ESSE + INTERVISTA

 

PASQYRA E LËNDËS

(nga fundi në fillim)

 

27-ESSÉ – ESSÉ NGA A. Z. ÇAJUPI (NË VËNT TË PARATHËNIES) DHE (NJË FJALIM I MBAJTUR NË PARLAMENT MË 1924) NGA F.S.NOLI
26-ISMAIL KADARE – KOMBI SHQIPTAR PËRBALLË MIJËVJEÇARIT TË TRETË
25-INTERVISTË – KADARE: SHQIPËRIA E NGATËRRUAR DHE E KORRUPTUAR ËNDËRRON EUROPËN, POR…
24-REXHEP QOSJA PËR GJUHËN LETRARE SHQIPE
23-Takim i MARIO LUZI-IT me DORIANO FASOLI-N – (MARIO LUZI, NJË LUNDËRTAR I NËNTËQINDËS)
22-ELIZABETH FARNSWORTH INTERVISTON MARK STRAND-IN – (MBAS FITIMIT TË ÇMIMIT PULITZER PËR POEZINË, 1999)
21-Intervistë me ARIAN LEKËN mbi tezën e viteve ’30 nga Krist Maloki, kur Naim Frashëri dhe Lasgush Poradeci zhvishen nga atributet e poetit kombëtar. – (KUR POETI KRIJONTE PËR KOMBIN)
20-ESSÉ – RIVLERËSIMI SI SFIDË – (OPTIKË KRITIKE PËR PROFILIN POETIK TË FASLLI HALITIT)
19-HELIDON HALITI – (VEGIME TË NJË PIKTORI)
18-ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU – (LARGIMI I SHKRIMTARIT NGA ATDHEU)
17-INTERVISTA – TIRANA PO SHKATERRON SIMBOLET E ARKITEKTURES (nga Profesor D’AMATO GUERRIERI)
16-ESSÉ – EQEREM ÇABEJ – (KUNDËR PSEUDOFILOLOGËVE)
15-AZEM SHKRELI – (MBI MEDIOKËR)
14-INTERVISTA – FLET PRINCI I LIRIKËS SHQIPTARE LASGUSH PORADECI – (Intervistoi Janis Lilis, më 1941)
13-FLET ALI ASLLANI – (RAPSODI I TOKËS SHQIPTARE, intervistoi Janis Lilis, më 1931)
12-GAZETA RUMUNE “DITA”: BOTON INTERVISTËN QË POETJA, PROZATORJA DHE PUBLICISTJA E MIRËNJOHUR IOLANDA MALAMEN I KA MARRË SHKRIMTARIT ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKUT – (SHQIPËRIA, KY VEND I JASHTËZAKONSHËM…)
11-ESSÉ – REXHEP QOSJA – (PANTEONI I RRALLUAR) – (MOSMARRËVESHJET ME BASHKËKOHËSIT)
10-HIQMET MEÇAJ – (PËRJASHTIMI NË LETËRSI)
9-HIQMET MEÇAJ – (MASHTRIMI NË LETËRSI – vazhdim – Absurdi te Miti i Sizifit të Kamysë)
8-HIQMET MEÇAJ – (MODERNIZMI DHE MIKROBOTIZMI, Pasthënie e autorit për botimin e romanit “Kukullat e pyllit”)
7-HIQMET MEÇAJ – (MASHTRIMI NË LETËRSI)
6-HIQMET MEÇAJ – (MEDITIME DUKE PRITUR 2005)
5-HIQMET MEÇAJ – (DEBAT, FOBI APO MOSMARRËVESHJE, ose motivi i ulët i një debati të turpit)
4-INTERVISTA – Revista Haemus – (DUO, Bisedë me shkrimtarin HIQMET MEÇAJ)
3-MARASH MËHILLI – (BASHKËBISEDIM ME SHKRIMTARIN HIQMET MEÇAJ)
2-ESSÉ – HIQMET MEÇAJ, (Athinë, shkurt, 2005) – (ANKTHI, NJË ATDHE QË IA KRIJUAM VETVETES, ose ankthi biblik në prozën e Ardian-Ch. Kyçykut)
1-ANDI MEÇAJ – (DUHET NJË MENDËSI E RE, NJË TJETËR KOHË PO RRJEDH NË TRUPAT TANË)

ESSÉ

ESSÉ NGA A. Z. ÇAJUPI

NË VËNT TË PARATHËNIES*

Bashkatdhetarëve.

Tani disa vjet, kemi rënë tepër pas politikës… Politika! Fort mirë. Po na duhet dhe letratura, për zonë! Kemi nevojë të dëfrejmë e të çdëfrejmë dopak, të jetojmë dhe me ëndërra. Pastë të mirë, pra, z.Milo Duçi, që na mbushi dëshirën e zemërs, se «E thëna» do të na zbavitij mjaft, sa të harrojmë, një orë a dy, mendimet e mundimet e jetës, ndë këtë botë ku hollësitë, kodhelet dhe lodrat e politikës gati na prishin trutë në ditë të sotme. Do të më thuani se jam në gabim, se politika për shqipëtarët është si buka që hanë; janë të ‘lindur për politikë. Për njëmënd, ndë Shqipëri gjenden plot ministra, qeveritarë, depytenj, diptlomatë të fortë. Mbijnë sikursi kërpudhat nga dheu… Përkundra, shkronjëtorët, vjershëtorët, janë fort të pakët. Në këta 3 a 4 vjet të fundit Shqipëria ka mundur me pas më tepër se 300 a 400 ministra, diplomatë, deputenj të çkëlqyerë! Po, qysh 40 vjet e tëhu, s’ka mundur me na dhënë veç 4 shkronjëtorë e vjershëtorë që meritojnë të përmendej në letratyrë… Si shpjegohet kjo pasuni në pikëpamje të politikës? Unë, që jam krejt budallë në këtë pikëpamje, them se, për shumicën e shqipëtarëve politika është një punë fort e lehtë dhe u vërtetoj se, për me fitu bukën, në këtë botë të rreme, zanati m’i lehti është të bënesh ministrë. S’ke nevojë të dish asnjë punë, asnjë mjeshtëri me themel. Ministri i bujqësisë bie fjala, takon të mos çquajë qepët nga prasët; ministri i luftës takon të mos ketë marrë një pushkë në dorë; ministri i financës takon të mos ketë fituar as një grosh, veç me të grabitur, ministri i arsimit takor lë mos dijë as shqip, veç të mundij të shkruaj një ë me dy pika në krye: ministri i punëvet përjashtëme takon të jetë prift a hoxhë…, dhe puna të vejë mbarë gjithmonë…

————————————————–

1). Një herë në një kohë, populli lypte nga qeveritarët të jenë sidomos atdhetarë të vërtetë. Jo, sot s’është nevojë.
2). Ndë Shqipëri, një turkoman, një grekoman, një sllavoman, një intrigant, një tradhëtor, takon të bëhet pa vesvese, regjent, ministre, depytet, prefekt; faqe me nder, dhe mbret…

Kajro. shkurt 1922

1). Ironi therëse për gjendjen politike të viteve 1919-22 veçanërisht për qeveritë e Durrësit, të Verlacit e të Zogut dhe për dallaveret e tyre parlamentare.
*). U botua si parathënie në dramën •«E thëna»- të Milo Duçit (shkrimtar, gazetar patriot, bashkëkohës me Çajupin, i cili veprimtarinë e zhvilloi gjithashtu në Egjipt). Parathënia shpreh një moment lodhjeje, pakënaqësie e brengë të poetit, i cili shihte se punët s’po vinin mirë. Është ajo plasje në shpirt që e provonin mjaft intelektualë demokratë në vitet 1920, kur panë se sakrificat e vegjëlisë dhe të patriotëve te vërtetë po merreshin nëpër këmbë. Shqetësimet që shpërthejnë ne këtë parathënie janë ato të patriotit, demokratit, iluministit, që është i lidhur ngushtësisht me interesat e atdheut: Shkrimin e përshkon një ironi e mprehtë që thellohet deri në sarkazmë therëse.

NGA FAN S. NOLI

NGA NJË FJALIM I MBAJTUR NË PARLAMENTIN SHQIPTAR MË 1924

E para.
Anarkia fetare: katër fe të ndryshme që nuk kanë zënë rrënjë në zemrën e një populli pagan.
E dyta.
Anarkia sociale: Këtu s’ka as klasë bejlerësh, as klasë bujqësh, as klasë burzhuazie. Këtu bujku është më bej se beu dhe beu më bujk se bujku. Kemi një shembull të bukur për partinë popullore e cila mbahet sot në fuqi prej bejlerëve nga oxhakët më të vjetër, kurse anatarët e saj lëvdohen se kanë shpëtuar prej bejlerëve.
E treta.
Anarkia morale: Këtu qeni nuk e njeh të zonë, këtu karakteret dobësohen, qullosen dhe ndërrojnë formë e ngjyrë dita me ditë si në kaleidoskop. Këtu ambicjet janë pa fre e pa kufi, këtu i padituri i di të gjitha dhe i pazoti është i zoti për të gjitha.
E katërta.
Anarkia patriotike: Këtu brenda një dite si me magji tradhëtori bëhet patriot dhe patrioti tradhëtor. Këtu shohim përpara syve tanë të kapërdisen si patriotë të mëdhej ata që kanë luftuar për harfet dhe për flamurin e babës, që kanë djegur Shqipërinë e Mesme ose ata që janë puthur me andartet e i kanë ndihmuar shenjtërojnë anë e mbanë Toskërinë. Këtu si më thoshte një mik është më mirë që njeriu të jetë tradhëtor e të shikojë interesat e tij sepse kështu do të jetë i sigurtë që të nesërmen do të prokllamohet patriot i madh.
E pesta.
Anarkia e idealeve: Këtu idealet e shtrembëra, të errëta e të mumifikuara të Fanarit e të Buhares përfyten e përleshen në një luftë për jetë a vdekje me idealet më të gjalla më elegante e më të nderitshme të Perëndimit. Na mungojnë vetëm idealet e antropofagëve. Po për të zënë vendin e tyre kemi kolltukofagët, krimba të verdhë me kokë të zezë, që rriten me plagët e infektuara të Shqipërisë në lëngim, këpuseh që mund ti copëtosh, por jo ti shqitësh nga trupi që kafshojnë dhe thëthijnë. Herodi tregon se në betejën navale të Salaminës, një athinas kapi një anije persiane me dorën e djathtë e s’e lëshonte, gjersa ja prenë; atëhere e kapi me dorën e mëngjër, ja prenë dhe këtë, atëhere e kapi me dhëmbë e s’e lëshoj gjersa i’a prenë kokën. Sikur të ngjallej Herodi përsëri do të shikonte që kolltukofagët tanë janë më të fortë se ky trim legjendar i vjetërsisë antike. Që t’i çqitësh këta tanët nga kolltuku duhet të preç jo vetëm duart e kokën po dhe këmbët e trupin.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, korrik 2020, Andi Meçaj)

KOMBI SHQIPTAR PËRBALLË MIJËVJEÇARIT TË TRETË

ISMAIL KADARE

(essé)

Në prag të mijëvjeçarit të tyre të tretë, qe është dhe mijëvjeçari i tretë i botës së sotme, shqiptarët i priste një befasi tragjike. Ishte e pangjashme me dramat e mëparshme, ndaj ishte, ndoshta, dhe më e hidhura. Një vizatim në një gazetë franceze të atyre ditëve e jepte tronditshme thelbin e ngjarjes: Njëra kokë e shqiponjës dykrenare, zogut simbolik të shqiptarëve, përpiqej të mbyste kokën tjetër. Marsi i egër i 1997 do të hyjë në historinë e këtij vendi si marsi i vetëvrasjes. Nuk teprohet aspak po të thuhet se Shqipëria u përpoq të vetëvritej.
A ishte e denjë kjo për një popull që ka mijëra vjet që jeton në këtë botë të vështirë? A ishte shenjë papjekurie, lodhjeje apo fatalizmi? Së fundi, a ishte e turpshme?
Për dikë që shkon drejt vetëvrasjes, gjykimi i pastajmë, qoftë i atij vetë, qoftë i të tjerëve s’mund të jetë kurrë as tepër i saktë, as tepër i qartë, e aq më pak, as tepër i pamëshirshëm. Por ne, nëse nuk jemi ne gjendje të shkoqitim e të zhbirojmë shkaqet e thella e ndërthurjen e kushteve që e sollën popullin shqiptar në këtë ditë me të vërtetë të zezë të tij, jemi të detyruar ndërkaq që çdo mendimin tonë, çdo përpjekje e çdo veprim tonin të tashëm ta vëmë në lidhje me këtë tragjedi. Ajo është e tillë që nuk të lë të qetë. Ajo është zotëruese dhe klithëse. Ajo shtron pyetje dhe kërkon përgjigje nga të gjithë.

Miti i Katastrofës
Popujt, ashtu si qeniet njerëzore kanë dëshirë të kujtojnë fatkeqësitë e kaluara. Me kalimin e viteve, shpesh qëllon që këto fatkeqësi të skajuara në ndërgjegjen e tyre, ndryshojnë trajtë, rrallë herë zbehen ose harrohen, së shumti zmadhohen ose nxihen më fort. Në ndryshim me qenien njerëzore, që e ka jetën të shkurtër, jetëgjatësia e kombeve krijon kushte për tjetërsimin e fatkeqësive, të cilat disa herë shndërrohen në mite të vërteta. Në këto mite mbështetet shpesh kujtesa historike, prej tyre ushqehen letërsia dhe artet ose krijohen psikoza fataliste që ngjyrojnë për një kohë të gjatë atë që quhet shpirtësi e një populli. Ndërkaq, ka raste që prej këtyre miteve ushqehen propagandat shovinistë e doktrinat hakmarrëse kundër popujve të tjerë.
Një nga mitet tipike që gjendet në historinë e shumë popujve është ai i katastrofës së dikurshme. Është një thyerje ose një humbje e dhimbshme ose disa gjëma të njëpasnjëshme, kujtimi i të cilave nuk ka asgjë të keqe, përkundrazi shërben për fisnikërimin e një populli, kur selitet në një kah të mbarë. Për fat të keq, koha ka treguar se mund të shërbejë edhe për të kundërtën: për ta egërsuar një popull kundër të tjerëve.
Fatkeqësitë e kaluara të popullit shqiptar, pushtimi osman në shek XV, copëtimi i Shqipërisë në fillim të shek XX dhe izolimi i saj nga bota për faj të diktaturës komuniste në gjysmën e dytë të këtij shekulli nuk krijuan te shqiptarët as doktrina shfarosëse, as urrejtjeje kundër të tjerëve dhe kjo është një cilësi e admirueshme e tij. Nderimi dhe mbrojtja e tjetrit, e atij që është i ardhur, i huaj, mik ose bujtës, një mendësi që vjen qysh nga kohërat antike, ka qenë një nga gurët themelorë të qytetërimit shqiptar. Që ky nderim nuk është një shpikje poetësh e as një cilësi e elitës shqiptare, u rivërtetua gjatë Luftës së Dytë Botërore. Dhjetëra mijëra ushtarët italianë të mbetur në Shqipëri nën mëshirën e popullsisë së armatosur shqiptare, pas kapitullimit të Italisë, nuk u prekën aspak prej kësaj popullsie, përkundrazi u morën në mbrojtje prej saj. Nga ana tjetër, është një fakt i njohur tashmë se Shqipëria ishte një nga vendet e rralla në botë, në mos i vetmi, ku asnjë hebre nuk iu dorëzua nazistëve.
Diktatura komuniste me politikën e saj veçuese u përpoq ta armiqësonte popullin shqiptar me gjithë botën, kryesisht me Europën Perëndimore, por nuk ia doli dot. Pas rënies së komunizmit, populli shqiptar dëshmoi ndaj të huajve europianë dhe amerikanë po atë ndjenjë miqësore të dikurshme.
Kjo tolerancë e gjerë e këtij populli e shoqëruar me tolerancën fetare, gjithashtu të vërtetuar gjatë shekujve, nuk u vu në dukje e nuk u çmua asnjëherë sa duhet. E ishte e nevojshme, për të mos thënë e detyrueshme të çmohej, sepse kishim të bënim me një shembull të shkëlqyer ballkanik në kohën që gadishulli i madh u përfshi tej e mbanë nga furtunat shoviniste, nga intoleranca e urrejtja etnike e nga krimet e rënda të ushqyera prej saj.
Për t’u kthyer të miti i katastrofës, ky mit të shqiptarët, ndërsa nuk shkaktoi acarim kundër të tjerëve, mori, për fat të keq, një zhvillim të papritur: pezmatim kundër vetvetes.

Psikoza mohuese
Rilindasit duhen lexuar e rilexuar gjithmonë, sidomos në kohërat e vështira. Duke i shfletuar tani, shikojmë se përveç shqetësimit të tyre themelor: çlirimit të Shqipërisë e pavarësisë së saj, ishte një ankth tjetër, i vazhdueshëm, i lidhur ngushtë me të parin: rizgjimi i atdhedashurisë.
Këmbëngulja e tyre për këtë rizgjim, këmbanat e tyre, thirrjet e zjarrta, shpeshherë të dëshpëruara, Ti Shqipëri, më jep nder, më jep emrin shqiptar dëshmojnë një të vërtetë tepër dëshpëruese: një pjesë e shqiptarëve ishin ftohur prej atdheut të tyre. Turqizimi i qindra mijëra shqiptareve, greqizimi i një pjese tjetër, ngatërrimi i fesë shqiptare me atë fetare dëshmojnë se ndjenja patriotike te një pjesë e shqiptarëve ka qenë jo aq e fortë siç paraqitej. Një pjesë e tyre me lehtësi ishin gati ta këmbenin atdheun e tyre me një tjetër atdhe, një pjesë kishin turp të quheshin shqiptarë, të tjerët më lehtë viheshin në shërbim të forcave kundërshqiptare.
Duhet thënë se kjo nuk ishte një dukuri e rrallë. Në shumicën e vendeve, ashtu siç ka një përqindje të popullsisë me prirje kriminale, ka dhe një përqindje me prirje të mbrapshtë (perverse) kundër atdheut të vet. Kjo është e njohur që nga kohërat antike, kur midis grekëve të vjetër gjendeshin gjithmonë njerëz e prijsa që bashkoheshin me armiqtë e Greqisë, e gjer në kohën tonë, te grupimet e ndryshme politike, sidomos ato ekstremiste, terroriste, maoiste etj., cilësi e parë e të cilëve është urrejtja kundër vendit të tyre dhe bashkimi me çdo forcë tjetër që është kundërshtar i tij.
Shqetësimi dhe ankthi i rilindasve lidhur me këtë hall të madh tregon se prirja kundërshqiptare e një pjese të shqiptarëve ka qenë një rrezik i ndjeshëm për Shqipërinë.
Një prirje e mbrapshtë nuk mund të mbetët gjallë për një kohë të gjatë, pa u ushqyer. Dashuria për atdheun është një ndjenjë e shëndetshme e natyrale, e cila me pak përkujdesje kultivohet lehtë. Kurse prirja e kundërt, mosdashuria për popullin tënd, është rrjedhojë e disa faktorëve këmbëngulës. Injoranca e thellë ku u zhyt për shumë shekuj populli shqiptar, mungesa e shkollave, e universiteteve, e akademive, e institucioneve kulturore e, natyrisht, mungesa e strukturave shtetërore e zbehu fort shqiptarizmin ose, në rastin më të mirë, e la atë në një nivel parak (primitiv), që me vështirësi e kapërcente folklorizmin. Në kushte të tilla, përkitja me një kulturë të huaj ishte tronditëse për shqiptarët. Ajo krijonte dy rrjedhime: ose i shtynte ata, që në shembullin e kësaj kulture të ringjallnin kulturën e vendit të vet, ose e kundërta, i largonte përfundimisht prej atdheut.
Kështu, në prag të çlirimit të Shqipërisë i kemi patur të dyja prirjet: atdhedashurinë e disave dhe antishqiptarizmin e, disa herë kundërshqiptarizmin e të tjerëve.
Rilindasit u përpoqën si titanët t’i bindin shqiptarët se nuk duhej të turpëroheshin nga vendi i tyre, se ata kishin një atdhe të bukur, se kishin një gjuhë madhështore, një nga 5 – 6 gjuhët themelore të Europës dhe një nga 10 – 12 gjuhët themelore të botës, se ishin racë e bukur trupërisht dhe tepër e aftë mendërisht, se kishin një histori të shkëlqyer, se gjëmat kombëtare nuk ishin një arsye për t’u ftohur me atdheun, por përkundrazi për t’u afruar më fort me të.
Aksioni i rilindasve për zgjimin e Shqipërisë ishte më i madhi e më i gjeri aksion kulturor e patriotik në krejt historinë shqiptare. Rrallë herë emërtimi i një lëvizjeje përkonte plotësisht me qëllimin e saj, ashtu si në rastin e Rilindjes shqiptare. Në të vërtetë ishte ajo që e rilindi Shqipërinë, ose për të qenë më të saktë, ishte ajo që e lindi Shqipërinë moderne.
Që kjo lëvizje e ky vrull të ishin të suksesshëm, rilindasit e himnizuan dhe e sublimuan historinë e shqiptarëve. Ata qëmtuan në të kryesisht kulmet e ndritura, duke mos u ndalur në njollat e saj. Po me aq këmbëngulje ata vunë në pah vlerat morale e fizike të shqiptarëve, kryesisht virtytet, pa dashur të ndalen në cenet e tyre, që nuk ishin më të pakta se virtytet. Kjo ishte rrjedhojë logjike e qëllimit të lëvizjes: rifitimit të besimit të humbur.
Një arsye tjetër që e përligjte plotësisht optikën e tyre pozitive ishte propaganda kundërshqiptare, që kishte nisur ndërkaq të kultivohej nga fqinjët e Shqipërisë: kryesisht nga rrethet shovinistë serbe e greke. Ishte një propagandë e egër dhe shtazarake që rrallë herë ishte parë në fytyrë të dheut. Përballë kësaj furtune të sëmurë, rilindasit shqiptarë mbajtën një qëndrim fisnik e të admirueshëm. Në vend që të binin në nivelin e saj, duke u përdhosur edhe vetë nga balta e kundërshtarëve, ata zgjodhën përgjigjen e tërthortë: lartësimin e vlerave shqiptare.
Ky vizion optimalist i rilindasve, i përfaqësuar në radhë të parë prej Naim Frashërit e më vonë prej Gjergj Fishtës, u bë objekt vërejtjesh e kritikash më pas e vazhdon ende sot, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë. Në ngjarjet e fundit tragjike të Shqipërisë ishte pikërisht ky vizion rilindas që u sulmua në mënyrën më barbare. Një grusht intelektualësh renegatë e një grusht politikanësh të papërgjegjshëm, të bashkuar me turmat e vulgut shqiptar, u përpoqën dhe arritën t’ia vinin zjarrin Shqipërisë. Qëllimi i tyre ishte zhbërja e Shqipërisë, çka ata e treguan me shkatërrimet e vlerave kombëtare, të atyre që nuk ishin prekur as nga pushtuesi otoman e as nga ai nazist. Nga këto ngjarje Shqipëria, e ndoshta jo vetëm Shqipëria, por Europa e tërë, nxori një mësim që asnjëherë nuk ka qenë kaq i qartë: në kushtet e demokracisë turmat vulgare të fshehura prapa fjalës “popull” mund të kthehen në varrmihës të demokracisë, po aq sa tiranët, në mos më keq. Kjo është arsyeja që grekët e vjetër, kur diskutonin për demokracinë, për të mirat e të këqijat e saj, ishin tepër gjakftohtë, pa paragjykime, rrjedhimisht pa entuziazëm. Nën trysninë e populizmit të majtë, bota e sotme, ashtu siç ka harruar mjaft mësime të historisë, e ka harruar, me sa duket, edhe këtë mençuri antike. Shqipëria, që e provoi në mish të saj çdo të thotë kjo karikaturë e demokracisë, shpresojmë të mos e harrojë.
Mësimi i parë, është i qartë: demokracia e pashoqëruar nga një strukturë ligjesh e një strukturë e fortë shtetërore që të sigurojë funksionimin e saj, mund të kthehet lehtë në të kundërtën e vet.

