indian, vende që ka ndërmend t’i studiojë dhe t’i hulumtojë.
I urojmë udhëtarit të nderuar kthim të lumtur dhe një mbarim me sukses të këtij udhëtimi të tij të parë, që ne jemi të sigurtë se do të sjellë një dobi të madhe. Ne u këshillojmë bashkatdhetarëve tanë që ta ndjekin këtë shembull të madh dhe të dobishëm “.

***
Anija “Azia” u nis nga Suezi më 14 maj të vitit 1920, me drejtim për në Indi.
Kaluan tre muaj… Në librarinë e sheh Salamit po rrinte në vendin e vet, si zakonisht, Haxhi-beu dhe po lexonte tregimin e Sindbadit, duke murmuritur kohë më kohë:
– Ç’gjë e mrekullueshme! Ç’fjalë mahnitëse!
Dhe kopisti Bistavis, që kish ndenjur pranë tij, përsëriste fjalët e Haxhi-beut.
Befas, Haxhi-beu ngriti kokën.: .
– Ah, sikur të mund të bëja një udhëtim, në ishujt e Oqeanit Indian, të veja në Indi, në Iran!
– O zoti ynë, – u përgjegj sheh Bistavisi, – ju ishit bërë gati të niseshit para tre muajsh, por e latë për më vonë!
Haxhi-beu tha duke psherëtirë:
– Ah, më parë më pengonte nëna: ajo ishte plakë dhe unë nuk mund ta lija… Sot…
Ai heshti sikur ish lodhur nga biseda. Pas njëfarë kohe, ai tha si me pahir:
– Tani jam i zënë me punë… Do të mbledh nga bujqit e mi qiratë e tokave… Kam shumë punë, shumë, shumë punë… Çiflikun e kam në gjëndje të çrregullt…
Ai heshti pak dhe shtoi:
– Por, sidoqoftë, do të nisem patjetër për udhëtim.
Do të vete medoemos në Ishujt e Oqeanit Indian, në Iran dhe në Indi. S’do mend që do të studioj vise të panjohura, ku janë fshehur thesare të pallogaritshme, dhe të gjitha këto punë do t’i bëj brenda një kohe sa më të shkurtër.

Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, qershor 2009)

PROZË AMERIKANE

TREGIM NGA MARK TWAIN (Mark Tuen)

(1835-1910)

Mark Twain është pseudonimi i shkrimtarit amerikan Samuel Langhorne Clemens. Para se të bëhej shkrimtar punonte si tipograf, si pilot, si kërkues ari dhe gazetar. Pas botimit të librit të tij: “Të pafajshëm në dhé të huaj”, 1869, korri sukses të madh. Veprat e tij më të njohura janë: “Në kërkim të belave”, 1872; “Mosha e artë”, 1873; “Aventurat e Tom Sojerit”, 1876; “Princi dhe i varfëri”, 1882; “Një Janki nga Konektikati në oborrin e mbret Arturit 1889”; “Uilsoni kokëtrashë”, 1894.

NJË NATË NË NJË HOTEL TË PARISIT

(Përktheu Vasil Premçi)