Për sa i përket kritikës ndaj vizionit të rilindasve shqiptarë, ajo, gjithashtu, duhet parë në rrethanat kur është bërë e në zhvillimin e dramës shqiptare. Ai vizion inkurajues lindi në kushte të caktuara, për një qëllim të caktuar. Në kushte të mëvonshme, kur kombi shqiptar, ose së paku një pjesë e tij që e kishin shtetin e vet të pavarur, ndeshej me probleme të tjera, me probleme të së drejtës, të demokracisë, të emancipimit shoqëror etj., ai vizion kryekrejt optimist nuk ishte i mjaftueshëm. Ndaj dhe bota shqiptare kërkoi dhe gjeti shtigje të reja të mendimit e të veprimit.
Ndërkaq duhet thënë se, sipas një tradite të keqe ballkanase e sidomos shqiptare, traditë të të hedhurit nga një skajshmëri në tjetrën shumë shqiptarë u treguan të paaftë të pranonin evoluimin e mendimit e të kulturës politike. Duke mos e kuptuar pasurimin e traditës ata nuk njihnin veç shkëputje të dhimbshme, shkëputje të pasura me rrënim, paroksizmi i të cilave arriti kulmin në mars të vitit 1997.
Në botën e egër ku jetojmë, në kushtet kur Shqipëria është ende e brishtë, kur ajo është realisht e jo mitikisht e kërcënuar, në kushtet sidomos kur kombi shqiptar vazhdon të jetë i prerë më dysh, vizioni rilindas mbetet vizioni bazë për botën shqiptare. Kritika kundër veseve e ceneve tona, ashtu siç bën gjithë bota për vetveten, nuk është veçse një plotësim i këtij vizioni e jo një përmbysje e tij.
Për të parë më rrokshëm si funksionon një bashkëjetesë vizionesh, që, në shikim të parë duket e pamundur, le të kujtojmë Faik Konicën dhe qëndrimin e tij ndaj Naim Frashërit.
Konica, personalitet brilant i kohës dhe kulturës shqiptare, ishte i pari që u përpoq të hidhte një dush të ftohtë mbi zjarrminë rilindase. Me të drejtë ai u përpoq t’u kujtonte shqiptarëve jo vetëm cenet e tyre, por dhe mbrapshtitë dhe marrëzitë e tyre të herë pas hershme. Ndërkaq, e parë nga largësia e kohës, optika e tij është kundërthënëse. Ai është vetë rilindas e po vetë kthehet kundër rilindasve. Punon e digjet për Shqipërinë e, aty për aty, i pëlqen të tallet me të tjerët që bëjnë të njëjtën gjë. E adhuron dhe e lavdëron Naim Frashërin e më pas i kthehet e s’i lë gjë pa thënë. Përgjërohet për atdheun që e ka larg, e mbron ku mundet, i del për zot kundër shpifësve e racistëve, pastaj kthehet e shan, e quan Zululand ai vetë, më keq se racistët. Mund të thuhet kështu se është ai, vetë Konica, që ngrihet kundër Konicës.
Nuk do të ishte me vend t’i kujtoheshin këto këtij kolosi të kulturës shqiptare, (në fund të fundit kolosëve u çmohen kryesisht lartësitë) sikur kjo anë e tij kundërthënëse të mos shfrytëzohej me qëllime të mbrapshta ende sot. Vitet e fundit, kur në prag të hyrjes së Shqipërisë në familjen europiane, kundër saj e kundër kombit shqiptar shpërtheu një fushatë e tërbuar raciste, me emrin e Konicës dhe me veprën e tij u bënë spekulime nga më monstruozet. Një zhgan intelektualësh antishqiptarë, së bashku me një pjesë të medias botërore, që iu sulën me një urrejtje shtazarake popullit të vogël shqiptar, për ta përbaltur, për ta mallkuar, për ta ndarë përjetë nga familja e popujve europianë, u rrekën ta bënin Konicën flamur të tyre. Ky do të ishte profanimi më i lemerishëm për Konicën e madh. Ndaj, për ta mbrojtur jo vetëm kombin shqiptar, por atë vetë, birin e tij më të madh, jemi të detyruar të kujtojmë kundërthënien e tij. Në fund të fundit, përçmimi dhe balta që do t’i hidhej këtij kombi do ta përbalte, në radhë, të parë fytyrën e kolosit.

Antishqiptarizmi si profesion fitimprurës
Rasti i Konicës, më mirë ndoshta se çdo tjetër, na kujton cilësitë e shqiptarit: edhe kur ngjitet në lartësitë sublime, herë pas here që nga thellësitë e racës i vijnë vrullet zemërake. Por më shumë se kjo, rasti i Konicës shtron një pyetje madhore në këtë fund mijëvjeçari: ç’imazh kanë për vetveten shqiptarët? Është një çështje themelore që kapërcen dukshëm anën kulturore e etike. Ky çmim i vetvetes lidhet me vlerësimin e atdheut, së fundi ai lidhet me çështjen themelore se sa janë ata të vendosur të mbrojnë ekzistencën e tyre si komb në rruzullin e shqetësuar botëror.
Nuk është as shpikje poetësh, as propagandë nacionaliste, e aq më pak komuniste, të thuhet se vendi ynë, Shqipëria, ka qenë disa herë në zgrip të humnerës. Traktatet për ta ndarë atë midis fqinjëve, programet e doktrinat për ta shpërbërë kombin shqiptar janë aty, në arkivat e shumë shteteve, me data, me vula, me emra. Dhe shumë prej tyre nuk janë aspak të vjetra. Ato kanë në fund vitet 1913, 1918, 1938 e disa janë fare të reja.
Në këto kushte, në kushtet kur tërbimi nacionalist antishqiptar merr përmasa të tilla, sa që në mars të vitit 1997, në demonstratat e Shkupit njerëzit kanë guxim të ulërijnë “shqiptarët në krematorium!”, kuptohet që të jesh antishqiptar është fare e lehtë, madje është shpesh fitimprurëse. Kështu dhe kurrsesi ndryshe mund të kuptohet vala antishqiptare që shpërtheu rrotull Shqipërisë dhe brenda në Shqipëri kohët e fundit. Kështu shpjegohet përse një grusht intelektualë renegatë shqiptarë u bënë befas të përkëdhelurit e medias botërore, të përkëdhelurit e disa forumeve ndërkombëtare dhe, ç’është më e keqja, zëdhënësit për problemet shqiptare.
Shkurt antishqiptarizmi u kthye në profesion. Është kjo frymë e sëmurë që ndihmoi për rrëzimin e strukturave të shtetit shqiptar brenda dy – tri javësh, që bëri gjeneralë dhe oficerë shqiptarë në mënyrën më të turpshme të braktisnin postet e tyre, për të përfituar një azil politik në Itali, që vulgu shqiptar t’i vëjë zjarrin tempujve të kulturës shqiptare.
Në kushte të tilla, të ulërish ende se në Shqipëri ka patriotizëm të tepruar, se letërsia shqipe është nacionaliste etj, është me të vërtetë thirrje e hapur për tradhti të hapur tashme ndaj atdheut.
E gjithë kjo lidhet me një sërë pyetjesh themelore: a janë shqiptarët patriotë me shumë se ç’duhet apo përkundrazi janë ftohur me vendin e vet? A mos po e mbiçmojnë pa të drejtë veten dhe vendin e tyre, a mos përkundrazi e përçmojnë pa të drejtë veten dhe atdheun, me fjalë të tjera: a e duan këtë vend që u ka dhënë emrin qysh prej dy mijë vjetësh, apo ëndërrojnë ta këmbejnë me një tjetër vend, ëndërr e mbrapshtë kjo që ka ngritur krye aty – këtu në kohën tonë? Në prag të mijëvjeçarit të tretë shqiptarët janë të detyruar të nxjerrin ende mësime nga drama e tyre, që ndodhet ende në zhvillim.
Në kushtet e një klime të ashpër ndërkombëtare, ku ata, i vetmi komb i ndarë tragjikisht në Europë janë të detyruar të durojnë mospërfilljen botërore për gjëmën që u ka rënë në kokë, në kushtet e vetmisë së tyre, të trysnisë së një propagande dashakeqe që e ka përbaltur imazhin e tyre në botë, duke e paraqitur herë si popull violent, herë si fondamentalist, herë barbar e herë të lajthitur, shqiptarët janë të detyruar, midis të tjerash, të bëjnë një zgjedhje e sqarim themelor në ndërgjegjen e tyre lidhur me patriotizmin. Mendimit të mbrapshtë që e ngatërron patriotizmin me nacionalizmin, që e paraqet antipatriotizmin si balsam kundër nacionalizmit, ata duhet t’i përgjigjen me një “jo” të prerë. Patriotizmi nuk është nacionalizëm dhe antipatriotizmi është po aq i rrezikshëm sa shovinizmi. Ata që i japin shpesh këshillat kundër patriotizmit, e kanë siguruar ndërkaq patriotizmin në vendet e tyre, dhe si të gjithë të velurit i lejojnë vetes luksin të nazetohen me të. Ndërkaq vetënderimin për vendet e tyre e kanë siguruar gjatë shekujve, pa kursyer asgjë, madje as forcën e armëve. Askush nuk shqetësohet në Francë kur presidenti e mbaron çdo fjalim me fjalët “Rroftë Franca!” dhe askush nuk acarohet në SHBA kur në të gjitha meshat bekohen shteti amerikan, presidenti i vendit, madje dhe ushtria amerikane.
Le të pranojmë me trishtim se në krejt gadishullin Ballkanik, në kohën kur shumica e vendeve u përfshinë nga valët e egra nacionaliste, te shqiptarët ndodhi e kundërta. Kjo ishte e thënë që, pasi u përpoqën t’i japim botës shembullin grotesk të popullit të parë pa fe në botë, majmunët e vendit tonë u joshën nga mbrapshtësia tjetër: të japin shembullin e popullit pa atdhe.
Thyerja morale e popullsisë shqiptare në këtë fund shekulli ishte një nga humbjet më të rënda të tij. Ajo ishte, me sa duket, rrjedhoja me tragjike e diktaturës sfilitëse komunistë në Shqipëri dhe e terrorit shtazarak serb në Kosovë e vise të tjera të Jugosllavisë.
Thyerjet morale janë të njohura në jetën e popujve. Ashtu siç janë të njohura ringritjet. Për t’u ringritur, kombit shqiptar i duhet të tendoset e të nxjerrë nga thellësitë gjithë rezervat që ka skajuar aty, ato rezerva, që popujt, sipas një teknologjie të lashtë, i ruajnë për ditë të zeza e i nxjerrin në stinë fatkeqësish.
Raportet me atdheun zënë në këtë rast vendin kryesor. Shqipëria s’ka nevojë për ekzaltime vulgare, po as më pak nevojë për përçmim. Mendimi se Shqipëria dhe shqiptarët kanë qenë tepër të himnizuar nga kultura shqiptare, ndaj tani duhet t’i rrëzojmë në baltë për t’i sjellë në vete, është doktrinë e antishqiptarizmit. Kultura dhe mendimi i një populli qëndron gjithmonë në një lashtësi të shquar për ku përpiqet ta tërheqë e ta ngrejë gjithë kombin. Dy shekuj me parë, Gjermania e Gëthes dhe e Shilerit ishte shumë larg Gjermanisë së prapambetur e fshatarake e, megjithatë, askush nuk e cilëson mendimin gjerman si elitist ose ekzaltues. Nisur nga kjo, mund të thuhet pa drojë, se mendimi rilindas shqiptar, ndonëse tepër i lartë në krahasim me gjendjen reale të popullsisë shqiptare, ishte plotësisht i përligjur. Nga ana tjetër, duke e pranuar nevojën e plotësimit të këtij mendimi me një vizion kritik e qortues (korrigjues), duke e pranuar, pra, si të drejtë në thelb prirjen kritike të Konicës, megjithatë në emër të një të vërtete sipërane, duhet thënë se kritika e tij kundërthënëse ishte më shumë çka e tepruar dhe e parakohshme. Vetë ai e dëshmon ketë, jo vetëm me atë pjesë të veprës së tij që është e mbrujtur plot dashuri e përgjërim për Shqipërinë, por dhe me veprimtarinë e tij si ambasador i vendit të vet në SHBA, detyrë që e kreu shkëlqyeshëm për një kohë të gjatë. Ambasadori më i kulturuar e më brilant i kohës në Uashington, ai bëri çmos ta paraqiste Shqipërinë e qytetërimin shqiptar në dritën më të mirë të tij, duke e mbrojtur nga keqkuptimet e nga përçmimi, një ajmè, ishte ngritur disa herë vetë t’ia shprehtë vendit e popullit që e kishte lindur.

Mbi drejtpeshimin
Kombi shqiptar në këtë fundshekulli vazhdon të përjetojë orën e ligë të tij. Ai është i goditur rëndë në trupin e vet, ngaqë është i ndarë e i shpërndarë në tre shtete. Por ai ka marrë goditje psiqike po aq të rënda, në mos më tepër: ai është i thyer moralisht.
Ringritja morale e popullit shqiptar është aksioni me i ngutshëm në këtë kohë të rëndë. Ai është çelësi, pa të cilin nuk mund të ndërmerret asnjë veprim tjetër shpëtues. Në qoftë se populli shqiptar do të vazhdojë ta përçmoje e ta përbaltë vetveten, në qoftë se ai në mënyrë iracionale do të synojë drejt shpërnguljes, qoftë nga trojet e tij në Kosove, qoftë nga trojet e shtetit shqiptar, në qoftë se ai do të vazhdojë të ngrejë dorën kundër strukturave shtetërore të tij, të çfarëdolloj ngjyre politike të jenë ato, ai do të ecë drejt greminës.
Kahu i mbarë i një kombi varet nga ai vetë. Ashtu siç nis zezona e tij. Mendimi që kombi shqiptar do të ketë për vetveten, në një mënyrë ose një tjetër do të rrezatojë e do të kthehet në një realitet. Imazhin e mirë ose të keq për një popull nuk mund ta krijojnë për një kohë të gjatë as zyrtarët e tij, po as renegatët e tij; atë s’mund ta krijojnë as nacionalistët e ekzaltuar, por as vulgu i egër e i verbër. Aq më pak mund ta krijojnë atë diplomatët mendjelehtë, gazetarët e pabesë, denoncuesit, psikopatët dhe paranojakët e dehur për lavdi.
Njeriu shqiptar, i lodhur nga kalimet e befta prej vetëmbrojtjes drejt vetëpërbaltjes, dhe e kundërta, ka nevojë më tepër se kurrë për rifitim e drejtpeshim shpirtëror. Drejtpeshimi nuk rigjendet duke përdorur ketë përndezjen nacionaliste si kundërhelm ndaj vetëpërçmimit, a aq më pak duke e përdorur këtë të fundit si balsam kundër kapardisjes. Për të shmangur kalimin nga një dush i nxehtë në një dush të ftohtë, njeriu shqiptar ka nevojë sot për orientim të saktë. Disa pyetje të thjeshta, por themelore e bazike çohen sot përpara tij: ç’popull jemi? Domethënë, a jemi si të tjerët, a meritojmë një fat normal e një jetë normale si të tjerët? A kemi mëkate për të larë, a kemi borxhe për të paguar? A jemi vërtetë fatkëqij, apo ashtu na duket, apo ashtu na pëlqen të shfaqemi përpara vetes dhe botës? Të gjitha këto pyetje mund të formulohen në një motërzim edhe më të thjeshtë; ne shqiptarët, pas dy mijë vjetësh ekzistence, tani në prag të mijëvjeçarit të tretë a i kemi ende aftësitë trupore e shpirtërore për të vazhduar të jetojmë si komb, apo koha jonë ka kaluar?
Pa rënë në kurrfarë optimizmi të kotë, mund të thuhet pa droje se, pikërisht sot, shqiptarët, pavarësisht nga lëngata që u ka rënë e përpiqet t’i vëjë poshtë, kanë shanset më të mëdha për të zënë përfundimisht vendin që prej kohësh e kanë merituar në familjen e popujve. Madje, kjo lëngatë e kjo krusmë e tmerrshme është ndoshta shenja me e sigurtë për një të ardhme plot shpresë. Në jetën e shumë popujve janë të njohura këto gremina, pas të cilave kanë ardhur ngritjet, disa herë marramendëse.

Le të kthehemi te pyetjet e thjeshta themelore
Fati, ndonëse na është bërë zakon ta mallkojmë, na ka caktuar ne shqiptarëve të jetojmë në një nga zonat më të bukura të Europës. Europa vetë, ndërkaq së bashku me SHBA është tani lagjja më luksoze e botës. Ne e harrojmë shpesh këtë, harrojmë që ky vend, sharjet ndaj të cilit i kemi në majë të gjuhës, ky vend pra, i vendosur midis Venedikut, Romës e Athinës ka një skajim gjeografik të mrekullueshëm, se ai ka një klimë të admirueshme, se ka pasuri natyrore të shumta, se ka ndoshta plazhet më të bukura të kontinentit. Ne harrojmë ç’do të thotë ankthi shekullor i vendeve që nuk kanë dalje në det, pa përmendur vendet e izoluara në thellësi të kontinenteve, pa përmendur trojet e gjera të kësaj botë të mbushura me shkurre, shkretëtirë e trishtim, e mbulojnë tri të katërtat e rruzullit tokësor. Ne i harrojmë këto dhe, meqënëse jemi midis një kopshti plot me shtete pasanike, na pëlqen të qahemi që nuk jemi si ata.
Ne vuajmë nga kompleksi i vogëlsisë dhe harrojmë se shtati i popullit shqiptar, pavarësisht nga prerja e trojeve të tij nuk është aspak i vogël në këtë gadishull, se ai është përafërsisht i barabartë me shtatin e grekëve, të serbëve e të bullgarëve. Përsëritja gjer në lodhje e shprehjes “Shqipëria e vockël”, “popull i vogël” s’është veçse shprehje e një dëshire për të fshehur përtkurrjen e mëtejshme të këtij populli.
Ndërkaq, porsa diku del në pah ndonjë mendim, ndonjë program ose ndonjë pyetje: përse shqiptarët, ndryshe nga popujt e tjerë duhet të jetojnë të ndarë, aty për aty harrohet përçmimi për vogëlsinë dhe buis shprehja “Shqipëri e madhe”. Kjo shprehje përsëritet me një farë tmerri, si diçka e rrezikshme, thua se në këtë botë vetëm 8 ose 9 milion shqiptarët që jetojnë bashkë bëhen të rrezikshëm për botën! E ndërkaq, askush nuk thotë, sipas kësaj logjike, se 90 milion gjermanët e bashkuar janë të rrezikshëm, e aq më pak askush nuk thotë se 250 milionë rusët, bashkë me bombat e tyre bërthamore janë kërcënim për të tjerët.
Në qoftë se s’duhet të vuajmë as nga kompleksi i “vendit të mallkuar”, as nga ai i vogëlsisë numerike, shqiptarët aq më pak kanë njohur kompleksin e racës. Jo vetëm që në botën e sotme të çliruar nga paragjykimet raciste ata paraqiten një popull i shëndetshëm, si gjithë të tjerët, por edhe në kushtet e dallimeve e doktrinave raciste, duke qenë ndër të rrallët popuj të Europës që nuk u prekën, përkundrazi u lajkatuan prej këtyre doktrinave, shqiptarët, vetvetiu mbetën jashtë këtij trazimi. Merita e tyre është se ndërkaq ata nuk u dehën nga lajkat raciste dhe përveç theksimit ndoshta të kapardisjes, teoria e racave s’pati pasojë në Shqipëri.
Në sferën shpirtërore, në zotërimin apo krijimin e vlerave shqiptarët s’kanë patur kurrë arsye t’i kenë lakmi apo smirë të tjerëve, aq më pak kanë arsye sot për një gjë të tillë.
Shqiptarët janë krijuesit e bartësit e një prej gjuhëve themelore të njerëzimit, një gjuhe që ka vendin e saj të paluajtshëm midis dhjetë – dymbëdhjetë gjuhëve kryesore të botës. Një nga vendet e para të krishtera të Europës, Shqipëria ka qenë rrjedhimisht truall fillestar i qytetërimit perëndimor europian. Nga himni i madh i krishtërimit “Te Deum”, i shkruar nga një peshkop shqiptar mbi njëmijë e pesëqind vjet më parë, te mbrojtësi i qytetërimit perëndimor, Gjergj Kastrioti, personazhi më sublim e më i njohur në botë, jo vetëm i shqiptarëve, por i krejt popujve të Ballkanit, i cilësuar si “Atlet i Krishtit”, e gjer te murgesha shqiptare Nënë Tereza, gruaja shqiptare më e famshme e botës së sotme, kalon si një fill i ndritur dëshmia e këtij qytetërimi, kaq shumë e kaq me këmbëngulje të mohuara nga dashakeqësit e kombit shqiptar.
Dhe kjo është e kuptueshme: duhej fshirë kjo dëshmi për t’u hapur rruga shpifjeve e shtrembërimeve të përbindshme, për të ardhur gjer te teza e mbrapshtë se shqiptarët, jo vetëm s’kanë të bëjnë me qytetërimin europian, por janë varrmihës të tij.
Gjithmonë në këtë logjikë të mbrapshtë shpjegohen sulmet që iu bënë vitet e fundit, prej vetë renegatëve shqiptare tashmë pikërisht gjuhës shqipe, figurës sublime të Gjergj Kastriotit, i cili u quajt “hajdut kuajsh dhe agjent i italianëve”, si dhe krejt traditës kulturore shqiptare të djeshme e të sotme. Paradoksizmi i këtyre sulmeve ishte pranvera e vitit 1997, kur turmat e vulgut shqiptar, të nxitur, veç të tjerash, edhe nga këta intelektualë renegatë, i vunë zjarrin e i vunë kazmën dëshmive të çmuara të qytetërimit shqiptar, arkivave, teatrove antike, muzeut të Gjergj Kastriotit!
Për të vazhduar me vlerat shpirtërore të krijuara nga ky popull, le të kujtojmë poezinë orale shumëshekullore, kodet zakonore, ritet antike, muzikën, koreografinë, kostumet e mahnitshme, për të ardhur gjer te letërsia shqipe. Kjo e fundit, duke u futur në klubin e zgjedhur të letrave të mëdha të botës, u bë veçanërisht e bezdisshme për ithtarët e tezës se shqiptarët janë të paaftë për kulturë. Ndaj, ashtu si krejt qytetërimi shqiptar, ajo do të pësonte sulmet e dëshpëruara e vulgare të antishqiptarizmit. Në këtë rast do të ndodhnin veprime të turpshme, aq sa asnjë vend, sadopak dinjitoz, nuk do t’i lejonte kurrsesi. Endacakë të huaj, ata që s’i njeh kush e nuk i pyet kush në vend të vet, mësues fshati nga Kalabria apo nga Gjermania e Jugut ftohen në Shqipëri për të hedhur baltë mbi letërsinë shqipe e kulturën shqiptare.
Ky racizëm kulturor antishqiptar, i pashembullt në botën e sotme, u bë i mundur për shkak të kundërpatriotizmit shqiptar. Të dy ata ishin ndër faktorët themelorë që mundësuan rrënimin në mënyrë të turpshme të shtetit shqiptar, të ushtrisë, të policisë e krejt ngrehinës shtetërore.
Racizmi kulturor antishqiptar merr pamje edhe më të shëmtuar e të papranueshme, kur kujtojmë se vetë shqiptarët s’kanë kurrfarë përçmimi ndaj kulturës së të tjerëve. Mungesa e racizmit dhe e shovinizmit te shqiptaret, pjellë e natyrshme e mendësisë së tyre të hapur e miqësore ndaj të huajve, ndaj mikut, bashkë me tolerancën fetare, tolerancë e thellë, e vërtetë, e papudrosur nga kurrfarë konformizmi, janë, ashtu siç u tha më lart, cilësi të tjera themelore, që dëshmojnë një nivel qytetërimi të këtij populli kaq të sulmuar për të kundërtën.
Për fat të keq, ashtu si të gjithë popujt, shqiptarët kanë cenet dhe veset e tyre, po aq të forta, ndoshta sa virtytet, po ajmè, më spektakolare se ato.
Ndryshe nga hebrenjtë e disa popuj të tjerë, që janë solidarë e të lidhur me njëri – tjetrin, shqiptarët mezi ç’presin rastin për t’u përçarë. Natyra e tyre tejet individualistë është xehe e pafundme për të pjellë egoizmin, ambicien smirën e etjen për karrierë. Këndej rrjedh vaniteti, kapardisja e neveritshme e sedra e sëmurë.
Këto cilësi të natyrës njerëzore, që ndeshen kudo, bëhen veçanërisht të rrezikshme te shqiptarët, për shkak të traditës së shkurtër të jetës nën një shtet shqiptar. Prej tyre rrjedh një keqkuptim tragjik për lirinë dhe për shtetin. Pa u pajtuar dot me atë ligj themelor që lirinë e njeriut të veçuar e vë detyrimisht në raport me lirinë e të tjerëve, shqiptari shpesh e ka të vështirë të kuptojë se liria njerëzore, ndryshe nga liria absolute e kafshëve është madhështore, pikërisht, ngaqë është e vështirë, domethënë e kufizuar nga ligji. Këtej vijnë keqkuptimet për demokracinë, për vetë shtetin dhe ngrehinat e tij.
Koncepti i gjymtë për shtetin, zbehja e tij përpara tërheqjes fisnore apo klanike çon disa herë në konceptin po aq të gjymtë për kombin, kur krahinarizohet kthehet në rival të kombit.
Kjo është kushtëzuar, me sa duket, nga jetesa shumëshekullore nën perandorinë osmane, pra nën një shtet që nuk ishte i tyre, rrjedhimisht ndaj të cilit s’mund të kishin as nderim e as dhembshuri. Periudha e Pavarësisë, ajo e Republikës në fillim e pastaj ajo e Mbretërisë ishte relativisht e shkurtër, kurse gjatë sundimit të egër komunist koncepti i shtetit u zbeh përsëri nën peshën e diçkaje të parrokshme, të huaj e, në fund të fundit, të shpëlarë prej çdo ngjyrimi kombëtar, që ishte partia komuniste.
Sado paradoksale të duket, ishte diktatura komuniste që i dha goditjen më të pabesë shtetit shqiptar. Një shtet, sado i rreptë, sado i zymtë, sado me ngjyrim politik komunist, do të ishte më i pranueshëm e për diçka do t’i hynte në punë Shqipërisë, se sa ajo moluskë e squllët, pa trajtë e pa peshë që ishte shteti shqiptar. Partia komuniste, e obseduar për të mos e ndarë pushtetin me kurrkënd, ishte xheloze, madje, edhe ndaj vetë shtetit të vet. Parulla “partia mbi të gjitha” përsëritej ditë e natë kudo, si në ankth. Me të gjitha mënyrat jepej të kuptohej se institucionet shtetërore: parlamenti, ministrat, madje ligjet themelore të shtetit, duke përfshirë edhe kushtetutën, nuk kishin asnjë vlerë përpara autoritetit të partisë. Fjala “shtet”, madje dhe fjala “komb” zëvendësohej kudo me fjalën “popull”. Kështu kishim “ushtri popullore” e jo kombëtare, kuvend popullor, teatër popullor etj.
Kështu në mënyrë të përditshme, njerëzit, qysh fëmijë mësoheshin të mos e nderonin shtetin, institucionet dhe simbolet e tij, për të ruajtur gjithë devotshmërinë, nderimin e friken e tyre për partinë.
Në subkoshiencën e tyre shqiptarët do të ishin më të kënaqur sikur policia shqiptare të ishte një polici e vërtetë, me të gjitha tiparet që ka një polici, duke përfshirë edhe ashpërsinë, edhe goditjen, edhe shkopin prej gome, sesa ajo polici qesharake, me uniforma gjysmë të zbërthyera, që nuk trembte kurrkënd. Shqiptarët e dinin fort mirë se pas pamjes prej babloku të policëve dhe pas idilit të marrëdhënieve popull – polic, kur ky i fundit thirrej prej fëmijëve “Xhaxhi polici”, fshihej një realitet tjetër, i frikshëm e skëterror: terrori i vërtetë komunist i ushtruar prej Sigurimit. Ashtu si partia e kishte privuar shtetin shqiptar prej autoritetit, në shembullin e saj sigurimi kishte bërë të njëjtën gjë me policinë. Dhe kështu ndodhte me të gjitha ngrehinat, pa të cilat një vend nuk mund të jetojë: financat, ligjet, ushtria. Gjysmë milionë bunkerë që nuk hynin në pune për asgjë, veç për dëmtim psikik të popullsisë dëshmojnë mos seriozitetin e komunistëve edhe ndaj diçkaje që duhej çmuar fort për ta: ushtrisë shqiptare.
Përçmimi komunist ndaj shtetit klasik që u shfaq haptaz në Kinë gjatë revolucionit kulturor dhe që shkaktoi miliona viktima, në Shqipëri gjalloi si një sëmundje e fshehtë sfilitëse. Kjo padashuri këmbëngulëse ndaj seriozitetit të shtetit lidhej në fund të fundit me fillesën jokombëtare të komunizmit shqiptar, me faktin që për një kohë të gjatë ata nuk e fshehën që atdheu i vërtetë i komunistëve ishte Bashkimi Sovjetik, me shpërfilljen e tyre ndaj dramave të kombit, sidomos ndaj asaj të Kosovës, me mungesën e plotë të një strategjie kombëtare.
Ky rrënim i përditshëm i autoritetit shtetëror shpjegon në një farë mase rrënimin si një gardh i kalbur të ngrehinës shtetërore, të ushtrisë e të policisë në mars të 1997.

Shqipëria drejt ringritjes
Poetika shqiptare, qoftë ajo e lashta, popullorja, qoftë ajo e poetëve të mëvonshëm, ka krijuar dy klishe bazë për cilësimin e Shqipërisë. Në poezinë gojore Shqipëria quhet zakonisht “Nuse”. Për poetët shqiptarë ajo është më tepër “zonjë”.
Është me interes të hetohet se ç’fshihet prapa këtij përfundimi të ndryshëm. Me sa duket, për vizionin poetik popullor Shqipëria është ende e re, pra “nuse”, dhe si e tillë ajo e ka jetën kryesisht përpara. Për poetët, duke qenë “zonjë e rëndë”, ajo e ka jetuar shkëlqimin e saj. Madje Fan Noli shkon edhe më larg kur e quan “vejushë” e “ve, e gjorë, mbretëreshë pa kurorë”.
Kemi të bëjmë me dy projektime, njëra drejt të ardhmes, tjetra drejt të shkuarës. Naimi, në vjershën “Shpreh” u përpoq t’i bashkojë të dyja në vargjet: “Lum kush të rrojë, ta shohë zonjë”.
Ndërkaq duhet thënë se të gjithë poetët që e përfytyruan Shqipërinë si zonjë, e bënë këtë me qëllim fare hapur: t’i nxitin shqiptarët t’i kthejnë dinjitetin e nderin e humbur, pra ta ribëjnë “zonjë”, siç ka qenë dikur.
Po a ka qenë ndonjëherë Shqipëria zonjë? E bërë ndryshe, pyetja do të tingëllonte kështu: Kush ka të drejtë, populli apo poetët?
Me fjalë të tjera ka qenë nuse apo zonjë Shqipëria? Apo, as nuse, as zonjë? Apo, edhe nuse, edhe zonjë?
Me sa duket, është kjo e fundit që do të mbetet. Edhe nëse nuk ka qenë zonjë në realitet, ajo ka qenë e tillë në trurin e poetëve të saj. Pra, në një realitet po aq të fortë, sa edhe ai që shpaloset turpërisht përpara nesh.
Poetët shqiptare, ne të vërtetë, duke e quajtur Shqipërinë zonjë, u nisen nga një shestim, nga një projekt i se ardhmes. Ata krijuan imazhin e saj, atë qe duhej të vinte dhe për ta bere sa me të besueshem atë imazh, për t’i dhene shprese bashkekombasve të vet, ngulnin kembe qe kjo nuk është një shajni, një fantazme, por përseritje e një të kaluare.
Me imazhin e “zonjës” ata luftuan një përfitim të tretë të Shqipërisë, një vizion të përbaltur, të pjellë nga vulgu shqiptar: atë të “Shqipërisë së mallkuar”, të “Shqipërisë kuçkë”, të Shqipërisë së sëmurë. Ishte ky imazh që u shfaq si një ethe e keqe vitet e fundit, sidomos në marsin e zi të vitit 1997.
Poetët shqiptarë, sidomos rilindasit, e njihnin mirë këtë cen të njeriut shqiptar: kalimi nga përndezja e entuziazmi në ligështim shpirtëror. Ndaj ata, me të gjitha këmbanat donin të mbanin lart moralin shqiptar.
Thyerja e këtij morali në vitet ’90 ishte këmbana e zezë që paralajmëroi rrezikun e thyerjes në mes të kombit shqiptar.
Ringritja e Shqipërisë nuk mund të fillojë veçse nga ngritja e moralit, pra nga shëndoshja shpirtërore e saj. Populli shqiptar duhet të bëjë që të heshtin qyqet, që tash ca kohë po i parandjellin veç fatkeqësi dhe vdekje. Ato qyqe duhet të heshtin, në radhë të parë, brenda tij e pastaj, natyrisht, rreth e rrotull. Shëndoshja shpirtërore do ta qetësojë nervozizmin e tij të skajshëm, qe nuk është veçse një shenjë lodhjeje. Kjo do të bëjë që mendësia e tij të kthjellohet e të jetë e aftë të shestojë strategjinë e tij themelore: jetën e përbashkët në një atdhe.
Ky qëllim madhor është aspirata më e ligjshme për një popull. Asnjë doktrinë, asnjë manipulim apo tregti politike, asnjë trysni shtetesh, lobesh apo organizmash ndërkombëtare nuk mund ta pengojë kombin shqiptar të kryejë atë që të gjithë kombet e tjerë të Europës, plotësisht apo gati plotësisht e kanë kryer: bashkimin e tyre.
Me këtë akt populli shqiptar nuk synon asgjë të pazakontë e nuk kërkon asgjë të veçantë: ai kërkon veç normalitetin e vet. Ky normalitet është dhunuar pa mëshirë e ai duhet të qortohet.
Në familjen europiane kombi shqiptar është i vetmi sot që është shënjuar për të keq. Ndërsa të gjithë ecin në një mënyrë normale, ai, i prerë mizorisht, është i detyruar të bëjë rrugën i gjymtuar. Një njeri i vetëm, po të lëçitet (ndahet) kështu nga të tjerët, egërsohet, e jo, madje, një popull i tërë.
Populli shqiptar as ka kryer krime e as ka faje për të larë përpara botës. Ndonëse ka dy mijë vjet që ekziston në këtë botë, ai as ka sulmuar kënd, as ka zhdukur kënd e as ka pjellë doktrina për zhdukjen e të tjerëve.
Shprehje të tilla si “Shqipëri e madhe” janë një tallje e një cinizëm i pashembullt në botën e sotme. Shqipëria e tkurrur në 28.000 kilometrat e saj, është e kërcënuar të fajësohet si e “madhe”, në qoftë se do të arrijë 45 ose 50 mijë kilometra, e shtete të tjerë, me shtrirje të përbindshme prej miliona kilometrash katrore, shtete që kanë bërë krime të frikshme ndaj botës, që kanë pjellë teori më të zeza se murtajat, që kërcënojnë njerëzimin me armë bërthamore, nuk quhen “të mëdha”.
Si organizmi që kërkon jetën e vet natyrale, kombi shqiptar kërkon normalizimin e vet trupor e shpirtëror. Pengimi i tij është thjesht një krim. Ndihma që mund t‘i jepet është detyrë humane dhe historike.
Kombi shqiptar, pavarësisht nga imazhi i shfytyruar, ka shumë rezerva dashurie në brendësinë e vet. Europa e sotme, sado e kompletuar të duket, ka gjithmonë nevojë për dashurinë e popujve të vegjël, shpesh të harruar.
Mijëvjeçari i dytë ka qenë për shqiptarët tepër i rëndë. Në këtë mijëvjeçar dy shekuj kanë qenë vazhdimisht tronditës për të: i pesëmbëdhjeti dhe i njëzeti. Në të pesëmbëdhjetin ata e humbën lirinë, e rifituan për ta humbur përsëri. E megjithatë, ata dolën nga ky shekull me një ngarkesë shpirtërore heroike që do t’i ushqente gjatë pesë shekujve pushtimi të perandorisë osmane. Ne shekullin e njëzetë historia e tyre ishte edhe më e trazuar e aspak fatlume. Janë të gjitha gjasat që mijëvjeçari i tretë, pavarësisht nga trandja e sotme e Shqipërisë, të fillojë i mbarë. I mbarë për ata që, ndonëse e kanë quajtur veten “bij të shqipes”, gjer më sot nuk janë ngjitur dot kurrë në lartësinë e dëshiruar, veç ne ëndrrat e tyre. E megjithatë, ndonëse krahët disa herë u janë thyer, ata ende vazhdojnë ta quajnë veten njëlloj si më parë. Kjo këmbëngulje dëshmon, në fund të fundit, besnikëri ndaj kodit të moçëm dhe dëshirë për t’i bindur urdhrit të tij.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

INTERVISTA

KUR POETI KRIJONTE PËR KOMBIN

(Intervistë me Arian Lekën mbi tezën e viteve ’30 nga Krist Maloki, kur Naim Frashëri dhe Lasgush Poradeci zhvishen nga atributet e poetit kombëtar.)

(Intervistoi Besiana Lushaj)

Cili ka qenë roli i poetit në formimin e kombit shqiptar dhe si shihet sot Maloki në vështrimin e publikut?

Në kërkim të një reagimi mbi tezën e Krist Malokit, mbi konceptimin e tij se çfarë atributesh duhet të këtë një poet të quhet kombëtar, një temë e rigjetur në shkrimet publicistike të disa autorëve bashkëkohorë kosovarë dhe shqiptar të Maqedonisë, kemi intervistuar poetin dhe botuesin Arian Leka. Në mendimin e tij mbi poetët kombëtarë si tregon sesi procesi i komb-formimit shqiptar ka kaluar nëpër duart e poetëve, aq sa figura e tij është kthyer në një “shenjt” gati parathënës i fatit në botëkuptimin shqiptar, lidhur me fatet e trazuara të kombit. Sipas Lekës, në pjesët shqiptare të Maqedonisë edhe sidomos Kosovë, figura e poetit kombëtar është ende tema që gjen përqasje në formimin e identitetit të pavarur, si shtet ose minorancë kombëtare. Ndërsa për vetë konceptimin e tij, tashmë poeti ka hequr dorë nga ky rrol patriotik, po i frymëzohet lirikës dhe asaj që buron si krijim poetik, metabolizëm i shijeve dhe ndjesive të së sotmes dhe personales.

Si e quani tezën e studiuesit të viteve ’30, Krist Malokit, kur argumenton se Naim Frashëri dhe Lasgush Poradeci nuk mund të quhen poetë kombëtarë?