E gjeta dhe hotelin ku shpresoja të kaloja një natë të qetë në Paris. Rreth mesnatës zhurmat e rrugës u fashitën dhe gati po më kaplonte një gjumë për shtatë palë qejfe, kur befas dëgjova një zhurmë të mistershme që s’më la të mbyllja sytë. Një copë herë u vura në përgjim të saj. Me sa dukej, ndonjë tip i çuditshëm vallëzonte në dhomën mbi mua. S’më mbeti gjë tjetër veçse të prisja me durim që zhurma të heshtte vetë, pra, kur të mbaronte qejfi i atij tjetrit. Kështu, në pritje, do të kalonin edhe pesë minuta, të cilat m’u dukën sikur s’do të mbaronin kurrë. Dëgjova sërish zvarritjen e këmbëve mbi kokën time. Vijoi një pauzë e shkurtër dhe pastaj diçka që u përplas me zhurmë në dysheme.
– Ja, përsëri miku atje lart, me siguri po heq çizmet nga këmba. Dhe ndoshta, falë Zotit, shpresoj t’i japë fund kërcimit të tij të hareshëm!
Heshtja vijoi fare pak, sepse u dëgjua sërish një goditje tjetër mbi dysheme.
– Duket se po provon të kërcejë me njërën çizme, – thashë me vete.
Akoma dhe një pauzë që u ndoq nga një goditje tjetër mbi dysheme.
– Tani që e hoqi edhe çizmen tjetër, do t’ia këpusë gjumit, – hamendësova shpirtlehtësuar.
Por nuk ndodhi kështu. Sërish atje lart u dëgjua ajo zhurma e njohur.
– Ç’dreqin bën ende tani që ka hequr të dy çizmet?! Mos vallë provon të kërcejë me pantofla? Vazhdoi dhe një pauzë tjetër, e shoqëruar nga goditjet e zakonshme mbi dysheme, me një lloj ritmi të mbytur. Dreqi ta hajë, mos vallë kishte mbathur dy palë çizme njëra mbi tjetrën?! Kështu, për më shumë se një orë, ai magjistar i fantaksur vazhdoi të zvarriste këmbët atje lart dhe të hiqte prej tyre një numër çizmesh të pambarimta, derisa ky numër mbërriti shifrën njëzetepesë, duke ma bërë kokën daulle.
Mend po më luante tepeleku i kokës. Mora pistoletën dhe me kujdes e pa zhurmë, u ngjita në katin lart. Por ajo që pashë atje e kalonte habinë time: Miku im ishte ulur në mes të një ushtrie këpucësh të hedhura në dysheme dhe po i jepte shkëlqim njërës prej tyre. Për mua tani çdo gjë ishte e qartë: Komshiu im ndoshta nuk kishte kërcyer kurrë ndonjëherë në jetën e tij. Ishte lustraxhiu i hotelit, i përqendruar tërë sy e veshë në punën e tij të zakonshme.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, korrik 2019, Andi Meçaj)

PROZË EGJIPTIANE

TREGIM NGA NAGIP MAHFUZ

(Në vitin 1988 fiton çmimin Nobel në letërsi)

Naguib Mahfouz i lindur më 1911, në Kairo, Egjipt . Fillon të shkruaj qysh në moshën 17-të vjeçare. Novelën e parë e publikon më 1939. Dhjetë novela të tjera u publikuan në periudhën përpara Revolucionit Egjiptian të Qershorit 1952, kohë pas të cilës u ndaluan së publikuari. Sidoqoftë, i vetmi publikim pasues ka qenë më 1957 me Triologjinë e Kairos ku përfshihen “Midis Pallatit”, “Pallati i Dëshirave”, “Shtëpi sheqeri”, që e bënë menjëherë të njohur në krejt botën arabe, si një përshkrues tipik i detajeve në rrethet urbane. “Fëmijët e Gebelait” (1959), e rikthen edhe më fortë në krijimtari me një këndvështrim të ri stilistik, ku nën alegorinë dhe simbolizmin spikat kriticizmi ndaj shtresave shoqërore. Nën këtë këndvështrim ekzistencialist janë shkruar novelat “Hajduti dhe Qentë” (1961), “Vjeshta e Frikshme” (1962), “Anija mbi Nil” (1966), “Miramar” (1967), si edhe përmbledhjet me tregimet e tij të mrekullueshme. Që nga viti 1972, Nagip Mahfuz emërohet në disa dikastere dhe punon në funksione qeveritare Egjiptiane gjer në periudhën e pensionit. Krah këtyre pozitave në jetën publike mbart edhe tridhjetë novela, qindra tregime dhe artikuj të ndryshëm. Gjysma e novelave të tij janë shndërruar në skenarë filmash mjaft popullor në botën dhe gjuhën arabe, aq sa mund të themi se çdo botim i Mahfuz është i konsideruar si një eveniment kulturor në botën arabe. Në vitin 1988 fiton çmimin Nobel në letërsi, duke u bërë kështu i pari shkrimtar arab fitues. Plagoset me thikë në vitin 1994 nga ekstremistët si revansh kundrejt veprës së tij. Nagip Mahfuz 95-vjeç jeton në Aguza të Nilit (Kairo) me gruan dhe dy vajzat.