Kjo e Krist Malokit, është shumë e vjetër si tezë dhe është hedhur poshtë. Ka një rimarrje të kësaj polemike, kur njerëzit i pyet direkt, por kjo është tezë rreth shtatëdhjetëvjeçare dhe është rrëzuar. Këtë tezë studimi e ka patur edhe Konica apo Koliqi e ndërsa Konica niset nga disa arsye personale për të sulmuar Naimin, Koliqi është më i ftohtë dhe më i logjikshëm.

Po atëherë pse në Kosovë dhe Maqedoni Krist Maloki është një studiues që përflitet dhe debatohet?

Në Maqedoni dhe Kosovë, u intereson sepse ata ende debatojnë figurën e poetit kombëtar. Por për mua është e ezauruar nga vetë pyetja. Epoka e poetëve kombëtar është e mbyllur. Emërtimi poet kombëtar ka ardhur duke u bjerrë nga koha, sepse vetë poetët nuk marrin më barra kombëtare dhe këtu nuk kam parasysh Shqipërinë, Kosovën ose Maqedoninë, ku poetët po kthehen gjithmonë e më shumë tek republika poetike, duke iu shmangur letërsisë kombëtare, për të mbrojtur simbolet.

Cila është atëherë kjo lidhje mes poetit dhe kombit shqiptar që e kanë bërë poetin të largohet nga natyra e tij e lirë dhe të krijojë për kombin?

Shpesh qëllon, që poetë të shquar t’u rikthehen temave kombëtare e në këtë moment ata titullohen si poetë kombëtar, në momentin kur lënda e tyre poetike lidhet me elementet e kombit, si gjuha, krijimi i historisë paralele përmes letërsisë. Këto kanë bërë të ngihen pyetjet, si në këtë rast, me Naimin dhe Lasgushin, sesa këta poetë kanë ndikuar në formimin e kombit. Nëse pyetja është kjo “A janë këta të dy poetë kombëtarë?”- atëherë unë them që po. Ata, Naim Frashëri dhe Lasgush Poradeci janë poetë kombëtar. Sepse, ndodh një fenomen dhe këtu dua të hap një parantezë lidhur me marrëdhëniet që ka patur kombi shqiptar me poetin, më shumë sesa me poezinë. Që në fillimet e veta, poeti ka qenë struktura shpirtërore, i cili i ka dhënë shumë kombit, duke krijuar një marrëdhënie të tillë, që më vonë rezultoi jo e saktë, duke i dhënë idenë popullit që gjithçka ta priste prej poetit.

Po thoni që në Kosovë edhe Maqedoni, ekziston ende kompleksi i poetit në shërbim të kombit?

Ky nuk është kompleks në kuptimin e tij, por është e vërtetë që në Kosovë dhe Maqedoni ata janë në këtë fazë, kur formatimi shpirtëror i poetit ndikon në formatimin shpirtëror të kombit, paçka që ata nuk janë komb tjetër. Janë shtet tjetër, por në kërkim të mëvetësisë.
Kombi shqiptar është krijuar nga poetët
Duke filluar që nga fillimet, mund të them se kombi shqiptar është një komb i bërë nga poetët. Që të mos jetë një tezë e hedhur në tym, po them disa argumente për këtë: librin e parë e bëri një njeri i cili pa një ëndërr poetike dhe ky ishte Gjon Buzuku. Pjetër Budi, krijoi letërsinë e parë autoriale. U mblodhën poetët, sepse ata kryesisht poet ishin, që e bënë kombin me alfabet kryesuar nga Gjergj Fishta. Ishin poetët dhe këtu dua të përmend qoftë Luigj Gurakuqin, i cili ishte pjesëmarrës në aktin final të krijimit të kombit, në ngritjen flamurit të pavarësisë. Duhej një himn kombëtar dhe doli një poet, Asdreni që e krijoi dhe tha merreni edhe himnin. Nuk kishim histori kombëtare edhe Naimi krijoi historinë e Skënderbeut, versionin paralel të historisë së letrarizuar të shqiptarëve. Po pastaj nuk kishte vjersha për shkollën e çunave, siç e quante Naimi dhe ai krijoi abetaren dhe vjersha në shqip për shkollat shqiptare. Në këtë kuptim, aspekti komb-formues tek poetët e kësaj radhe është i dorës së parë dhe jashtëzakonisht i rëndësishëm. Ky përkushtim, krijoi një marrëdhënie shumë të çuditshme ndërmjet kombit dhe poetit. Në këtë pikë, kombi, pra populli gjithçka e priste nga poeti dhe kjo ka mbetur reminishencë edhe në kohët tona, kur njerëz të thjeshtë pyesin poetët: “Si mendon, do ta fitojë Kosova pavarësinë?” ose “Do të demokratizohet më tej Shqipëria?”. Këto janë funksione jo më poetike, në momentin që kombit i duheshin alfabeti, shkolla, pavarësia, poeti e kreu funksionin e tij edhe i ngjiti si komb shqiptarët, ndërsa sot poetët merren me poetikën.

E Shtunë, 07 Prill 2007

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

KADARE: SHQIPËRIA E NGATËRRUAR DHE E KORRUPTUAR ËNDËRRON EUROPËN, POR…

(Përktheu: Blerta Hyska)

Shkrimtari i rikthehet me një “sprovë letrare” historisë dhe mitologjisë së këtij vendi të vogël – antik, i trazuar, i harruar nga Europa – që është i tiji: Shqipëria. Për të thuhet se është i errët, lunatik, i humb durimi me budallenjtë. Nuk gënjejnë. Ismail Kadare di edhe të jetë i ngrohtë, i gëzuar, ironik e i këndshëm. Është shpifur rreth tij për një kohë të gjatë, jashtë dhe brenda vendit të tij, është akuzuar dikur (ndonjëherë nga të njëjtët!) për “modernizëm”, për “antisocializëm” dhe pastaj për “nacionalizëm”. Ai u ka ikur gjithmonë kategorive ku e vendosnin. As shkrimtar zyrtar, as disident, sot ai u ka mbyllur gojën të gjithë përndjekësve të tij. Në krah të Philip Roth ose Haruki Murakami në listën e shkrimtarëve kandidatë për ‘Nobel’, Ismail Kadare, 77 vjeç, mbetet një autor i paklasifikueshëm dhe enigmatik. Është një bir Homeri që ka shkruar Iliadën me bojën e Orwell ose Huxley. Vepra e tij – madhështore, paralajmëruese, muzgore, flet për të. Më tepër se 100 libra, ndër të cilët rreth 40 të botuar në frëngjisht – një Komedi Hyjnore në erën e stalinizmit. Thoni Shqipëri dhe mendja ju shkon menjëherë te “Kadare”; shohim të valëvitet shqiponja me dy koka, emblema kombëtare ndërmjet djallit (Enver Hoxha) dhe ikonës (Nënë Tereza). Kadare ka mishëruar, dhe kjo ndonjëherë kundër dëshirës së tij, ndjenjën e fajit të Shqipërisë, skllave dhe zonjë në të njëjtën kohë; Koha nuk i ndan të gjallët nga të vdekurit. Historia është populluar nga fantazma dhe nga krime që i rivizitojnë njerëzit: udhëtohet ndërmjet qiellit dhe tokës – madje dhe nën tokë, sikur Zhyl Verni të kishte njohur Plutonin. Gjithçka fillon nën shi dhe në baltë, gjithçka përfundon me erën, në një vjeshtë të përjetshme, a thua autori u mohon heronjve të tij ëmbëlsinë e një vere. Libri i tij i ri (Mosmarrëveshja, La discorde në frëngjisht, botimet Fayard), është një ese njëherazi kritike dhe satirike, ku ai na rrëfen peripecitë e një kombi të përçmuar nga Europa: Shqipëria. Me këtë rast, ai na priti në shtëpinë e tij, në Quartier Latin, ku jeton që prej vitit 1990.

Frederic Ferney: Si mund të jesh shqiptar?

Ismail Kadare: Sa për këtë, edhe unë vras mendjen! E dini se çfarë shkruante në shekullin II një autor latin, në Nuits attiques: “Në fund të botës, ndodhet një vend i quajtur Shqipëri, ku lindin burra të cilëve u zbardhen flokët që fëmijë dhe që shohin më mirë natën se ditën…”

Nuk është shumë e gëzueshme…

Çfarë t’i bësh fatit, atje u linda!

Ju vetë thoni për Shqipërinë: “Është një vend heroiko-absurd”

Dhe përsëri jam treguar modest! Shqiptarët i janë nënshtruar zgjedhës turke dhe gjuha e tyre kombëtare ka qenë e ndaluar për 5 shekuj. Gjatë shekullit XX, ata përjetuan, njëra pas tjetrës, republikën, monarkinë, pushtimin hitleromusolinian, komunizmin stalinist dhe maoist – një nga më të këqijtë që ka ekzistuar ndonjëherë. Shqipëria është një vend me histori të gjatë dhe tradita; qoftë brenda vendit, qoftë me pushtuesit tanë apo me fqinjët që kanë dashur të sillen si të tillë, përballjet për pikëpamjet janë zgjidhur, për një kohë të gjatë, me armë dhe me kufoma të dergjura anëve të ndonjë lumi!

Nga e ka origjinën urrejtja shekullore e serbëve dhe shqiptarëve?

Ah, kjo… fillon që në shekullin VIII dhe IX, kur pushtuesit sllavë, të ardhur nga stepat e Uraleve, ushtruan mbi shqiptarët një trysni që tkurri territoret e tyre. Pati luftëra pa fund. Sllavët pushtuan përkohësisht Kosovën dhe një pjesë të Shqipërisë, pa arritur ta shkatërrojnë këtë vend të vogël që i ndan nga Adriatiku. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, gjermanët çuditërisht donin të bënin për vete shqiptarët dhe, akoma më e çuditshme, i klasifikuan ndër “racat superiore”. Ata donin që shqiptarët të kishin nën Rajhun e tretë, të njëjtin pozicion si nën Perandorinë Otomane. Ata bashkuan Kosovën me Shqipërinë. Nuk është nevoja t’ua them se nuk na leverdis t’ia dimë për nder Hitlerit këtë bashkim të përkohshëm. Historia e Shqipërisë është e mbrujtur me aleanca të tradhtuara, me pashallarë me koka të prera, me kalorës mizorë, me masakra, me mesha. Çfarë thesari për një autor romanesh! Ndikimi i Perandorisë Otomane në Shqipëri është i pamatshëm, është një trashëgimi tragjike, groteske, burokratike, që atëherë totalitare, që ka rënduar mbi ndërgjegjet dhe ka ravijëzuar mentalitetet më fort se komunizmi. E dini, ka ende nostalgjikë për gjumin e thellë turk! Por, e vërtetë, është një rezervuar mitesh, heronjsh, tradhtarësh. Një thesar për letërsinë shqiptare që kumbon nga thirrjet dhe betimet për besnikëri ndaj Nënës Shqipëri, nga premtimet e ujitjes së saj me gjak, nga këngë të pasionuara ku ëndërrohet çlodhja mbi gjirin e saj. Por të gjitha këto himne të zjarrta, thjesht maskojnë realitetin: robërimin, diasporën, mërgimin. Kjo është e kaluara… Posi, vetëm me fjalë! Në shqip, numërojmë nga 2 në 5 në latinisht, më pas në turqisht, më pas në sllavisht, por shifra “1” thuhet njëlloj si para tre mijë vjetësh. Është një gjuhë më e vjetër se gjuha e Homerit.

Si mund ta harrojmë të kaluarën?

Ajo që europianët kanë harruar, është se Shqipëria është një zgjatim mitologjik i Romës dhe Greqisë.

Sot Shqipëria është një republikë parlamentare demokratike dhe përfaqësuese që aspiron të pranohet në Bashkimin Europian, apo jo?

Le të themi: një republikë e ngatërruar dhe e korruptuar, që ëndërron Europën, por që, për fat të keq, komuniteti europian nuk ka pikën e dëshirës për ta pritur krahë hapur.

Përse ky rikthim i përjetshëm tek e kaluara, kur ajo është e dhimbshme, ky trazim i hirit, ky lëndim i plagëve të vjetra? Është mazokist shqiptari?

Po. Pyetje tjetër? Popujt, nëse refuzojnë të gënjejnë veten, duhet të jenë të aftë për një ekzaminim të tillë. Ju mund të më thoni: është si të zbresësh në fund të një shpelle të mbushur me skelete dhe flamuj të rreckosur, me armë të ndryshkura, me gazeta të vjetra të mbajtura nga spektrat. Po, objekte të panevojshme dhe që u përkasin legjendave, por që i duhen të vërtetës. Është pikërisht kjo që quajmë histori ose destin. Kësaj s’ke çfarë t’i bësh.

Si do t’i përgjigjeshit ju atyre që mendojnë se kombi është vetëm një mbijetesë barbare?

Ne kemi njohur shumë versione mitologjike dhe të njëpasnjëshme të kombit: feudal, republikan, perandorak, komunist. Është gjithmonë një ndërtim. Dhe një mister. Në Ballkan është thirrja e gjakut. Është Lufta e Trojës. Edhe te ju (në Francë), çështja e identitetit kombëtar ngjall akoma debate pasionante, ngjall “mosmarrëveshje”. E pamë shumë mirë gjatë presidencës së Nicolas Sarkozy, në një vend si Franca, që e mban veten demokratik, europian, universalist. Shmangia e këtyre pyetjeve është e rrezikshme, edhe nëse ato bëhen nga njerëz idhnakë dhe antipatikë, të nisur nga prapamendime kobzeza.

Kush është ky Skënderbeu që e kërkojnë shumë vende si hero kombëtar dhe që ka ngjallur kaq shumë grindje?

Është pak si Karli i Madh ose Rolandi për ju. Do të më duheshin orë të tëra për të shpjeguar arsyet e qarta ose të errëta të grindjes për këtë përkatësi të lashtë ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve. Druaj se, për një francez do të jetë po aq e paqartë sa luftërat Pikrokroline te Rabelais, ose grindjet midis Gelfëve dhe Gibeli-nëve te Dante. Për shembull, në vitin 1999, gjatë luftës në Kosovë, mbajta një ditar (i botuar me titullin Ra ky mort e u pamë, botimet Fayard). Gjithçka filloi nga një shkrim në Le Courrier International, që i dha shkas një polemike të egër në faqet e periodikut nju-jorkez Illyria. Titulli i tij ishte: “Nëna e Skënderbeut ishte sllave”.

Ju vjen për të qeshur?

Kaq mjaftoi për t’i çmendur njerëzit dhe për t’u trajtuar, reciprokisht, si tradhtarë dhe fashistë. Në atë kohë, ishte kulmi i fushatës së bombardimeve të NATO-s mbi Serbi. Natyrisht, faturën e paguan shqiptarët e Kosovës. Hakmarrja serbe është e papërfytyrueshme: foshnja të shkuara në thikë, gra të përdhunuara, shtëpi të djegura, dëbime masive. Një makth!

Pse serbët treguan kaq tërbim kundër Kosovës?

Pa dyshim, ata donin të hakmerreshin ndaj dënimit të Europës dhe Aleancës Atlantike. Argumenti më i vjetër i propagandës së tyre është se Kosova qenka djepi historik i Serbisë dhe “serbizmit”.

Po si qëndron puna?

Është një përrallë që rrëfehet për të përkundur budallenjtë. Për ta, Kosova është shpirti i pavdekshëm dhe origjina e Serbisë! Për ta, është lugthi ku filloi gjithçka dhe ku do të përfundojë gjithçka; është një kauzë e shenjtë, gjë që, sipas tyre, justifikon kryqëzatat dhe spastrimin etnik. Kosova qenka serbe jo vetëm prej varrezave, manastireve, fshatrave, por për më tepër, Skënderbeu, heroi kombëtar i shqiptarëve, qenka edhe ai serb! Më kujtohet në atë kohë, shkrimtari dhe ministri i Punëve të Jashtme të Serbisë, Duk Draskoviç, më akuzoi se u isha dorëzuar mirazheve të nacionalizmit shqiptar. Sipas tij, ishte e thjeshtë, unë isha në kampin e atyre që kishin vrarë Arkimedin, kishin djegur Xhordano Brunon dhe torturuar Tommaso Campanella, gjë që, edhe ju e kuptoni, është shumë e tepruar! Kur lexon librat tuaj, historia e Shqipërisë është e mbushur me fantazma, me të rikthyer prej botës tjetër, që në të vërtetë nuk janë larguar kurrë.

Po ju, ku e vendosni veten? Cili është vendi juaj?

Për një kohë të gjatë, për perëndimorët, fakti që kisha jetuar në Lindje, në epokën komuniste, më jepte menjëherë rolin e shkrimtarit zyrtar ose disident. Unë vendosem gjetkë. Do t’ju rrëfej një të fshehtë: unë jetoj në një planet tjetër… Kam njohur “shpirtrat e vdekur” para se të lexoja Gogolin. Nuk më është dashur të shpik në romanet e mi një konte imagjinare, Yoknapatawpha, si ka bërë Faulkner. Në një farë mënyre, unë nuk jam larguar kurrë nga Gjirokastra, qyteti im i lindjes. Në një farë mënyre dhe cilidoqoftë emri i saj, është gjithmonë “kryeqyteti i Perandorisë”, ka vetëm një lumë, Ullana, dhe vetëm një urë: ajo me tri harqe, e kuptoni besoj. Edhe kur jam në Kinë! Pikërisht, ju e keni lexuar Makbethin kur ishit ende fëmijë, tiranët, kështjellat, mjegullat, vrasjet, fantazmat. A thua gjithçka filloi prej këtej, dhe me këto tema dhe me këto klima shekspiriane, ju keni shkruar njëqind libra! Madje e kopjova fjalë për fjalë në një fletore, pa e kuptuar se çfarë bëja. Isha 11 vjeç. Nuk e kisha idenë e Shekspirit, as të tragjedisë. Madje, as nuk dija se ç’ishte leximi ose shkrimi i një libri. E kisha gjetur atë gjë në bibliotekën e gjyshes sime – në shtëpinë e prindërve nuk kishim libra. Ne banonim në një shtëpi të madhe, me gjithë të ardhurat modeste të prindërve. Kishte gjithë ato dhoma bosh, të braktisura, dhe që unë i mbushja me imagjinatën time. Nuk janë shtëpitë të pushtuara nga të përtejmit, por njerëzit.

Në veprën tuaj, gjithçka është fabul dhe alegori. Ju jeni një rrëfenjatregues…

Po, kështu thonë. Është deri diku një komoditet gazetarësh, një klishe. Gjithashtu, më pyesin shpesh për ndikimin e traditës gojore në romanet e mi. Por meqë jam nga Ballkani, duhet të jem medoemos një farë rapsodi, apo jo? Ajo çka shkruaj është shumë larg realitetit, por, sigurisht gjithçka varet nga ajo se çfarë quajmë realitet. Krijimi letrar është një proces kompleks për të cilin thuhen broçkulla që unë nuk i pranoj. Ajo që ke përjetuar vetë është njëkohësisht një rrugë dhe një pengesë, elementet autobiografike i japin shtysë frymëzimit dhe në të njëjtën kohë e frenojnë. Mekanizmat e fiksionit janë të çuditshëm. Dhe të pabesa. Kështu që nuk është për t’u çuditur që të duket gjurma e peizazheve të fëmijërisë sime, aty-këtu shpate të shkreta dhe malore, por kush e di nëse, në të vërtetë, nuk jam frymëzuar nga leximi i Servantesit? Më kanë vënë në dukje praninë e shpeshtë të disa motiveve në romanet e mi, shiu, i ftohti, bryma. E keni vënë re që nuk përkon plotësisht me klimën e Shqipërisë.

Metaforë e stalinizmit?

Jo, vetëm një kundërshti meteorologjike. Në kohën e komunizmit, shkrimtarët flisnin vetëm për diellin dhe qiellin blu, atëherë…

Nuk keni dyshuar kurrë që jeni shkrimtar?

Kur isha student në Institutin “Gorki”, në Moskë, aty nga mesi i viteve ’50, më vinte pak turp t’u thosha vajzave që u vija rrotull se isha shkrimtar. Shkrimtarët e njohur sovjetikë kishin pamje burokrati, me bark të dalë. Nuk ishte as erotike, as romantike!

Je keni njohur suksesin shumë herët me romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur botuar në vitin 1963. Jeni prej një kohe të gjatë në listën e shkrimtarëve të mëdhenj kandidatë për çmimin “Nobel”. Fama është e rëndë apo e lehtë për t’u mbajtur?

Kjo më sjell ndërmend kalcunias të stërgjyshit… Më falni? Kalcunias ishin si punë çorape që vishnin burrat dikur. Kur botova vargjet e para, mikesha të gjyshes sime, thoshin: do të bëhet i famshëm, ky vocërrak, si Ismail Kadare – stërgjyshi të cilit i kam trashëguar emrin. Ky kishte fituar famë në Gjirokastër për elegancën e tij, aq sa një këngë e kohës i lavdëronte kalcunias të Ismailit, ndër gjërat që mund të bëjnë një njeri të lumtur, si sarajet e vezirit, kopshti i Cela Kaili, gratë e Dank Bakir, ose kënga e Bilbilit.

Pasi pësuat censurën dhe terrorin komunist, a mendoni ju se demokracia, barazia e kushteve, reale ose imagjinare, është një kërcënim për letërsinë, siç besonin Alexis de Tocqueville ose Henry James ?

Shoqëritë tona kanë prirjen të përçmojnë enigmën, misterin, të mohojnë kompleksitetin e gjërave. Mendohet se ka një shpjegim për gjithçka, ka një shkak, për shembull ekonomik ose sociologjik. Unë nuk besoj asgjë nga këto. Nuk është liria ajo që bën të mundur letërsinë, por letërsia që mundëson lirinë. Në të gjitha rastet, shkrimtari është atje për të marrë goditjet, si boksier. Ai është i dobët dhe në të njëjtën kohë, i paprekshëm. Ndonjëherë, ai arrin pavdekësinë me anë të vdekjeve të njëpasnjëshme. A duhet besuar në veçantësinë e totalitarzimit, ashtu si e njohëm gjatë shekullit XX? Format e terrorit mund të ndryshojnë nga njëra epokë në tjetrën, por seç ka një diçka të pandryshueshme. Komplotet, proceset e sajuara, krimet politike, madhështia e Shtetit, nuk kanë qenë shpikje komuniste. Për aq sa di unë. Agamemnoni që flijoi të bijën nuk ishte komunist. As ideja e sakrifikimit në emër të Partisë, ose Atdheut ose të Perëndive nuk më duket shumë e re. Në të gjitha kohërat, shkrimtarët janë persekutuar. Egjipti i faraonëve ose Kina kanë njohur gjithashtu pushtete që shkatërronin trupat dhe sfilitnin shpirtrat me punë të detyruar. Ajo çka unë besoj ose dua të besoj, është se frika që ndien tirani është gjithmonë më e fortë se ajo që ngjall.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, gusht 2019, Andi Meçaj)

REXHEP QOSJA PËR GJUHËN LETRARE SHQIPE

Çdokush që do t’i dëgjojë fëmijët dhe të rinjtë e Kosovës, në shkolla, fakultete, vendtubime të ndryshme, se sa lehtë, se sa natyrshëm e flasin Gjuhën Letrare Shqipe, do të bindet se sa mirë është familjarizuar ajo në Kosovë

intervistoi Mimoza Cika

Profesor Qosja, si do ta vlerësonit ju Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe dhe Gjuhën Letrare Shqipe të vitit 1972? Ju keni qene vetë i pranishëm në punimet e këtij kongresi. A pati ndikime të politikës aktuale për caktimin e bazës së formimit të gjuhës?

Rexhep Qosja: Formimi i gjuhës që e përdorin gjithë pjesëtarët e një kombi, për dallim prej gjuhës dialektore që e përdorin vetëm disa nga pjesëtarët e atij kombi, te secili popull ka shënuar shkallën më të lartë të zhvillimit e qytetërimit të tij. Nuk jemi përjashtim, apo jo? Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe dhe krijimi i Gjuhës Letrare shënon shkallën më të lartë në zhvillimin e qytetërimit tonë. Gjuha letrare është e arritura më e çmuar e procesit historik të zhvillimit të vetëdijës të popullit shqiptar, të kulturës, të letërsisë e të gjuhës së tij. Në këtë bisedë që po bëni ju me gjuhëtarë e shkrimtarë për Kongresin e Drejtshkrimit janë dëgjuar mendime pohuese se ka pasur dhe mohuese se nuk ka pasur ndikime të tilla. Unë nuk mund ta di a ka pasur ndikim të politikës në përcaktimin e bazës së gjuhës letrare. Por, unë jam i bindur se ka pasur ndikime të udhëheqjes së shtetit shqiptar në mbajtjen e kongresit, e kjo d.m.th. edhe në formimin e Gjuhës Letrare Shqipe. Dhe kjo, për mendimin tim, është e kuptueshme. Do të ishte e pakuptueshme dhe, në një mënyrë, e panatyrshme, po të mos kishte pasur ndikim të tillë. Gjuha letrare s’është çështje vetëm e gjuhëtarëve, por është çështje e krejt një populli, e krejt një shoqërie. Një filozof gjerman e ka thënë se gjuha është fenomen aq i rëndësishëm sa që nuk guxojmë t’ua lëmë në duar vetëm gjuhëtarëve. Gjuha i bashkon, por gjuha edhe mund t’i ndajë njerëzit. Shteti është fryt i përpjekjeve bashkuese në historinë e një populli. Dhe, gjuha letrare standarde është fryt i përpjekjeve bashkuese në historinë e një populli. Nuk ka gjuhë letrare atje ku nuk ka shtet, më saktësisht, atje ku nuk ka vetëdije për shtetin, për të përbashkëtën institucionale. Nuk është e rastit që gjuhët letrare kryesisht janë krijuar në kohët kur janë shtuar faktorët që vendosin lidhjet e përbashkëta në jetën e popujve: komunikacioni, administrata, qytetet e mëdha, universitetet, tregtia, librat, gazetat e të tjera. Dhe, nuk është e rastit pse vetëdija për një gjuhë të përbashkët, për Gjuhë Letrare Kombëtare, te shqiptarët fillon në kohën e Rilindjes, domethënë në kohën kur shquhet lëvizja për pavarësi dhe për formimin e shtetit shqiptar. E di se nuk ka shtet në këtë botë, së paku qe dy shekuj, që nuk ka këmbëngulur për një gjuhë letrare, sepse ashtu lehtësohet funksioni i shtetit dhe ashtu lehtësohet bashkimi i kombit.
Ne nuk kemi menduar për gjuhën prej aspektit të dialektit

Çfarë roli luajtën në atë kohë gjuhëtarët nga Kosova në vendosjen e kritereve për Gjuhën Letrare Shqipe? A ka pasur argumente se kjo gjuhë është imponuar për të hequr dorë nga gegërishtja?

Rexhep Qosja: Të gjitha punët, gjuhësore, administrative, politike, për mbajtjen e Kongresit të Drejtshkrimit janë bërë në Tiranë, natyrisht. Gjuhëtarët nga Kosova nuk kanë mundur të luajnë farë roli të drejtpërdrejtë në vendosjen e kritereve për gjuhën letrare, sepse komunikimet me Shqipërinë ishin shumë të penguara prej pushtetit jugosllav. Por, gjuhëtarët nga Kosova, megjithatë, në masë të madhe e kanë nxitur, e kanë frymëzuar, e kanë ndihmuar vendosjen e atyre kritereve, së pari me Konsultën e Prishtinës, mbajtur në vitin 1968, e pastaj me përkrahjen e deklaruar të të gjithë intelektualëve kosovarë për krijimin e gjuhës letrare mbi kriteret që ishin shpallur. Atëherë nuk është dëgjuar zë kundër gjuhës letrare. Përkundrazi. Është dëgjuar përkrahje me entuziazëm të jashtëzakonshëm. Ne, për fat, nuk kemi menduar për gjuhën prej aspektit të dialektit. Ne kemi menduar për gjuhën letrare si pjesëtarë të një kombi, ashtu më në fund siç duhej të mendojmë edhe sot.

Ka zëra që gjuha letrare për 30 vjet nuk u familjarizua nga shqiptarët në Kosovë. Kjo, sipas tyre, ka sjellur dygjuhësinë. Si mendoni ju, sa është e vërtetë kjo tezë?

Rexhep Qosja: Sipas mendimi tim – kjo është tezë e rrejshme. Tek të gjithë popujt që kanë gjuhët letrare sot, përpos gjuhës standarde, në të folur, më pak a më shumë, përdoren edhe dialektet vendore. Duke u përgatitur për këtë bisedë me ju – unë lexova në librin e gjuhëtarit të njohur Oto Jespersen, “Njerëzimi i popullit dhe individi nga aspekti linguistik” se gjuha e gjermanëve të arsimuar, edhe sot, pak a shumë, pas aq shumë vitesh të krijimit të gjuhës letrare, është gjuhë dialektalisht e ngjyrosur. Dhe, nuk thuhet se gjuha standarde gjermane nuk është familjarizuar në Gjermani, Austri a në ndonjërën krahine gjermane. Çdokush që do t’i dëgjojë fëmijët dhe të rinjtë e Kosovës, në shkolla, fakultete, vendtubime të ndryshme, se sa lehtë, se sa natyrshëm e flasin Gjuhën Letrare Shqipe, do të bindet se sa mirë është familjarizuar ajo në Kosovë.

Sa janë të përgjegjshëm vetë gjuhëtarët në Kosovë, por edhe shtresa intelektuale në përgjithësi, në njësimin e Gjuhës Letrare Shqipe, si një gjuhë e vetme dhe e standardizuar?

Rexhep Qosja: Numri më i madh i gjuhëtarëve dhe klasa intelektuale pothuajse në përgjithësi, me ndonjë përjashtim të rrallë, e përkrahin Gjuhën Letrare Kombëtare si gjuhë e vetme e standardizuar. Dhe, këtë e bëjnë me shumë përkushtim, e bëjnë me shumë përgjegjësi. Jam i bindur.

Ju jeni shkrimtar dhe autor i një sërë veprash letrare. Sa kanë ndikuar shkrimtarët kosovarë në pasurimin e gjuhës shqipe?

Rexhep Qosja: Besoj se kanë ndihmuar ndjeshëm, qoftë duke ia sjellë gjuhës letrare leksikun e viseve ku kanë lindur, qoftë duke trajtuar përmbajtje të reja, në trajta të reja moderne letrare që kërkojnë shprehje më të përbërë figurative e simbolike që doemos e pasuron gjuhën letrare në përgjithësi.

Sot, profesor, janë një sërë mediash në gjuhën shqipe në Kosovë. A ndikojnë pozitivisht ato dhe auditori shkollor në Kosovë në përvetësimin e masës për përdorimin e një gjuhe të tillë?

Rexhep Qosja: Mësuesit, arsimtarët e profesorët në Kosovë kanë bërë shumë dhe vazhdojnë të bëjnë shumë për përdorimin e gjuhës së përbashkët. Ata mund të quhen ajo shtresa profesionale së cilës ia detyrojnë ngritjen e kulturës gjuhësore të të rinjve të Kosovës. Edhe mediat kanë ushtuar dhe ushtrojnë ndikim pozitiv në ngulitjen e normës letrare gjuhësore. Për fat të keq, në media, natyrisht me pak përjashtime, gjuha është shumë e thjeshtësuar, e kthyer gjithnjë e më dukshëm në gjuhë zhargoni, në të cilën si edhe në politikë, zotërojnë disa fjalë, si për shembull fjalët: liria, pavarësia, demokracia, republika, që s’kanë lidhje me përmbajtjen kuptimore dhe me kontekstin që do t’i shpjegonte ato. Këtu kemi një paradoks të çuditshëm. Mediat e ndihmojnë përdorimin e gjuhës letrare me vetë faktin se e përdorin. Por, e ndihmojnë duke e varfëruar jashtëzakonisht shumë. Ngjet kështu sepse përmbajtja mbizotëruese e mediave tona janë politika, së cilës ato shumë përulshëm i shërbejnë, dhe argëtimi. Ngjet kështu sepse mediat, në mënyrë të veçantë mediat elektronike, tregojnë një disponim të vazhdueshëm kundërintelektual, sigurisht nën ndikimin e disa faktorëve që intelegjencinë vazhdojnë ta quajnë si në kohën e komunizmit, prodhuese të nacionalizmit.
Të shkruash në gjuhë letrare dhe të shkruash në dialekt

Me pretendimin se gegërishtja është gjuhë shqipe dhe jo serbe, çfarë mendimi keni ju, ose cili është vlerësimi juaj se kujt i shërben përdorimi i saj sot dhe a duhet për disa sektorë të vendosen ligje në përdorimin e Gjuhës Letrare Shqipe?

Rexhep Qosja: Në një shoqëri demokratike çdokush mund ta flasë a ta shkruajë gjuhën që do, gjuhën letrare apo dialektin. Është çështje tjetër, ndërkaq, ne qoftë se dikush e mohon gjuhën e përbashkët letrare për hir të dialektit apo në qoftë se dikush e mohon gjuhën letrare kombëtare në emrin e dy të ashtuquajturave gjuhë dialektore letrare. Në një rast të tillë kemi të bëjmë me çështje serioze, jo gjuhësore, por, në radhë të parë, me çështje politike. Në Kosovë dhe në Shqipërinë shtetërore sot mund të dëgjohen individë që e mohojnë gjuhën e përbashkët dhe predikojnë veçimin dialektor. Numri i tyre sot është i vogël, po nesër ndoshta edhe mund të rritet një çikë ky numër. Ata janë të frymëzuar prej qarqesh politike në Prishtinë që përvjedhin idenë sipas së cilës Kosova karshi Shqipërisë duhet të zhvillohet si Austria karshi Gjermanisë dhe harrojnë se Gjermania dhe Austria, megjithatë, kanë një gjuhë letrare, Gjuhën Letrare Gjermane. Ata janë të frymëzuar, ma merr mendja, njëkohësisht edhe prej qarqesh të huaja politike që tradicionalisht janë përpjekur t’i ngatërrojnë punët e shqiptarëve. Të gjitha, thotë Gëte, janë të vdekshme, vetëm marrëzirat janë të pavdekshme. Përpjekjet për rrënimin e gjuhës letrare mund të bëhen edhe ndonjë ditë, por janë të dështuara sepse janë prapakthime kundërhistorike që do të kishin pasoja shumë të mëdha.
Sa i përket pjesës së dytë të pyetjes suaj se a duhet të vendosen ligje në disa sektorë në përdorimin e gjuhës, unë mund të them më sa vijon: përdorimi i gjuhës letrare është i rregulluar jo vetëm me marrëveshje, por edhe me ligje në vendet që kanë gjuhë të standardizuar, në administratë, arsim, shëndetësi, ushtri, në institucionet e shkencës e kulturës, në media, mund të përdoret vetëm gjuha e standardizuar. Kështu është edhe te ne, por në disa vende rregullimi i çështjeve të gjuhës letrare është çuar edhe më përpara. Në disa vende në ministritë e arsimit e të kulturës e në disa akademi të shkencave bëjnë kujdesin për kulturën e gjuhës në përgjithësi. Këto institucione caktojnë, fjala vjen, se cilat fjalë të huaja mund të përdoren në gjuhën standarde. Në Slloveni, për shembull, ekziston gjyqi i gjuhësisë që dënon shkeljet e normave të gjuhës letrare.

Profesor, çfarë do të thotë për ju si shkrimtar një shkrim i shkruar në gjuhë letrare dhe çfarë do të thotë një shkrim i shkruar në gegërishte?

Rexhep Qosja: Të shkruash në gjuhën letrare, sipas mendimit tim, së pari do të thotë të shkruash si njeri me kërkesa më të larta shpirtërore, kurse të shkruash në dialekt do të thotë të shkruash me kërkesa sado kudo me të rrudhura shpirtërore. Të shkruash në gjuhën letrare do të thotë të shkruash me mundësi më të mëdha të shprehjes gjuhësore e artistike, kurse të shkruash në dialekt do të thotë të shkruash me mundësi më të pakta të shprehjes gjuhësore e artistike. Të shkruash në gjuhën letrare do të thotë të shkruash për shumë më tepër lexues, për gjithë pjesëtarët e popullit të cilit i takon, kurse të shkruash në dialekt do të thotë të shkruash për më pak lexues, për pjesëtarët e atij dialekti. Të shkruash në dialekt do të thotë të vjetrohesh gjuhësisht më shpejt, kurse të shkruash në gjuhën e njësuar letrare do të thotë të shkruash për kohë shumë më të gjatë, në mos jo përgjithmonë. Ata që duan ta dënojnë vetën e të shkruajnë për më pak lexues e për kohë më të shkurtër duhet t’i përkujtojmë për këtë, por në asnjë mënyrë t’i pengojmë. Njeriu duhet të jetë i lirë të bëjë ç’të dojë me veten e tij.

(Intervista është botuar në gazetën javore “Java” nga Prishtina)

Përgatiti për botim në “ADMET”, korrik 2019, Andi Meçaj)

MARIO LUZI, NJË LUNDËRTAR I NËNTËQINDËS

(Takim i Mario Luzi–it me Doriano Fasoli-n)
(intervistë)

Luzi, çfarë efekti ka, të shikosh veprën tuaj të mbledhur në një Meridiano?

Emocion, reaksioni psikologjik që ka njeriu për këtë mirënjohje njerëzore është i dyfishtë: nga njëra anë prezantohet si konkluzione, dhe nga ana tjetër si konfirmim aftësish të një diçkaje, që merret dhe noterizohet në një farë mënyre. Pra është kuptimi i punës shumëvjeçare dhe melankolia për diçka që mbaroi. Shpresoj të mos jetë tamam kështu…

Kur e ndjen që po merr jetë një poezi?

Fillimi i një poezie është diçka që vjen nga thellësia e brendshme, si epiqendra e një tërmeti të vogël, si një valë që ngjitet lart… Unë e ndjej kështu… tamam si një valë që sjell në sipërfaqe diçka – tepër sentimentale, e asimilueshme nga ndjeshmëria dhe nga ndërgjegjja – që nuk binte në sy më parë. Papritur del në sipërfaqe dhe merr kuptim, domethënie, bëhet e rëndësishme dhe organizon pak mendimet dhe ndjenjat e botës rreth saj.

Deti, ka qenë shpesh për ju burim frymëzimi?

Nuk kam shkruajtur shumë vargje i nxitur nga bashkëpunimi poetik i detit. Uji, në vjershat e mia është më tepër ai i lumenjve. Ujët e detit nuk është një element i rëndësishëm për mua, ndërsa përmasat e tij po: janë jashtëhumane, gati tentakoloze për njeriun. Sirenat, po, mendo sirenat.

Frekuenton akoma kinemanë?

Kinemaja ka qenë një pasion, gati një mani për mua; deri nga mezi i viteve 50-të kur filloi koncentrimi i tepërt dhe largimi. Pabst, Dreyer, Murnau, King Vidor, René Clair, Chaplin janë regjisorët që kam admiruar më shumë, ndërsa në Itali, për mua Roberto Rossellini është ai që ka arritur rezultate të pakapshme akoma.

Ju keni shkruajtur edhe pjesë teatrale (kujtojmë “Ipazia”, “Rosales”, “Hystrio” dhe “Purgatori”) … u pëlqen një artist si Carmelo Bene?

Vetëm njëherë – me përjashtim të disa ekzibicioneve televizive – kam asistuar në një shfaqe teatrale të Carmelo Bene. Hyra në një luftë të shurdhër trup me trup me të. «Histrio» i tij donte të fitonte istrionikisht, pa demostruar vlerat, duke fshehur virtytet dhe duke mos u paraqitur ai që është.

Përse kohët e fundit ke pranuar të shkruash një parathënie – nën formën e një leximi të hapur – të një libri (të publikuar nga shtëpia botuese Euresis) me titull: «Fabrizio De André. Akorde heretike», një përmbledhje erudite mendimesh mbi veprën e poetit – këngëtar, xhenovez, që ndërroi jetë janarin e kaluar?

Nuk e njihja Fabrizio De André, ose, të jem më i saktë, nuk e kisha ndjekur kurrë vazhdimësinë e punës së tij. Kur më kërkuan të bëja parathënien, mora gjithë albumet e tij, i dëgjova me vëmendje dhe mund të them se De André më pëlqen jashtëzakonisht sepse është me të vërtetë «chansonier» numër një. Është një artist që shkroi faqe të rëndësishme në këtë gjini, në lidhjen e tekstit letrar me atë muzikal. E kuptova se do të kishte qenë një boshllëk i madh për mua po të mos kisha njohur veprën e tij, sepse ka bërë histori, di të «kafshojë» megjithmend…
Kisha shumë dëshirë dhe shpresë ta takoja edhe personalisht.

E konsideron veten më shumë lëvizës, apo më shumë fiks?

Deri në njëfarë kohe u kam dhënë përparësi udhëtimeve imagjinare, me mendje, «autor de sa chambre»; por më vonë më kanë pëlqyer shumë «i deplacement» shpërnguljet. Një vend, në fakt, mund ta njohësh më parë nëpërmjet librave, të lexuarit, intuitës pse jo, po kur arrin ta njohësh konkretisht e ndjen menjëherë ndryshimin, ndryshon ti vetë, pasurohesh jashtëzakonisht.

Në një fotografi të rinisë keni dalë, veç të tjerëve, me Pier Paolo Pasolinin: si e gjykon këtë shkrimtar?