(Përktheu: Gilmana Bushati)

ÇERDHJA

 

-Babë.
-Po.
-Unë dhe shoqja ime Nadia rrimë gjithnjë bashkë.
-Dihet, dashuri, sepse është shoqja jote.
-Në klasë, gjatë pushimit, kur hamë diçka…
-Shumë mirë, je fëmijë i mirë dhe e mençur.
-Por në leksionet për fenë unë jam në një klasë ajo në një tjetër.
Pa të amën, vuri re që po qeshte ndërsa qëndiste një shall e tha, duke qeshur edhe ai:
-Po. Por vetëm në klasat për fenë…
-Babë, po pse?
-Sepse ti je myslimane e ajo kristiane.
-E pse babë?
-Je ende shumë e vogël, më vonë do e kuptosh…
-Jo, jam e madhe.
-Jo, shpirt, je e vogël.
-E pse jam myslimane?
Duhej të ishte i kuptueshëm dhe i butë: nuk duhet të ndjekësh këshillat e pedagogjisë moderne në vështirësinë e parë.
Iu përgjigj:
-Sepse baba është mysliman, nana është myslimane…
-Po Nadia?
-Baba i saj është kristian dhe po ashtu dhe nana e saj.
-Po pse baba i saj mban temjanin?
-Jo temjani s’ka të bëjë. Sepse edhe gjyshi i saj ishte kristian.
Vazhdoi me zinxhirin e pasardhësve deri në mërzitje.
U përpoq të ndryshonte argument por vajza e pyeti:
-E cila është më e mirë?
Përpara se të përgjigjej mbeti një moment.
-Që të dy.
-Po unë dua të di se cila është më e mirë.
-Po pra që të dyja janë të mira.
-Po pse nuk bëhem kristiane për të ndenjur gjithmonë me Nadian?
-Jo, shpirt, më mirë jo. Ti duhesh të jesh si baba e si nana.
-Po pse?
Sinqerisht që pedagogjia moderne është tiranike.
-Pse nuk pret për të qenë pak më e madhe?
-Jo, tani.
-Mirë, themi se është një problem shijesh. Asaj i pëlqen më shumë njëra ndërsa ti preferon tjetrën. Ti je myslimane dhe ajo ka shije të ndryshme. Për këtë duhet të vazhdosh të jesh myslimane.
-Po Nadia s’ka shije të mira?
Duke u kacavjerrur mbi pasqyra pa mëshirë u hodh në grykën e një shisheje.
-Për shijet s’ka gjë të shkruar. E vetmja gjë e rëndësishme është të vazhdosh të jesh si baba e si nana.
Ai bëri një hap prapa.
-Që të dyja fetë janë të mira: Islamizmi dhe Kristianizmi adhurojnë prapëseprapë Zotin.
-E pse duhet që unë ta adhuroj në një shtëpi e ajo në një tjetër?
-Sepse ajo e adhuron në një mënyrë e ti në një mënyrë tjetër.
-E ku është ndryshimi, babë?
-Do ta studiosh vitin tjetër të shkollës edhe në një tjetër. Për momentin mjaftohu me kaq që kristianizmi dhe islamizmi adhurojnë Zotin.
-E kush është Zoti babë?
U ndal, reflektoi një moment dhe e pyeti me kujdesin më të madh:
-Çfarë të ka thënë gjyshja?
-Ajo na tremb e na thotë të lutemi, por nuk di ta bëj.
Ai mendoi dhe një buzëqeshje e pasigurtë iu pa. Tha:
-Është krijuesi i botës.
-I së gjithës?
-I së gjithës.
-Çfarë do të thotë Krijues babë?
-Do të thotë që ka bërë gjithçka.
-Si, babë?
-Me fuqinë më të madhe.
-E ku jeton?
-Në të gjithë botën.
-E përpara botës?
-Atje lart.
-Në qiell?
-Po.
-Dua ta shoh.
-Nuk mundesh.
-As në televizor?
-Jo.
-E askush nuk e ka parë?
-Askush.
-E ku e di ti se ai është atje?
-Sepse është.
-Po kush e gjeti që është atje lart?
-Profetët.
-Po, si zoti ynë Muhameti.
-Po si, babë?
-Nga një dhunti e veçantë.
-I kishte sytë tepër të mëdhenj?
-Po.
-E pse, babë?
-Sepse Zoti ashtu e krijoi.
-E pse babë?
U përgjigj duke u përpjekur që të mos e humbiste durimin:
-Sepse mund të bëjë atë çka do.
-E si më ke thënë se është?
-Shumë i madh, shumë i fortë dhe mundet për gjithçka.
-Si ti, babë?
U përgjigj duke fshehur buzëqeshjen.
-Nuk ka krahasim.
-E pse jeton atje lart?
-Sepse nuk e nxë dot toka, sepse atje sheh gjithçka.
U shpërqendrua një moment por me pas gjeti vëmendjen:
-Po Nadia më ka thënë se ai ka jetuar në tokë.
-Nuk është ashtu, ai sheh gjithçka si të jetonte në të gjitha vendet në të njëjtën kohë.
-E më ka thënë se njerëzit e kanë vrarë.
-Mirë, shpirt, e besuan se e vranë, por ai ishte gjallë.
-Edhe gjyshi i tij është gjallë.
-Jo, gjyshi i ka vdekur.
-E vranë edhe atë?
-Jo, vdiq.
-Si?
-U sëmur e më pas vdiq.
-Atëherë edhe motra ime do të vdesë?
Rrudhi ballin e u përgjigj duke çmuar hallin e së shoqes.
-Në asnjë mënyrë. Ajo do të shërohet, nëse do Zoti.
-Po pse, atëherë, vdiq gjyshi i tij.
-Sepse kur u sëmur ishte i rritur.
-Po ti je sëmurur e nuk ke vdekur.
E ama e pa me sy të shqyer e menjëherë e kthente shikimin e frikësuar sa tek njëri tek tjetri.
Ai tha:
-Vdesim kur Zoti vendos.
-Pse Zoti vendos se kur duhet të vdesim?
-Se është i lirë të bëjë ç’të dojë.
-Është e bukur të vdesësh?
-Po ç’thua, shpirt!
-Pse Zoti do një gjë kur nuk është e bukur?
-Gjithçka çfarë do Zoti për ne është e mirë.
-Po tani sapo the se nuk ishte.
-U gabova, shpirt.
-Po pse nana u mërzit kur të pyeta pse ti nuk kishe vdekur?
-Se nuk është dëshira e Zotit që unë të vdes.
-Pse, babë?
-Se ai na vendosi këtu e po ai do na marrë.
-E pse, babë?
-Se bëjmë gjëra të mira këtu përpara se të ikim.
-Pse nuk rrimë përgjithmonë?
-Se po të rrinim nuk do të kishte vend për të gjithë në tokë.
-E lëmë gjërat e mira.
-Po, por për gjëra më të mira.
-Ku janë?
-Atje?
-Me Zotin?
-Po.
-E i shohim?
-Po.
-E kjo është e bukur?
-Sigurisht!
-Atëherë shkojmë!
-Por ende nuk kemi bërë gjërat e mira.
-Gjyshi i ka bërë?
-Po.
-Çfarë gjërash?
-Ka ndërtuar një shtëpi, kultivuar kopshtin…
-Po çfarë ka bërë kushëriri Toto?
Për një moment u zymtua.
I hodhi një shikim vjedhurazi e të hutuar së amës e iu përgjigj:
-Edhe ai kishte ndërtuar shtëpi, edhe pse të vogël, para se të ikte.
-Por Lulu, komshia, më bezdis dhe kur nuk bën gjëra të mira.
-Sepse ai nuk ka lindur normal.
-Kur do të vdesë?
-Kur të dojë Zoti.
-Edhe pse nuk ka bërë gjëra të mira?
-Të gjithë duhet të vdesim – ata që kanë bërë gjëra të mira shkojnë me Zotin ata që kanë bërë gjëra të këqija shkojnë në ferr.
Psherëtiu dhe heshti. I ati u ndje tepër i lehtësuar. Nuk dinte nëse kishte bërë mira apo se kishte gabuar.
Ai lum pyetjesh kishte rinxjerrë pyetje që ishin thellë brenda tij, por krijesa e palodhshme filloi:
-Dua të qëndroj gjithmonë me Nadian.
I ati e pa në mënyrë pyetëse e ajo shtoi:
-Edhe në leksionet e fesë!
Qeshi edhe e ama dhe më pas tha duke hapur gojën:
-Kurrë nuk kam menduar që do ishte e mundur të diskutoje në një nivel të tillë këto probleme.
Tha e shoqja:
-Do të vijë dita kur vajza do rritet e ti mund t’ia shpjegosh logjikisht të vërtetën.
Ai u kthye për të parë nëse ato fjalë ishin të sinqerta apo ironike dhe e pa të përqendruar tek e qëndisura.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, korrik 2019, Andi Meçaj)