Pasolinin e kam takuar vetëm dy herë. Herën e parë në Parma, ku jepej një çmim në jurinë e të cilit ishin miqtë e mi të përhershëm (De Robertis, Carlo Bo…). Më ftuan të bëhesha pjesëtar i jurisë, meqenëse unë kisha dhënë mësim në Parma dhe ndihesha në njëfarë mënyre njohës i kulturës parmeze. Pasolini mori pjesë dhe fitoi çmimin e parë. Në aparencë ishte shumë i turpshëm dhe shumë i respektueshëm. Ndërsa në jetën e tij intelektuale ishte ndryshe. Polemizuam pak, jo në mënyrë të ashpër, po di të them që mes nesh ka mbizotëruar gjithmonë një farë respekti reciprok. Ai kishte marrë pozicionin e anti-hermetikut, d.m.th, donte të vinte në diskutim gjithë periudhën e kaluar, periudhë ku unë kisha qenë pjesëtar. Më ftoi të botoja te “Ofiçina” megjithëse miqtë e tij nuk donin. Nuk ishte pra dhe aq besnik apo rebel…
Ishte një personazh, në substancë shumë i vështirë. Kjo ishte edhe arsyeja kryesore për të cilën ngjallte interes. Nga njëra anë ishte një njeri që donte të ishte i pari, të kishte gjithnjë situatën në dorë. Kjo dukej qartë. Nuk e bënte për ambicie, por për të shprehur plotësisht gjithë fuqinë dhe bagazhin që kishte brenda (kineast, gazetar, dramaturg…) Një opinion kushedi se çfarë për Pasolinin, nuk kam, më beso. Por dua të them se ajo mënyrë poetike që lindte si anti-poetike, anti-letrare, anti-romantike, anti-nëntëqindtës, anti-gjithçkaje, kishte shumë aspekte oratoriale. Përdorte shumë magjinë e anti-letrares, të retorikës. Mua në “Feja e kohës sime” më pëlqyen tre a katër poezi… Ndjeva në to një vitalitet të dëshpëruar… Për mua te Pasolini kishte një sasi të madhe fjalësh dhe pak Fjalë. Fjala kur është, është e fortë sigurisht.

Poetë ultraprezencialistë; shkrimtarë e shkrimtare që japin leksione jete e të shkruari në TV, e gjetkë; ish psikoanalistë që kanë kuptuar se kishin gabuar zanat dhe duke hequr veshjet vendosin t’i dedikohen letërsisë: shpalosin romane, për llogari të tyre apo të të tjerëve, arrijnë të gjejnë hapësirë deri në shtëpira botuese si “Einaudi” personazhe të tjerë të njohur si “bosa” ndajnë fitimet e gjithë merkatos letrare, bëjnë ligjin… kjo është pamja, pak e turpshme, e të ashtuquajturës shoqëri letrare, të paktën kështu na prezantohet neve në shikimin e parë. Ju ç’farë mendoni?

Për fat të keq duhet të të jap të drejtë. Shoqëria letrare po shndërrohet në një far “getoje”, për disa, ndoshta gjë e pëlqyeshme. Kur unë flas për shoqërinë letrare nuk kam ndërmend shoqërinë; kam ndërmend atë të letrarëve që, në fund, ndoshta pak ashpërsisht, e gjykoj si indiferente, koprace, që mbyllet në vetvete gati izolohet, nga një shoqëri e gjallë e që është gjithmonë në zhvillim, e rrjedhshme dhe që përsoset çdo ditë në ambientin që na rrethon. Për fat të keq Italia është e përbëre nga letrarë që autokontrollohen në këtë shoqëri. Kjo gjë më ka bezdisur, megjithëse në rini kam qenë vetë pjesëtar: kafeja e letrarëve, grupi… Po në substancë, të gjitha retroskenat, zhvillimet e operativitetit që mund të bëhet në grup, d.m.th në shoqëri, më janë dukur gjithmonë si të huaja. Më ka bezdisur gjithmonë e folura e tepërt.
Ndiqni me kuriozitet programet televizive, apo jeni nga ata qe e demonizojne TV?
Jo, nuk e demonizoj, por duke iu referuar praktikës së përditshme më duket se dominon apo sundon ana pushtuese ndaj asaj komunikuese dhe e nevojshme. Nuk di megjithmend të shtoj gjë tjetër.

Si i keni raportet me librat?

Vetëm disa janë Libra. Ata po. Me reston shumë prakticitet, një pafrikshmëri ekstreme në përdorimin e këtyre të fundit.

Me hapat e letërsisë së sotme?

Shkruhet shumë, dalin shumë libra e ndoshta ka më shumë shkrimtarë se sa lexues. Është shumë e vështirë të ndjekësh hapin. Besoj, megjithatë, të jem në dijeni apo dyshim të asaj që zjen në tenxhere.

E ç’farë po zjen ne tenxhere, sipas jush?

Vazhdoj të shoh një predominim të lëtërsiaritetit mbi motivimin e thellë. Një predominim të aspektit vetëm letrar dhe të një të ashtuquajture shpikje të tipit sipërfaqësorë, formale, që duket sikur është shkëputur, përsëris, nga një punë e brendshme, nga ajo që gërmon në thellësinë e arsyeve të vet jetës. Shumë personazhe që ndeshen në librat e sotëm mbeten për fat të keq në boshllëkun e abstraktes, nuk kanë aspak jetë dhe nuk janë humanë. Ku janë ata shkrimtarë në gjendje të penetrojnë me thellësi dhe finesë në psikologjinë femërore apo atë mashkullore, të dinë të tërhiqen në vetvete pasi të kenë mbledhur atë “ndjenjën, shpirtin njerëzor” për të cilin shqisat e tyre janë të përgatitur dhe kanë realisht eksperiencë? Ka mundësi të ketë të tillë, bile jam i sigurt, më thjesht, mund të jem unë që nuk jam në korrent, nuk jam azhurnuar me prodhimet e fundit… Po prapë se prapë, po të shikosh titujt që dalin, aty për aty mendon se më në fund erdhi ajo që kërkohej, diçka e re, e freskët, por në fund, përpikmërisht konstaton se faqet e shkruara i kanë kushtuar megjithmend pak atij që i ka shkruar. Dikur, ky bollëk gjërash të lehta konsiderohej me të vërtet si “difekt në personalitet”…

Për ju bukuria është një farë pjekurie e brendshme, përsosmërie, me shenjat e një interioriteti të fortë?

Ajo që unë njoh për bukuri, dhe e vetmja që më intereson, më prek dhe më mallëngjen, është një aftësi rrezatuese e brendshme e harmonizuar me formën e jashtme.

përktheu nga origjinali
Ben Meçe, Bolonjë, Itali

(Përgatiti për ADMET, prill 2012, Andi Meçaj)

MARK STRAND

MBAS FITIMIT TË ÇMIMIT PULITZER PËR POEZINË, 1999
(intervistë)

ELIZABETH FARNSWORTH: Fitues i çmimit Pulitzer për poezinë këtë vit (1999), është z. Mark Strand me librin “Blizzard of One”, i nënti vëllim poetik nga ky autor i cili ka publikuar gjithashtu libra me përkthime, antologji poetike, proza dhe libra për fëmijë. Laureat i Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe njëkohësisht anëtar i shumë forumeve të njohura. Zoti Strand sot është pedagog në Universitetin e Çikagos. Urime për çmimin dhe ju faleminderit për praninë tuaj sot.

MARK STRAND: Ju faleminderit për ftesën!

ELIZA: Ju keni fituar shumë çmime të njohura ndër to më prestigjiozi MacArthur Genius Fellowship. Pulitzer a ka tërhequr më tepër vëmendjen e botës letrare?

STRAND: Besoj se po. Megjithëse edhe MacArthur solli ndihmesën e vetë. Por ky çmimi i tanishëm është histerik. Telefoni nuk pushon së rëni në shtëpi. Jam i nderuar të jem këtu sot se nuk do më duhet t’i përgjigjem të gjitha telefonatave.

ELIZA: Jam shumë e interesuar mbi idetë tuaja se si funksionon poezia. Ju keni thënë: “Poezia e lëshon vet-veten. E fsheh veten e saj ngadalë. Disa herë ka natyrë helmuese në mendjen e lexuesit”. Si mendoni se poezia e bënë këtë gjë?

STRAND: Mendoj se varet shumë nga lexuesi. Lexuesi duhet të dalë nga vetvetja dhe ta japë veten tek poezia. Më tej poezia e ç’vesh lexuesin nga normaliteti i jetës së zakonshme… natyrisht po qe se poezia është e aftë të kryej këtë funksion. Kjo vjen me rigjallërimin e fjalës aq sa krijohet një atmosferë krejt e re. Kjo vjen si rrjedhojë e përdorimit të një gjuhe krejtësisht të veçantë nga ajo e rrugës dhe përditshmërisë të ditës së punës. Kështu që si lexues je i detyruar të kesh vëmendjen aty.

ELIZA: Funksionon e gjitha kjo ndryshe nga fiction?

STRAND: Shiko, fiction të hedh jashtë vetvetes. Fiction krijon një botë ku ti e imagjinon veten, duke u identifikuar me karakteret e personazheve, ti lëviz në një kurth që është totalisht i ndryshëm nga ai i përditshmërisë tënde. Poezia besoj, të hedh veçse drejt vetvetes prej ku ti del dhe je i angazhuar më tej me botën në një mënyrë krejt të ndryshme prej atij momenti. Domethënë, je në kontakt me mënyrën se si ti e njeh atë (botën), në një mënyrë sipërfaqësore më të alternuar. Ajo mbetet bota jote, nuk i përket të tjerëve, por veçse më e përparuar dhe moderuar.

ELIZA: Duke u referuar diku, ju keni deklaruar se detyra dhe destinacioni i poetit nuk është përparësia drejt publikut, por gjuha i vetmi faktor ku poeti shpreson se e vetpërsos me kohën dhe përvojën e tij. Mundet të na shpjegoni diçka?

STRAND: Nuk besoj se gjithkush është poet pa lexuar poezi të të tjerëve më parë. Sikurse besoj se çdo poet e ka të qartë se ekziston një vazhdimësi, traditë, që ka bërë të ngrihen themelet, e gjuhës në të cilën ai shkruan. Dhe besoj me bindje se poeti pikërisht fokusohet në këtë detyrë. Të kryej më të mirën e mundshme për ta përparuar dhe zhvilluar gjuhën e traditës së vet.

ELIZA: Le të shohim më nga afër se si funksionon kjo në poezinë tuaj. Mundet të na lexoni diçka?

STRAND: Po me kënaqësi: Në një tjetër kohë do të donim të dinim / Se si Toka do të dukej po qe se popullohej / Nga po këta njerëz në format natyrore që ata janë sot / Në një tjetër kohë gjurmët e tyre do na bindin se jemi të pandryshueshëm / Dhe mundej të ishte më e lehtë në të shkuarën vetmia e së tashmes / Drejt së ardhmes ku të gjithë duhet të jemi të falur / Por mbas gjithë kësaj çfarë nuk mund të shihet apo shpjegohet / Gjithmonë ka për të qenë tjetërkund / Gjithmonë e supozuar / E padukshme, mbas shenjave / Sipërfaqe e bukur e së panjohurës / Kjo është pika vendimtare, ç’veshëse e njohjes / Në një tjetër kohë e padukshmja e sotme do na vetpërsosë / Dhe gadishmërisht duhet të dëshmojmë se gjuha që përdorim është e gabuar / Dhe të gjitha gjërat e tjera të gabuara janë nga mënyra se si i paraqesim / Vetveten, duhet të themi, se asnjëherë nuk mundet ta shohim pa maskë / Në fakt, duhet thënë, nuk mund të kuptohet pa ato.
(Maskat dyfytyrëshe)

ELIZA: Kjo lloj poezie që ilustron mendimin tuaj në atë çka pretendoni e paraqet veten e vet?

STRAND: Besoj se po. Unë dhe poezia jetojmë së bashku nën të njëjtën çati në këtë botë. Por e vërteta e botës dhe e vërteta e vetvetëve tona, gjithmonë ka për të ngelur në dritëhije mbas nesh. Gjithmonë ka për të ekzistuar diçka që nuk e dimë.

ELIZA: Nuk po ju pyes më se ç’nënkuptime ka kjo poezi sepse ju keni thënë se poezia nuk është e reduktueshme. Nuk është reprezantuesja e gjithçkaje. Poezia nuk nënkupton ose qëndron në jetë për një arsye apo për diçka tjetër. Mundet të jeni më i shpjegueshëm për të gjitha këto në raport edhe me rolin e poetit?

STRAND: Të gjitha këto varen se çfarë poeti je. Disa prej poetëve bëjnë shumë kujdes me fjalët duke i paraqitur ato teknikisht të përkryera në mënyrë foljore. Disa të tjerë mundohen të krijojnë tjetër botë imagjinative me fjalë më të thjeshta imagjinare të cilat na drejtojnë veçse drejt po kësaj bote (jetëve tona reale) prej ku dalim, mbas leximit, qartësisht më syzgjuar. Dua të them se poezia si askund dhe askush tjetër ndihmon eksperiencat tona jetësore, nëpërmjet koloritit të fjalëve të përzgjedhura, në mënyrën më intensive.

ELIZA: Ndërsa lexoni një poezi çfarë kërkoni të shihni tek ajo?

STRAND: Shikoj për dritëdhënie. Pres duke lexuar të vihem në lëvizje imagjinare. Të kem përpara tablonë e botës në të cilën jetoj, të ndryshuar, të zmadhuar, që të dyja së bashku të konsoliduara dhe të supermetaforizuara në poezi. E më tej, të jem në gjendje të shoh aty ndër vargje, të gjithë këtë ndryshim. Më paradoksialisht të jem në distancë ndjekje pasionante së bashku me poezinë. Të bashkudhëtoj me imazhin e saj.

ELIZA: Kur shkruani z. Strand, a përdorni dorëshkrimin?

STRAND: Po. Ndërsa shkruaj përpiqem me sa mundësi të kem që të mos e lexoj atë që shkruaj. Kjo ndodh gjer në finale pasi e kam mbaruar plotësisht dhe vihem në daktilografimin e saj. Ndërsa përdor dorëshkrimin kam përshtypjen se e shtyj poemën gjaknxehtësisht më tej sa të jetë e mundur. Ndërsa daktilografimi dhe më tej printimi i fletëve të shkruara është më tepër një proces final që i jep fund poezisë, megjithëse në mendje ka kohë që ka përfunduar.

ELIZA: Mendimet, a ju vijnë lirshëm në mendje ndërsa krijoni?

STRAND: Jo. Qartësisht jam një mendimtar i ngadaltë nga natyra, ç’ti bësh?!

ELIZA: Atëherë mundet të na thoni se si vijnë mendimet tek ju?

STRAND: Ato vijnë në çdo kohë. Jam duke ecur në rrugë dhe fjalët apo figura hop- kërcen në mendje prej nuk e di se ku. Ose jam duke lexuar një roman dhe mosleximi korrekt i fjalisë në prozë shndërrohet në mendje si të thuash në vargun e ardhshëm poetik. Mundet që figura të dalë prej një dialogu me një mik dhe prej aty të konsolidohet në mendje. Gjithmonë gjej fjalë të cilat më zhvarin dhe më tërheqin me dobinë dhe funksionin e tyre figurativ.

ELIZA: Kur shkruani, sa kohë merr përfundimi i një poezie apo poeme?

STRAND: Varet. Disa vijnë menjëherë. Disa prej tyre janë të përfunduara në mendje përpara se t’i përfundosh në letër. Disa poezi marrin edhe muaj për t’i përfunduar. Ndërkohë që kam shkruar poemë edhe përgjatë një ose dy vjetëve.

ELIZA: Së fundi kjo është pyetja jonë finale. Të më falni që po ju pyes por shumë lexues kureshtar duan të dinë nëse mund të jetohet vetëm duke shkruar poezi apo duhet të ushtrosh diçka tjetër për të siguruar jetesën. Si për shembull profesionin e arsimtarit?!

STRAND: Mendoj se duhet patjetër të punosh në arsim e të japësh leksione. Poetët nuk janë shumë të paguar. Edhe po qe se je poet shumë i njohur dhe i suksesshëm. Edhe po qe se ke publikuar dhe shitur shumë libra. Besoj se do të duhet të kruash dhe të shtrëngosh shumë fort xhepat dhe vetveten që të mbijetosh duke shkruar vetëm poezi.

ELIZA: Kjo është përgjigja juaj finale në raport me shoqërinë e sotme industriale?!

STRAND: Atë që mendova sapo e thashë se poezia nuk është shumë e paguar në ditët tona. Nga ana tjetër si të thuash kjo është një gjë shumë e mirë dhe e shëndetshme për poezinë. Duke mos pasur presionin e pagesës dhe parasë për atë që shkruan je krejtësisht i lirë të bësh dhe japësh ide dhe krijime krejt të lira dhe origjinale.

ELIZA: Atëherë edhe një herë ju faleminderit dhe urime për çmimin Pulitzer, z. Strand!

STRAND: Ju faleminderit!

Përktheu nga origjinali F l u r k a
(Përgatiti për ADMET, prill 2012, Andi Meçaj)

KUR POETI KRIJONTE PËR KOMBIN

(intervistë)

Intervistë me Arian Lekën mbi tezën e viteve ’30 nga Krist Maloki, kur Naim Frashëri dhe Lasgush Poradeci zhvishen nga atributet e poetit kombëtar.

 

Intervistoi Besiana Lushaj

Cili ka qenë roli i poetit në formimin e kombit shqiptar dhe si shihet sot Maloki në vështrimin e publikut?

Në kërkim të një reagimi mbi tezën e Krist Malokit, mbi konceptimin e tij se çfarë atributesh duhet të këtë një poet të quhet kombëtar, një temë e rigjetur në shkrimet publicistike të disa autorëve bashkëkohorë kosovarë dhe shqiptar të Maqedonisë, kemi intervistuar poetin dhe botuesin Arian Leka. Në mendimin e tij mbi poetët kombëtarë si tregon sesi procesi i komb-formimit shqiptar ka kaluar nëpër duart e poetëve, aq sa figura e tij është kthyer në një “shenjt” gati parathënës i fatit në botëkuptimin shqiptar, lidhur me fatet e trazuara të kombit. Sipas Lekës, në pjesët shqiptare të Maqedonisë edhe sidomos Kosovë, figura e poetit kombëtar është ende tema që gjen përqasje në formimin e identitetit të pavarur, si shtet ose minorancë kombëtare. Ndërsa për vetë konceptimin e tij, tashmë poeti ka hequr dorë nga ky rrol patriotik, po i frymëzohet lirikës dhe asaj që buron si krijim poetik, metabolizëm i shijeve dhe ndjesive të së sotmes dhe personales.

Si e quani tezën e studiuesit të viteve ’30, Krist Malokit, kur argumenton se Naim Frashëri dhe Lasgush Poradeci nuk mund të quhen poetë kombëtarë?

Kjo e Krist Malokit, është shumë e vjetër si tezë dhe është hedhur poshtë. Ka një rimarrje të kësaj polemike, kur njerëzit i pyet direkt, por kjo është tezë rreth shtatëdhjetëvjeçare dhe është rrëzuar. Këtë tezë studimi e ka patur edhe Konica apo Koliqi e ndërsa Konica niset nga disa arsye personale për të sulmuar Naimin, Koliqi është më i ftohtë dhe më i logjikshëm.

Po atëherë pse në Kosovë dhe Maqedoni Krist Maloki është një studiues që përflitet dhe debatohet?

Në Maqedoni dhe Kosovë, u intereson sepse ata ende debatojnë figurën e poetit kombëtar. Por për mua është e ezauruar nga vetë pyetja. Epoka e poetëve kombëtar është e mbyllur. Emërtimi poet kombëtar ka ardhur duke u bjerrë nga koha, sepse vetë poetët nuk marrin më barra kombëtare dhe këtu nuk kam parasysh Shqipërinë, Kosovën ose Maqedoninë, ku poetët po kthehen gjithmonë e më shumë tek republika poetike, duke iu shmangur letërsisë kombëtare, për të mbrojtur simbolet.

Cila është atëherë kjo lidhje mes poetit dhe kombit shqiptar që e kanë bërë poetin të largohet nga natyra e tij e lirë dhe të krijojë për kombin?

Shpesh qëllon, që poetë të shquar t’u rikthehen temave kombëtare e në këtë moment ata titullohen si poetë kombëtar, në momentin kur lënda e tyre poetike lidhet me elementet e kombit, si gjuha, krijimi i historisë paralele përmes letërsisë. Këto kanë bërë të ngihen pyetjet, si në këtë rast, me Naimin dhe Lasgushin, sesa këta poetë kanë ndikuar në formimin e kombit. Nëse pyetja është kjo “A janë këta të dy poetë kombëtarë?”- atëherë unë them që po. Ata, Naim Frashëri dhe Lasgush Poradeci janë poetë kombëtar. Sepse, ndodh një fenomen dhe këtu dua të hap një parantezë lidhur me marrëdhëniet që ka patur kombi shqiptar me poetin, më shumë sesa me poezinë. Që në fillimet e veta, poeti ka qenë struktura shpirtërore, i cili i ka dhënë shumë kombit, duke krijuar një marrëdhënie të tillë, që më vonë rezultoi jo e saktë, duke i dhënë idenë popullit që gjithçka ta priste prej poetit.

Po thoni që në Kosovë edhe Maqedoni, ekziston ende kompleksi i poetit në shërbim të kombit?