PROZË RUSE

TREGIM NGA VLADIMIR NABOKOV

(1899-1977)

Nabokov u lind në Shën Petërsburg, Rusi, më 1899, në një familjeje aristokrate. I ati largohet nga Rusia pas revolucionit të tetorit dhe vendoset në SHBA. Nabokovi arrin famën me romanin Lolita, shkruar në anglisht pas shumë mohimesh për t’ia botuar. Dorëshkrimi i romanit të tij të famshëm refuzohet nga të gjithë botuesit, duke e quajtur si pornografi. Vetëm një botues i vogël në Paris pranon përfundimisht ta botojë, por fama e vërtetë i vjen me kritikën e Graham Grinit në Sunday Times. Nabokov kthehet në Evropë më 1959 dhe vendoset në Zvicër.

(Përktheu Irena Çobani)

DASHURI ME PREKJEN E PARË

Ishte dashuri me prekjen e parë, më shumë sesa me shikimin e parë, sepse e kisha takuar disa herë, pa përjetuar emocione të veçanta; por një natë, teksa e përcillja për në shtëpi, ajo tha diçka të çuditshme, që më bëri të bija përmbys nga e qeshura dhe ta puthja lehtësisht në flokë – sigurisht që ne e njohim të gjithë atë shpërthim verbues, që shkaktohet thjesht nga ngritja e një kukulle të vogël prej dyshemesë së një shtëpie të braktisur me kujdes: ushtari i këtushëm nuk dëgjon asgjë; për të kjo nuk është gjë tjetër, veçse një shpërthim i lumtur dhe i pazëshëm i asaj që, gjatë jetës, pati qenë fije drite në zemrën e errët të qenies së tij.
Dhe me të vërtetë, arsyeja pse ne e konceptojmë vdekjen si diçka qiellore, është se qielli me yje që shohim, veçanërisht netëve (mbi Parisin tonë në errësirë, me harqet e lëmuara të bulevardit Ekselman dhe gurgullimën e ullukëve të vetmuar), është simboli më i përshtatshëm dhe më i ndeshur i atij shpërthimi të heshtur.
Por nuk munda ta kuptoj atë. Ajo mbeti aq e mjegullt, sa edhe poema ime më e mirë – për të cilën ti bëre aq shumë shaka në revistën Literaturnye Zapiski. Kur dua ta sjell ndër mend, më duhet të kapem mendërisht pas një shenje të lindur të vogël ngjyrë kafe, në fund të parakrahut, siç kapet dikush pas një shenje pikësimi në një fjali të ngatërruar.

***
Ndoshta, sikur ajo të përdorte më shumë tualet apo të lyhej më shpesh, do t’ia kisha sjellë ndër mend fytyrën sot, ose të paktën rrudhat e kryqta delikate të buzëve të ngrohta e të kuqe, por të thara; mirëpo është e kotë, e kotë – megjithëse herëpashere ende e ndiej me turp prekjen e tyre dhe symbyllazin tim të mendjes, në ëndrrën e dhimbjes ku ne bashkohemi me njëri-tjetrin në një mjegull zemërthyese, dhe unë nuk arrij t’ia shoh ngjyrën e syve, ngase shkëlqimi i lotëve ia fundoste bebëzat.
Ajo ishte shumë më e re se unë – jo aq sa Natalia, me shpatullat e bukura të zbuluara dhe vëthët e gjatë gati sa të Pushkinit ezmer; por megjithatë, ekzistonte një kufi i mjaftueshëm për atë lloj romantizmi retrospektiv, që gjen kënaqësi tek imitimi i fatit të një gjeniu të papërsëritshëm (deri në xhelozi, deri në fund, deri në shkatërrim, duke parë sytë e saj gështenjë tek ktheheshin nga biondi i saj Kasio, fshehur pas erashkës me pendë palloi), edhe pse nuk e imiton dot poezinë e tij.
Asaj i pëlqente çka shkruaja unë dhe nuk do të përgjumej, siç bënin gjithë të tjerat, teksa poema e bashkëshortit e kalonte gjatësinë e një soneti. Nëse ajo kish mbetur për mua një fantazmë, edhe unë mund të kem qenë kështu për të: besoj që është tërhequr vetëm nga mjegullina e poezisë sime; por kur e grisi vellon, gjeti në anën tjetër fytyrën e padëshiruar të një të huaji.

***
Siç e di, prej ca kohësh kam bërë ndër mend të ndjek shembullin e udhëtimit tënd fatlum. Ajo më kish përshkruar një xhaxha të saj që banonte, siç thoshte, në New-Jork; ai udhëhiqte ekspedita në një kolegj të jugut dhe na ish martuar me një pasanike amerikane; u kish lindur edhe një vajzë që nuk dëgjonte.
Më thoshte se e kish humbur adresën e tyre prej kohësh, por ca ditë më vonë na u gjet mrekullisht dhe ne u shkruam një letër dramatike, përgjigjen e së cilës nuk e morëm kurrë.
Kjo nuk kishte dhe aq rëndësi, për sa kohë që unë pata siguruar një garanci të fortë nga profesor Lomçenko në Chikago; por diçka kishim bërë për marrjen e dokumenteve të tjera kur nisi pushtimi, ndërsa unë kisha parashikuar se, po të rrinim në Paris, ndonjë bashkatdhetar imi, herët a vonë, do t’i bënte të njohur palës së interesuar disa nga paragrafet e një prej librave të mi, ku argumentoja se, me gjithë mëkatet e saj të rënda, Gjermania kishte shumë gjasa të mbetej përgjithmonë baza e humorit të mbarë botës.
Kështu filluam muajin tonë të tmerrshëm të mjaltit.
Ecnim të shtypur e të shkundur përmes eksodit apokaliptik, në pritje të trenave që niseshin për në vendmbërritje të panjohura, në stacione me emra qytetesh abstraktë, duke jetuar në gjysmerrësirën e stërmundimit fizik; sa më shumë ecnim, aq më e qartë bëhej ajo se çka na shtynte përpara ishte diçka më shumë se thjesht një i metë lidhur me koleksionin e tij të mbeturinave – për të cilat ai ishte simbol i vërtetë; ishte diçka monstruoze dhe e paperceptueshme, një masë pa fytyrë dhe pa moshë e tmerrit parahistorik, që e ndiej ende pas meje deri këtu, në gjelbërimin e pafund të Central Park-ut.
Eh, ajo e luante shumë bukur lojën, me një lloj buzëqeshjeje verbuese. Një herë, megjithatë, krejt papritur filloi të dëneste në një kabinë treni.
“Qenin”, tha ajo, “kemi lënë qenin, s’mund ta harroj qenushin e shkretë.”
Sinqeriteti i dënesjes së saj më habiti, pasi ne nuk kishim pasur kurrë ndonjë qen.
“E di”, tha ajo, “por u përpoqa të përfytyroj që kishim blerë një seter. Pa mendo, tani do të ishte duke qarë pas derës së mbyllur.”
Ne nuk kishim folur kurrë për të blerë ndonjë seter.