Ky nuk është kompleks në kuptimin e tij, por është e vërtetë që në Kosovë dhe Maqedoni ata janë në këtë fazë, kur formatimi shpirtëror i poetit ndikon në formatimin shpirtëror të kombit, paçka që ata nuk janë komb tjetër. Janë shtet tjetër, por në kërkim të mëvetësisë.
Kombi shqiptar është krijuar nga poetët
Duke filluar që nga fillimet, mund të them se kombi shqiptar është një komb i bërë nga poetët. Që të mos jetë një tezë e hedhur në tym, po them disa argumente për këtë: librin e parë e bëri një njeri i cili pa një ëndërr poetike dhe ky ishte Gjon Buzuku. Pjetër Budi, krijoi letërsinë e parë autoriale. U mblodhën poetët, sepse ata kryesisht poet ishin, që e bënë kombin me alfabet kryesuar nga Gjergj Fishta. Ishin poetët dhe këtu dua të përmend qoftë Luigj Gurakuqin, i cili ishte pjesëmarrës në aktin final të krijimit të kombit, në ngritjen flamurit të pavarësisë. Duhej një himn kombëtar dhe doli një poet, Asdreni që e krijoi dhe tha merreni edhe himnin. Nuk kishim histori kombëtare edhe Naimi krijoi historinë e Skënderbeut, versionin paralel të historisë së letrarizuar të shqiptarëve. Po pastaj nuk kishte vjersha për shkollën e çunave, siç e quante Naimi dhe ai krijoi abetaren dhe vjersha në shqip për shkollat shqiptare. Në këtë kuptim, aspekti komb-formues tek poetët e kësaj radhe është i dorës së parë dhe jashtëzakonisht i rëndësishëm. Ky përkushtim, krijoi një marrëdhënie shumë të çuditshme ndërmjet kombit dhe poetit. Në këtë pikë, kombi, pra populli gjithçka e priste nga poeti dhe kjo ka mbetur reminishencë edhe në kohët tona, kur njerëz të thjeshtë pyesin poetët: “Si mendon, do ta fitojë Kosova pavarësinë?” ose “Do të demokratizohet më tej Shqipëria?”. Këto janë funksione jo më poetike, në momentin që kombit i duheshin alfabeti, shkolla, pavarësia, poeti e kreu funksionin e tij edhe i ngjiti si komb shqiptarët, ndërsa sot poetët merren me poetikën.

E Shtunë, 07 Prill 2007

(Përgatiti për ADMET, prill 2012, Andi Meçaj)

ESSÉ

 

RIVLERËSIMI SI SFIDË

(OPTIKË KRITIKE PËR PROFILIN POETIK TË FASLLI HALITIT)
(essé)

nga Mexhit Prençi

Poezisë së Faslli Halitit edhe nëse nuk i vihet emri, lexuesi i kujdesshëm e dallon menjëherë dhe e personalizon. Kjo padyshim është vlerë e origjinalitetit dhe individualitetit poetik të spikatur, çka do te jetë objekt i këtij vështrimi kritik. Poeti Haliti është i pakrahasueshëm me personale artistike të veçantë. Në këto përfundime kam arritur nga analiza e tekstit poetik të poezisë së përzgjedhur të tij, pas një procesi hulumtues, perceptues e studiues dhe vlerësues e rivlerësues. Kjo lloj kritike përjashton faktorët jashtëletrarë, fjalomaninë, të shkruarit apo të folurit në përgjithësi e sipas qejfit.

2.
Katër dekada e më shumë boton poezi Faslli Haliti që nga koha e diktaturës komuniste, në dy dekadat e demokracisë dhe në vazhdim. Poezia e tij është e shqetësuar dhe e angazhuar. Shqetësimi është i dyfishtë i qytetarit dhe i krijuesit. Kjo përbën një unitetit në raportin art-jetë. Duke mos u ndaluar te kjo çështje në rrafshin teorik, por në atë konkret, theksoj se poeti Haliti është i lidhur pazgjidhshmërisht me vendlindjen, vatrën, me tokën, natyrën, fushën, malin e fshatin. Me jetën në tërësi. Me shoqërinë dhe njerëzit, gëzimet dhe hidhërimet e tyre; me dramat e tragjeditë; Me lirinë dhe kufizimet e saj, – të cilat i ka përjetuar si qytetar dhe i ka vështruar si piktor e poet. Realitetin artistik e rikrijon prej atij jetësor me poezi të freskët, me detaje, imazhe, situata, subjekte, ngjarje, tipa e karaktere njerëzish, të cilat janë të veçanta e të jashtëzakonshme, të rikrijuar si personazhe. Syri i piktorit (poeti është edhe piktor) ka qenë syri i vëzhguesit të hollë që dallon edhe të padukshmen, ku njeriu i zakonshëm nuk e sheh dot. Ky sy vëzhgues njësh me syrin e brendshëm të poetit, kanë krijuar mekanizmin krijues të veçantë, origjinal, të ndryshëm të poezisë së tij të shqetësuar e të angazhuar si në kohën pa liri të socializmit, ashtu edhe në kohën me liri të demokracisë.

3.
Poezia e angazhuar e socrealizmit kish objekt njeriun dhe realitetin e ideologjizuar e të alibiuar dhe transmetonte mesazhe të tilla. Ndërsa poezia e angazhuar në dy dekadat e demokracisë ka në fokus njeriun natyral, shoqërinë, anën sociale dhe humane; jetën reale e komplekse, me të mirat e të këqijat e saj. Qëndrimi kritik poetik ndaj dukurive negative dhe regresive, sidomos të dhunës së të drejtave e lirive të njeriut në sistemin totalitarist duke kërkuar ndryshim brenda sistemit, ka qenë i dyzuar me një paqartësi të dukshme. Po nga një optikë tjetër herë të qartë e herë të turbulltë në dy dekadat e demokracisë është i shqetësuar dhe angazhuar, herë sheh dritë, herë mjegullnajë, herë dhunë herë demokraci dhe liri me tepricë të cilat i shpreh lirshëm, pa kujtuar nenin 55. Poeti i shquar, i përveçëm, Xhevahir Spahiu duke vlerësuar poezinë e Halitit, do të thoshte: ” Dhuna e burgos lirinë, Faslli Haliti e zhburgos lirinë”. Një ndër mjetet më të rëndësishme të poezisë së tij është aplikimi i ironikes, satirës dhe groteskut..

4.
Liria krijuese në mbretërimin e socrealizmit ka qenë e kufizuar nga vijave të bardha ideologjike. Mbi kokat e krijuesve si shpatë e Demokleut qëndronte Neni 55. Këtë autori e dinte dhe e mbante vëth në vesh. Por ja që pasioni i vrullshëm e tradhton. Nga dufi për të kritikuar burokratizmin shkruan poemën “Dielli dhe rrëkerat”. Nuk i vë fre fantazisë. Kalon muret ideologjike dhe godet ashpër poetikisht “rrëkerat” burokratike që bëjnë të pikojë çatia e shtëpisë së heroit dramatiko-lirik të poemës, çatia e njeriut të thjeshtë, fshatarit, punëtorit dhe nëpunësit të vogël. Por kjo është dukja në sipërfaqe. Prapa saj shikoj një simbolikë shumëdimensionale. Burokracia është futur thellë në shtëpinë e madhe të piramidës së pushtetit që ndërtoi Enveri me Partinë. Ajo pikon pikë-pikë. Semantika e togfjalëshit “më pikon çatia” e çon mendjen e lexuesit elitar, gjer te çatia e shtëpisë së madhe, e cila është ndërtuar keq! Burokratizmi po e shkatërron ashtu si ajo pika e çatisë “Pi- / kë, pi- / kë!…”, siç thotë vargu i tij i ndarë në rrokje, i thyer, sfidues i rregullave strikte.

5.
Në këto momente të procesit krijues, si një engjëll mbrojtës i vjen në ndihmë autocensura e bukur, paçka se kishte lindur nga dhuna e tmerrshme e sistemit piramidal të censurës vrasëse të lirisë krijuese. Poetit i duhej të shpikte metaforën aliazh të diellit “Enver-Parti” si simbol të dritës!… Që t’i jepte të kuptonte Diktatorit të Madh që të tjerët e kanë fajin që pikon çatia. Të tjerët e kanë fajin që burokratizmi po gërryen piramidën e shtetit socialist, paçka se unë flas për shtëpinë time qaramane e sentimentale. Dhe i drejtohet Enverit e Partisë, familjarisht me gruan dhe fëmijët: “ Mos rrini fare të menduar! / Ne për ju flemë nën ujë, / Ne për ju flemë në dyshekë akujsh, / Ne për ju flemë edhe në çarçaf borërash mbuluar!”. Në nënshtresat semantike të tekstit poetik lexoj se, bashkë me autorin kështu ligjëron edhe një pjesë e familjes së madhe shqiptare. Dhe vazhdon më poshtë me fjalën “Ne”, përtej familjes. Është zëri i atyre që vuanin burokratizmin e korrupsionin, një zë ironik: ”Ne për shokun Lili na vjen keq / (Shefin e strehimit) / Ne për shokun Koli na vjen keq / (Kryetarin e Këshillit) Në pallatin e ri që sapo mbaroi / Nuk na caktoi ne / Nuk caktoi traktoristin Qazim Gjoni, / Nuk caktoi elektriçistin Met Myzeqari / Nuk caktoi arkitektin Koço Mina, / Por soj – / e, / soro-llopin e tij… / Që lanë shtëpitë në fshat / Dhe ikën në qytet / Të parët morën hyrje në pallat!”. Prapa fjalëve e togfjalëve poetike, në shtresat polisemantike ironia dhe satira godet. Censorët ngrenë veshët e mprehin armët. Marifetet artistike dhe veglat e artit të kohës eterne, që është kohë e letërsisë natyrore, nuk pinë ujë kësaj here, kur në raste të tjera nuk ishin vënë re në ca poezi liberale të tij që kishin kaluar vijat e bardha. Poema “Dielli dhe rrëkerat” u burgos. Autori u dënua të punonte me kooperativistët e Myzeqesë, të “zinte mend”, si thotë me shpoti Urtaku.

6.
Nga polisemantike tropologjike e tekstit poetik shquaj pa lente se autori shfaqet edhe i ndërgjegjshëm edhe i pandërgjegjshëm. Besonte se Enveri me Partinë ishin “mjekët” që mund ta shëronin këtë sëmundje të rrezikshme. Mirëpo poeti liberal Faslli sfidon poetin e ideologjizuar Faslli. Prapa të dukshmes, perceptoj dhe ndjej ironinë dhe satirën pikërisht ndaj Enverit dhe Partisë. Ishin ato që krijuan burokratizmin, ishte shteti i tyre “demokratik” i burokratizuar, ishte çatia e shtëpisë së poetit dhe çatia e shtëpisë së Shqipërisë që pikonte: “Dy re në qiell / Ajo vu lotët, / Dy re në qiell / Ajo vu me të madhe”… Nga sytë e tavanit tim, ( të tavanit të shtëpisë së Nënës Shqipëri, M.P.) / rrjedhin lot gjerbësh vu, vu, / Vu, vu, / Rrjedhin natë e ditë, / Rrjedhin me të madhe / Rrjedhin / Pi- / kë, / pi- / kë! “.

7.
Kjo poemë edhe me subjekt edhe sintetike, është ndër më të fuqishmet e poemave të tij, më të guximshmet që përcjell mesazhe tronditëse, super-realiste që sfidonin “realitetin e shndritshëm socialist”, pseudodrejtësinë, pseudobarazinë dhe pseudodemokracinë. Poeti pasi e paraqet lakuriq, me detaje të vërtetën, me vargje dramatike, retorike e sarkastike, ironizon edhe s i m b o l i n “Parti-Enver”. Ja disa vargje: “Urdhër! / Me grushtin e klasës punëtore / Thyejani dhëmbët burokracisë! / Thyejani dhëmbët shokut Koli / Shokut Lili!” Dhe vë në gojën e klasës vargjet: “Po ua thyejmë, / por / Na duhen gurë, / Makinat në gurore u vonuan.” Ironia nuk të bën për të qeshur. Poeti e ndjen riskun. Autocensura lëviz brenda vetes dhe vë në gojën e klasës vargje të tjerë: ”Po i murosim dhëmbët tuaj”,– u drejtohet burokratëve. “Ne s’mund ta lemë me duar nën gjerbë / Enverin / Partinë / Ne i kemi piketa duart e tyre, / piketa ku duhet të hapim themele / Piketa ku duhet të ngremë çatira. / Partia, / Enveri / zgjuar rrijnë?! / Dhe vënë dorën aty ku pikon, / Dhe s’ka gjerbë që s’e dijnë ?!” Vini re vargun e fundit: me ekuivokë, dykuptimore, me trope. Po ndryshe e kupton Diktatori. Ndryshe e kuptojnë censorët. Kompromisi i heshtur ndodh. Poeti i shpëton burgut të tmerrshëm të Burrelit. Por jo baltave të Myzeqesë. Poeti e ka bërë kompromisin më përpara, kompromisin artistik midis qëndrimit kritik të autorit me ideologjinë enveriste, një bashkëjetesë ku sapo godet në rrënjë të keqen, ndryshimin e shikon brenda sistemit, e kërkon pikërisht nga ata që e ngritën ngrehinën e burokratizmit.. Megjithatë poema e tronditi Diktatorin e Madh dhe regjimin e tij diktatorial.

8.
U ndala gjatë te analiza e kësaj poeme, për të dhënë më të plotë kompleksitetin e raportit të poetit me realitetin, një raport i frikshëm nën diktataturë që shfaqet edhe në shumë poezi të tjera në tema, motive e variacione të ndryshme e të larmishme, siç janë edhe poezitë: “N jeriu me kobure”, 1972, Nëntori. “Trembje” (ose Njeriu i zi, M.P.) 1972, Drita. “Lakuriqi” 1987, Drita etj… Ndërsa nga poezitë e shkruara në kohën e demokracisë raporti i poetit me realilitetin ka një qasje kritike tjetër, në sensin e zhvillimit dhe të progresit. Krahas këtij vizioni të qartë, nuk mungojnë edhe poezitë e turbullta e të errëta, në çaste dëshpërimi e hutimi. Edhe në këtë periudhë të krijimtarisë së tij poeti është i dyzuar. Brenda tij jeton jo më frika, as mungesa e lirisë. Liria është e garantuar dhe me tepri. Në subkoshiencë, dyluftimi me veten krijuese, zhvillohet midis ëndrrës për demokraci më të përsosur dhe shpresës së mjegulluar. Poeti është i ndjeshëm. ngazëllen për dukuritë pozitive, por trishtohet, zemërohet, humbet edhe toruan kur e shikon zi realitetin për shkak të mospastrimit të ndërgjegjes nga koha e mbretërimit të socrealizmit (Duhet kohë për të gjithë, të bëhet i plotë katarsësi) Në ndonjë moment humbet dritën, nuk sheh as në fundin e tunelit, është krejt i hutuar, i mjegulluar, pa shpresë: “Sot / Dashuria / S’më shpëton dot / S’më shpëton trimëria / S’më shpëton dot as vëllai / Nëna / Babai / Fëmija…/ Më shpëton vetëm vdekja …/ Vdekja / Shpëtimi im në çaste shah-mati / Guri i zi i vdekjes, i lëvizur me guxim / Lëvizja e zezë e gurit të zi, shpëtimi im!”, poezia “Shpëtimi” 1995, Aks. Ndërsa në poezinë “Çast kllapie” 1992, Zëri i Rinisë, lëvizjet e reja i sheh kaotike, me pak, fare pak dritë, megjithatë në këtë “tymnajë” ai sheh të dashurën e tij, çka tregon se autori nuk shikon vetëm errësirë, kur sapo kish ndodhur ndryshimi i madh. Kurse në poezinë “Greva” 1994, autori ka futur në grevë, njerëzit, nuset, të vdekurit dhe bletët: “Lulishtet pa lule / Sektori i blerimit pa blerim”… Poezia mbyllet me vargjet kumt: ”Lulet i duam / Të lulishteve shqiptare / S’duam lule të dërguara / Si ndihma humanitare…” etj. Siç shihet raporti i poetit me jetën është i veçantë, kompleks, origjinal. Njeriu me kulturë me dije e shije siç do të thoshte Konica, nuk mund t’i thotë poetit pse shkruan kështu apo ashtu.. I tillë është ai, kompleks, vetvetja, me profil poetik të spikatur.

9.
Poezia e tij është sa e veçantë e konkrete, aq e larmishme dhe e begatë në motive, tema, mendime, ide filozofike dhe në mesazhe, një pjesë e të cilave çlirojnë energji pozitive dhe japin kënaqësi estetike të ndryshme. Në një varg poetik thuhet “dashuroj dashurinë, urrej urrejtjen”. Është kredoja e tij poetike, thelbi i heroit liriko-dramatik. Shpërfaqet vizioni dhe koncepti i tij për të bukurën, duke fshikulluar të shëmtuarën. Poezia e Faslliut është thirrje për më shumë demokraci, më shumë drejtësi, më shumë përkushtim që njeriu të jetojë më mirë dhe të jetë më i gëzuar. Këtë e gjen në poezitë e tij më cilësore.
Profili i veçantë i poetit shfaqet që në preferencën e vargut të lirë. Nuk ishte zgjedhje për modë siç bënë shumë poetë në gjysmën e dytë të viteve gjashtëdhjetë dhe fillimviti shtatëdhjetë. Strukturimi i poezive me varg të lirë nga Faslliu, ishte jashtë rutinës,stereotipisë; ishte nevojë e brendshme për t’u shprehur lirshëm poetikisht, si në shestim ashtu edhe në formësim të poezisë. Vargu ndërtohet pa ndonjë rregull të caktuar: me shumë fjalë, me një tog fjalësh, me një fjalë, me një fjalë të ndarë në rrokje, me një zanore; me vargje të thyer, të lirë, të rregullta, me rrimë e pa rrimë, me një ritëm të brendshëm të dukshëm e të padukshëm. Kjo formë poetike përmban struktura të larmishme. Ky shestim dhe formësim poetik jo për ekstravagancë, manierë, as për të çuditur të tjerët, por për të theksuar emocionin dhe mendimin, tonalitetin, tingëllimin dhe kolorin gjuhësor, është ndër element e veçantë të formës çka poeti Haliti nuk ngjet me askënd. Poeti Moikom Zeqo do të thoshte: “Faslli Haliti paraqitet me atributet e origjinalitetit të tij të patjetërsueshëm”. Edhe nëse ka ndonjë ndikim në konceptim po edhe në strukturë nga poezia e Janis Ricos, kjo ka ardhur e natyrshme, sa është bërë pjesë e ndërgjegjes krijuese të tij, sidomos në poezinë me subjekt dhe në atë me personazhe që ia ka sugjeruar vetë realiteti shqiptar, i cili ka qenë objekt i vështrimit të tij poetik kritik. Kjo mënyrë të shprehuri poetike, shpirtëzon personazhet dhe bëmat e tyre, tipat e karakteret, ngjarjet dhe situatat. Struktura e poezisë së Halitit mundëson krijimin e poezive me një thjeshtësi të çuditshme, me konkretësi, racionalitet dhe emocinalitet. Burimi është fusha e formave të jetës dhe natyrës, me të cilën poeti ka një marrëdhënie specifike për shkak të njohjes së thellë të realitetit të ditës, të shqetësimeve, gëzimeve, hidhërimeve, dhimbjeve e vuajtjeve të njerëzve ku mprehet qëndrimi kritik i autorit, begatohet poezia me elemente të satirës, ironisë, groteskut; me veçoritë e bëmat e çdo personazhi, me detajet që janë specifike për secilin, siç i ka zbuluar dhe shprehur poetikisht autori ku spikat origjinaliteti dhe personalja poetike e tij.

10.
Shumë autorë vetëproklamohen se janë vetvetja, janë të veçantë. E thonë me fjalë të p ë r g j i t h s h m e. Madje edhe ata që kanë folur ose shkruar për ta, gjykojnë me amatorizëm, pa arritur të përcaktojnë se cilat janë elementet e veçantë të poezisë së tij, origjinaliteti dhe un-i krijues etj. Një akademik në një intervistë për poetin e shquar Ali Asllani pyetjes së gazetares se cila është e veçanta e poetit, iu përgjigj: ”E veçanta e tij është se këndonte me zemër”( ! ). Kjo nuk është përgjigje akademiku, të gjithë poetët këndojnë me zemër. Edhe Faslli Haliti këndon me zemër e me mendje, e veçanta tek ai shfaqet që në përzgjedhjen e temës dhe në shprehjen artistike të saj, sipas pikëvështrimit të tij poetik të lirë, të shestimit të poezisë ndryshe nga të tjerët, ndryshe edhe nga formësimi artistik që te struktura, vargu, ritmi, te aplikimi i mjeteve shprehëse figurative sipas natyrës së poezisë lirike apo dramatike, liriko-dramatike, dramatiko satirike. Faslliu si vëzhgues i mprehtë i dukurive dhe njohës i njeriut në rrethana e marrëdhënie të ndryshme, duke qenë i prirur kah konkretja, nga ajo që është e prekshme, e dallueshme dhe e veçantë te çdo njeri, dukuri, ngjarje, subjekt, episod, personazh, mendim apo ide, nuk e ka të vështirë këtë ta përkthejë me gjuhën poetike sipas personales artistike të tij.