***
Gjithashtu, nuk do të desha të harroja një rrugë dytësore dhe pamjen e një familjeje refugjatësh (dy gra e një fëmijë), babai i të cilëve ose gjyshi kishte vdekur gjatë rrugës. Qielli ishte një kaos resh të zeza e të kuqe gjaku, me një shpërthim të shëmtuar pas një kodre të veshur, dhe i vdekuri që shtrihej në shpinë nën një rrap. Me duar dhe me një shkop, gratë qenë përpjekur të hapnin një varr në anë të rrugës, por toka ishte shumë e fortë; kishin hequr dorë dhe rrinin ulur pranë e pranë, mes lulëkuqeve anemike, paksa larg të ndjerit dhe kokës së tij të kthyer lart. Porse djali i vogël vazhdonte ende të gërmonte e të hiqte dhé, gjersa u pengua te një gur i sheshtë dhe e harroi objektin e punës së tij e, ndërsa u përkul anash, në qafën e tij të hollë u shfaqën gjithë vertebrat. Po ndiqte me habi dhe gëzim mijëra milingona të vogla kafe, që mblidhnin pikla uji, lëviznin tërthorazi, shpërndaheshin në drejtim të vendeve të sigurta në Gard, Aude dhe Drome, dhe Var, dhe Pirenejtë e poshtëm – ne të dy ndaluam vetëm në Pau.
Spanja na u duk shumë e vështirë dhe kështu vendosëm të lëviznim drejt Nice-s. Në një vend të quajtur Faugéres (një ndalesë prej dhjetë minutash), rrëshqita nga treni që të merrja ndonjë gjë për të ngrënë. Kur u ktheva ca minuta më pas, treni ishte nisur dhe një burrë i vjetër rrëmujaxhi, përgjegjës për largimin e tmerrshëm me të cilin u përballa (pluhuri i qymyrtë që shkëlqente në nxehtësinë mes shinave të zhveshura shpërfillëse, si edhe një fetë portokalli e vetmuar mes tyre), ma ktheu egërsisht se, sido që të ishte puna, nuk kisha asnjë të drejtë të zbrisja poshtë.
Në një botë më të mirë do ta kisha gjetur menjëherë vendndodhjen e sime shoqeje dhe do të më drejtonin siç duhej (i kisha të dyja biletat dhe shumicën e parave); në këto kushte përpjekjet e mia me telefon dolën të kota, kështu që pushova së dëgjuari oshëtimën e zvogëluar të zërave që vinin nga larg, dërgova disa telegrame që tani duhet të jenë duke mbërritur, dhe vonë në mbrëmje mora trenin tjetër lokal për Montpellier, më larg nga ku mund të ndalonte treni i saj. Duke mos e gjetur atje, m’u desh të zgjidhja njërën prej mundësive: të vazhdoja rrugën, ngaqë ajo mund të kish marrë trenin e Marseilles-ës, të cilin unë sapo e kisha humbur, ose të kthehesha pas, meqë ajo mund të ish kthyer në Faugéres. Tashti nuk më kujtohet mirë se cila tangente e arsyetimit tim më udhëhoqi drejt Marseilles-ës dhe Nice-s.

***
Përveç veprimeve rutinë, si dhe të dhënave të pasakta për në ca vende, policia nuk bëri asgjë për të më ndihmuar; njëri më ulëriti duke më quajtur rrodhe; një tjetër e zhvendosi çështjen duke vënë në dyshim vërtetësinë e çertifikatës sime martesore, sepse na qenkesh vulosur, siç mëtonte ai, në anën e gabuar; një i tretë, një komisar i dhjamur me sy të ujshëm ngjyrë gështenjë, pranoi se në kohën e lirë shkruante poezi. Kërkova mes njohjeve të ndryshme te rusët, që banonin ose ishin shpërngulur në Nice. Dëgjova nga ata me prejardhje çifute që flisnin për të afërmit e tyre të pafat plasur trenave të stërmbushur; dhe fati im i keq, në kontrast me këtë fitonte një pamje irreale, ndërsa rrija ulur në ndonjë kafe të tejmbushur, me detin blu në gri përballë dhe pëshpërimën e tij të thellë pas, që thoshte e rithoshte historinë e masakrave dhe mjerimit, si dhe parajsën gri përtej oqeanit dhe tekat e kapriçot e konsujve të ashpër.
Një javë pas mbërritjes sime, një përtac i veshur thjesht, pasi më njoftoi, më shoqëroi në një rrugë dytësore drejt një shtëpie me njolla të zeza, ku tabela “Hotel” gati qe fshirë nga pisllëku dhe koha; atje, siç më tha ai, kishin gjetur gruan time.
Vajza që më tregoi, ishte plotësisht e huaj për mua, por miku im Holmes u përpoq për ca çaste të na bënte të thonim se ishim të martuar, ndërkohë që miku i saj rrinte dhe dëgjonte me krahët e kryqëzuar në gjoksin e zbukuruar me vizatime.

(Përgatiti për botim në: “ADMET”, korrik 2019, Andi Meçaj)

@Që nga 2006. Revista Letrare Admet. All Rights Reserved.