11.
Si qytetar dhe poet Haliti respekton lirinë brenda dyzimit të vetvetes, ndërsa në strukturimin e poezive respekton lirinë krijuese çliruar nga kufizimet e ndryshme metrike. Poezinë e formëson ashtu si e kërkon vetë tema, motivi apo frymëzimi, ai shkruan poezi me struktura të ndryshme, klasike, realiste, lirike e romantike, epiko- groteske, jo krejtësisht si struktura të pastra, port edhe të përziera. Një vend të veçantë zë poezia me subjekt dhe me personazhe; poezia e ideve dhe mendimeve, e situatave dhe ngjarjeve, gërshetuar me elemente realiste, fantaziste, me metafora e simbole, por edhe me detaje dhe trope. Siç shihet tipologjia e poezisë së Halitit është e larmishme dhe shumëdimensionale.

Do të ndalem te stili, si një ndër përbërësit më përcaktues të origjinalitetit të spikatur të tij, i cili është i larmishëm, i thjeshtë, i shtruar dhe i përmbajtur, po herë-herë edhe dinamik e shpërthyes në situata e ngjarje të ndryshme. Përgjithësisht stili poetik i autorit shfaqen në të gjitha dimensionet e tij, jo vetëm me një pastërti e thjeshtësi njëdimensionale. Brenda të njëjtës poezi apo poemë, kemi variacione stilesh të autorit, alternime të ritmit, temporitmit, shpërthimeve dramatike poetike dhe të momenteve të qeta, ku stili është i tillë. Nuk e kërkon stilin autori, ai vjen vetvetiu. Nuk e kërkon as figurën, as formën, as metaforën, simbolin apo mjete të tjera shprehëse, gjithçka vjen nga marrëdhënia e përfytyrimit me realitetin që do ta quaja refleksibilitet poetik, që është i veçantë te poezia e Faslli Halitit. Kjo sfidon stilin retorik, estetizant dhe të fryrë. Kjo vlerë gjendet në poezinë më të arritura të tij, e cila është minorancë. Krahas vlerave në disa poezi të tjera që edhe mund të mos ishin përfshirë në botime, shfaqen edhe dukuri të stilit me vlera të kufizuara, retorik, i zakonshëm, prozaik dhe i thjeshtëzuar etj,. Kjo jovlerë nuk zbeh vlerat e stilit të tij në poezitë më me vlera në 18 librat poetik. Vlera e një poeti përcaktohet nga poezitë më cilësore, edhe nëse janë të pakta. Mund të shkruash shumë libra, edhe tetëdhjetë siç kanë deklaruar ca poetucë belulistë dhe, që e fusin veten në poetët elitarë, kur është e diskutueshme janë apo nuk janë poetë. Poeti Haliti duke pasur parasysh poezinë më të mirë të tij,- është zë i veçantë në poezinë shqipe.

12.
Ja disa prej poezive më me vlera. (Duhej të këndoja i pari, e di): “E kam hekurudhën te dera e shtëpisë / Duhej të këndoja i pari, e di. / Nuk këndova , / Isha i mpirë, i hutuar, / Isha si dhëndëri në dasmën e tij / Si dhëndëri që pret e përcjell, / Ndërsa të tjerët këndojnë, kërcejnë, / Ai në qoshe, i lumtur rri. / Duhej të këndoja i pari, e di”. Poezia (Retë) “Retë / Si kope buajsh / Ikin në Veri, / Ikin në Jug, / Duke pëllitur me zë bubullimash. / Vjeshta, si bareshë bionde, / I fishkëllen me shkopinj vetëtimash”. Ndërsa nga poezia (Nëna) veçojmë: … “Po ti, ike moj nënë, / Ç’pate për të thënë i the të gjitha…/ Kam dhe unë diçka për të thënë: / Nëse njeriu s’u ngopka me jetë / Fëmija nuk ngopet me nënë”. Një poezi tjetër brilante: “Ai pret të fryjë era / Jo që të zhvishen pemët, / Jo që të shkunden gjethet e verdha, / por që të zhvesh xhaketën, / T’i duket pas brezit, koburja. / Ai pret të vijë pranvera, / Jo që të mbjell e të korrë, / Por që të zhvesh xhaketën, / Ti duket pas brezit / Koburja”. (Njeriu me kobure). Nga poema (Thellësi) do shkëpus disa vargje: “Dikush i fyen ditët tona…. / Urrejtjes / S’i jap as gishtin / Dashurisë i fus krahun, / Puthem me dashuri me dashurinë, / Shëtis gjithë dashuri me dashurinë, / Hahem dhëmbë për dhëmbë me hakmarrjen, / Me urrejtjen / Me mërinë…”. Ndërsa poezinë (Lisi) ia kushton Kadaresë. “Me / T’u bërë, / Lis, / Qindra, / Mijëra gozhdë/ Tentuan të të thanin. / T’i ua kalbe gozhdët më në fund…”. Një poezi tjetër sipas Linkolnit: “Sa s’dua / Të jem / Skllav, / Aq s’dua të jem bos, / Miliarder, sheik, zotëri. / Kështu të kuptoj unë Ty, D e m o k r a c i”.
Janë të shumta e të larmishme poezitë që mund të përzgjidhen si më përfaqësuese të vlerave të poetit Haliti. Përzgjedhja e përgatitur nga Zeqo ka vlera, por nuk e përfaqëson tërë poezinë më të mirë të tij. Ka ca poezi të tjera me vlera më të larta se një pjesë që janë përfshirë në këtë përmbledhje. Poeti Ndoc Gjetja thoshte se kam botuar shtatë libra me poezi, gjykomëni vetëm nga poezitë e zgjedhura në librin e fundit. Sipas kësaj kuptimësie dhe thënies së Konicës se kritika është gjykimi i vlerave të librit, poezinë e Faslli Halitit e kam gjykuar nga poezia më cilësore e tij, më përfaqësuese e vlerave të librave poetikë.

13.
Si konkluzë: Faslli Haliti është poet me një profil artistik të veçantë që ngjet vetëm me vetveten. Ai këndon me zërin e tij, vështron realitetin me syrin e piktorit dhe të poetit, i shpreh emocionet, mendimet dhe idetë si reflektim i realitetit aktual të ditës dhe i formëson poezitë i çliruar nga trysnitë, duke i strukturuar me origjinalitet. Nuk është mjeshtër i madh, në kuptimin e përsosjes së poezisë, por është mjeshtër i të qenët origjinal, vetvetja. Lasgushi thoshte: “Nuk ka poet të madh apo poet të vogël, është apo nuk është poet?!”. Faslli Haliti është poet. Poet i veçantë, origjinal, vetvetja. Këndon me zërin e tij.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, Andi Meçaj)

HELIDON HALITI

VEGIME TË NJË PIKTORI

(essé)

Pogradeci, për mua një qytetet më i bukur i botes, i vetmi që më jep një qetësi të epërme, maksimale; i vetmi që më lejon të shkëpus mendjen plotësisht nga streset, dallditë e jetës, njëlloj si t’i bej “formatim” trurit dhe më jep mundësi ta rimbush me ngjarje të tjera të reja dhe më të reja dhe ende më reja.
Nuk e di pse u ktheva, pse u krodha në rrëmujat më të rrëmujshme, të vitit 1991. Ndodhesha në Pogradec. Njerëzit dukeshin sikur të kishin dalë nga thellësitë liqenore, pasi kishin bërë pakt me përbindëshat e fshehur zgavrave të nënliqenit miliona vjet tashmë. Njerëzit iu turrën qytetit…Filluan ta shqyenin, sikur të donin ta përthithnin, ta përpinin unshëm, urishëm; secili mendonte qe i takonte një copë, së paku një qoshe, një rrugicë, një ballkon, një bunker, një copë gjol, pak kaltërsi, pak turizëm, një copë rrjetë, një tube hekuri, një hu, një trung peme, një vazo me gogozhare… Shikoja njerëz që shqyenin pa kuptim gjithçka, që prisnin pemë, që rrëmbenin ç’të mundnin, ç’të gjenin, ç’ju dilte përpara; njerëz që thyenin, qe derdhnin, digjnin, që hynin nëpër magazina dhe rrëmbenin çfarëdo… Disa rrëmbenin arka të mbushura me makarona, oriz, pako kafeje, dikush mbante para duarsh një arkë plot me orë të shtrenjta…, disa fëmijë rrëmbenin arka me tapa, torrovicka, njerëz që ngarkoheshin me thasë me miell, me pambuk, lesh, dikush rrëmbente një lavatriçe dhe e hidhte mi kurriz, dikush një sobe druri…
Rrugët u mbushen me vaj, uthull, reçel, raki, verë, graso; u bë një trazirë e e larueshme, e çuditshme lëngjesh; rreketë e tyre vraponin si ylbere toke, si rrëshqanorë, në drejtim të gjolit. Më zuri frika se mos këto rrëkera mëtonin të penetronin në thellësitë e liqenit që të zgjonin përbindëshat, dragonjtë, divat, katallanët që, mbase, prisnin të zgjuar tashmë…! Unë nuk e dija. Mos vallë ishin pikërisht ata që i ndërsyen, u dhanë urdhër nevojtarëve të gjorë, turmave të ndërkryera, që ta nisnin ndryshimin epokal me shkatërrime dhe jo me tamtame ? Nuk po arrija të flija. as të zgjohesha njëkohësisht, pasi klithmat e lukunisë së turmave, njerëzve të shpenguar, ma grisën, ma copëtuan, ma bënë zhele qetësinë; të gjithë bërtisnin, ulërinin, gjoli u mbush me koka pa trup që pluskonin, plot trupa pa krena, pa duar, pa krahë, krahë pa supe, supe pa shpina… I kuriozuar, vrapova këmbadoras, gjunjazi, sepse s’po i gjeja këmbët, që të shpejtoja më shumë, mbase këmbët e mia kishin nxituar më shumë se unë dhe mund të më prisnin të alarmuara atje buzë gjolit ose pluskonin dhe ato me gjymtyrët e shumta mbi sipërfaqen e trazuar të gjolit. Mezi po dalloja nga mjegulla e dendur disa koka të formateve të ndryshme… Pashë Enver Hoxhën atje, po ende s’po dalloja këmbët e mia; pashë edhe disa partizanë, midis tyre Reshit Çollakun; diku buzë liqenit ishte edhe Mitrush Kuteli, Lasgush Poradeci; pashë duar me pushkë, me kazma, pashë koka minatorësh me kaska, njërës të tmerruar, të trandur, të gjunjëzuar edhe njëherë si dikur përpara Enver Hoxhës duke pandehur se ishte ringjallur; pothuajse të gjithë anashkaluan shkrimtarin e tyre mal, poetin e tyre qiellor, si dhe vetë partizanët me yll në ballë. I vetmi qe nuk u gjunjëzua ishin: fëmija, i dehuri dhe i çmenduri që tallej me njerëzit ngaqë s’i shihte dot prapë të ashtu të gjunjëzuar…
Ndjehesha si në ëndërr, si në një film triller, horror. Mjegullën e dendur që rrotullohej mbi qytet e mbi liqen si një sferë gjigante e argjendtë, si një ortek qiellor, e çau e davariti një Enver i madh hije, hipur mbi një kalë të kuq, i rrethuar nga qindra, mija partizanë, midis të cilëve dallova dhe Mehmmet Shehun e parruar, me mjekër të kuqe; diku qëndronte një plakë fisnike, m’u bë si nga Mokra, si Mara, madje… Ndërkohë koka e Enverit rrinte pa lëvizur, kurse vetë ai, hipur mbi kalin e kuq, ikte largohej duke marrë me vete dhe Mehmet Shehun e gjallë apo të vdekur, ku ta dish, partizanët. Ata nisën të largoheshin nëpër mjegullën e dendur në drejtim të Jugosllavisë. Ç’po ndodh, thashë, Enveri mbi kalë po “arratiset”!?, kurse ky i gjalli rri këtu, i zhytur në llucën e gjolit. Asnjë nga njerëzit e gjunjëzuar nuk e ngriti kokën; budallai, i dehuri dhe fëmija ende rrinin drejt e në këmbë, rrëketë e vajit, uthullës, verës, rakisë; reçelërat, gogozharet e kuqe kishin përfunduar në liqen, tashmë. Mendova t’u afrohem kokave që pluskonin mbi sipërfaqen e trazuar të gjolit. Më edhi keq për Lasgushin dhe Mitrushin, për partizanët me yjet e shuar në ujin e liqenit, për minatorët pa kaska; nuk doja që ata të ndyheshin nga lëngjet e fëlliqur. U bëra thirrje njerëzve për ndihmë, por askush nuk guxonte të ngrinte sytë përpjetë. Enveri i kishte rigozhduar, i kishte tmerruar, trandur. Të vetmit që më ndihmuan ishin: fëmija, budallai dhe i dehuri. Iu afrova Lasgushit, e mora në krahë. Kërkova të merrja dhe Mitrushin, por atë e ngriti fëmija. Budallai iu afrua Enverit, bëri ta ngrinte, por klithi: Qenka shumë i rëndë, qenka hekur i rëndë…, po i thashë është bronz i rëndë, ndërsa partizanët, minatorët, kooperativistët, janë të derdhur në allçi, ndaj janë të lehtë… M’u këputën gjunjët, jo prej peshës së skulpturave, por më këputi pesha e mendimit që dikush paskësh dhunuar Galerinë e Qytetit më të bukur të botës dhe paskëshin hedhur në gjol të gjitha veprat e artit qe ruheshin në galeri. Një kërcitje të çuditshme ndjeva dhe mendova se ishin mështeknat e brishta, delikate që tregonin irritimin, zemërimin e tyre ndaj artit, por jo ishin turmat e gjunjëzuara që duke u ngritur ngadalë e të çliruara nga frika, trandja e Enverit të bronztë, tashmë, filluan të turreshin drejt gjolit dhe, për një çast mendova se ato, donin të lanin mëkatet, apo të nxirrnin Enverin nga gjoli, ndërkohë që Enveri mbi kalë të kuq, u zhduk i ziu nëpër mjegull, gjoli u mbush me Enverë, partizanë, kazma, drapërinj e çekanë; diku dallova dhe Ramizin dhe, të gjitha këto figura i përthithi mjegulla. Dukej sikur dikush nga frika që po prishej qyteti, i dërgonte kështu kurbane përbindëshave të thellësive të gjolit; e vërteta ishte më e hidhur, njerëzit nuk kishin kursyer as galerinë e qytetit veprat e së cilës ia kishin bërë kurban gjolit, madje një pjese i kishin shqyer pikturat duke i përdorur ato si vela varkash, që të arratiseshin drejt Jugosllavisë. Dorë për dore, bustet e Lasgushit dhe të Mitrushit i çuam në galeri. U ktheva të marrë bustin e Enverit, jo si bir të një nëne, por si bir të një artisti, mendova…
Këpucët më vinin erë uthull, raki e gogozhareje të kuqe dhe ashtu iu afrova gjolit, por më. kot, busti ishte përpirë, ishte zhdukur. Lava këpucët me ujë gjoli dhe dëgjova një hungërimë të thellë diku, m’u duk sikur gjoli kapërdiu diçka…
Pëlhurat më humbën nga sytë…, në galerinë bosh dallohej vetëm Lasgushi dhe Mitrushi, në pritje të një ardhje të re veprash arti, artistësh të rinj, pasi zbrazësia për dy poetët, dy artistët, ishte më e varfër se varfëria…

(Përgatiti për botim në “ADMET”, Andi Meçaj)

ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU

(essé)

LARGIMI I SHKRIMTARIT NGA ATDHEU

Mbi pagjumësinë

Të flasësh sot me vërtetësi dhe hapur për letrat shqipe është pakashumë njëlloj si të flisje për liri të kulluar në kohë të tiranisë. Në thelb ndryshon vetëm burgu, të cilin nuk e bën më autori, por librat e tij. Ligji i të kënduarit në kor është ende në fuqi. Mirëpo gjakrat vazhdimisht të nxehur dëshmojnë se ne e duam dëshpërimisht veten, të vërtetën, letërsinë dhe sidomos lavdinë e kësaj të fundit. E meqë përgjithësimet janë shpesh të dëmshme dhe të padrejta, mendoj që secilit i shkon më për shtat të paraqitë përvojën vetjake.
Pas gjysmë shekulli plot beteja të nëndheshme, arritje jo rrallë të shtirura e kundërthënie, më duket se jeta e shkrimtarit shqiptar është përkeqësuar nga shumë pikëpamje dhe qenia jonë është bërë më e shurdhër, më e ngujuar. Zgjerimi i beftë i hapësirës gjeografike dhe i mundësive për të zhbiruar të fshehtat apo gjoja-të-fshehtat e historisë e ka ngushtuar hapësirën e brendshme.
Mbase në etjen e natyrshme për të mos prishur, ose për të ndrequr baraspeshën mes botës dhe lëngut jetësor që bëhet letër duhet kërkuar edhe njëra nga arsyet më të rëndësishme të mërgimit të sotëm e sidomos të moskthimit në vendlindjen klasike.
Letërsia nuk njeh mëshirën dhe mirëkuptimin që mbarështojnë, për shembull, shkenca si historia, psikologjia apo mjekësia. Në letërsi, shprehja Shumë janë të ftuar, por pak janë të zgjedhur ka më fort se kudo shije drame e gjaku. Të paktë janë shkrimtarët që nuk e dinë se veçanërisht në epokën e tanishme, – kur tundimet e postmodernes janë dyndur të na dëbojnë nga sistemi atnor e amtar i shenjave, – ka autorë që linden kur vdesin dhe autorë që, kur vdesin, i mbulon harresa.

Liria që u mungoi atyre është burgimi i përkohshëm i librave tanë

Sot nuk është aspak e vështirë të gjesh vllazëri mes materializmit dhe hashashit, ashtu siç është e pamunudur ta ndash qartë formulën zhdanoviste nga ajo e alkimizmit, e konspirativizmit gati foshnjarak, e pseudo-misticizmit apo e trillerit gjoja-fetar, që shesin miliona kopje të një vëllimi mëse të varfër idesh edhe ato të kopjuara. Ai që ka lexuar dhe ka pasur fatin të rijetojë shpirtërisht mrekullinë e quajtur folklor shqiptar nuk has kurrfarë telashesh për t’i dalluar letërnxirësit nga shkrimtarët e mirëfilltë, apo nga “viktimat anësore” e grafomanët, pavarësisht se ndonjë skeptik i pashërueshëm do të gjejë gjithmonë në epërsinë e shkrimtarit të lindur zilinë ndaj kamjes apo bujës së shkrimtarëve të sajuar. Të mos harrojmë se formula zhdanoviste, bashkë me degëzimet e veta shpesh marramendëse, e mbështetur fuqishëm nga shekullarizimi që përhapet frikshëm në botë, nuk është një gjetje e rastësishme. Dështakë të regjur prapaskenave të letërsisë, ose edhe gjeni të zhgënjyer keqas e që mezi kanë pritur rastin të hakmerren ndaj shpërfilljes së shoqërisë, e kanë gatuar në mënyrë të atillë që ajo të krijojë varësi. Lexuesi i thjeshtë, ai që etet të mërgojë nga realiteti, të çlodhet e të gjejë vetveten mes trillesh e metaforash, apo edhe të shfrejë përmes zërit të shkrimtarit, nuk i bje më të e as nuk do të kuptojë pse nuk gjallon dot pa këtë nektar të zi. Ai është gati t’ia heqë kotheren nga goja fëmijës së vet vetëm që të mos vdesë nga uria letrare d(r)ogmatike. Ai mund të rrojë, madje i qetë, pa dashuri, pa falje, pa besim në Zot, por mezi i shtyn orët dhe javët pa një dromcë nga letërsia e mësipërme.
Duhet pranuar se letërsia e mirëfilltë, ajo që thirret të mbrojë kujtesën dhe hierarkinë e perëndishme, është zhvilluar shumë më shpejt se sa vetëdija dhe shijet e lexuesve të sotëm. Për këtë arsye, humbja e terrenit të saj nëpër librarira e faqe gazetash nuk duhet të na shqetësojë.
Besoj se letërsia shqipe, – ajo që e ka mposhtur përkohësinë dhe kalimtaren në Shqipëri, Kosovë, Mërgatë e në vise të tjera të shqiptarisë, – ka të drejtë të ndihet e zgjedhur përderisa u sprovua me rreth gjysmë shekulli realizëm socialist të hapur, vrastar, e me shtylysh direktivash përçarëse, të cilat ende nuk janë tulatur. Gjërat rrodhën siç e dimë dhe tani, për shkak të inercisë, – gjendje me rrënjë të thella në historinë tonë, e mbase njëra nga trajtat e atij që quajmë mallkim, – formula e përbindshme ngulmon ta fikë krejt shkëndijën hyjnore brenda lexuesit, e fshehur nën emra të tjerë autorësh, nën pó ata emra, por që i titullojnë librat disi ndryshe, e që janë gati të botojnë edhe biletat e avionit vetëm për të rrënjosur bindjen se nuk janë shterur. Këtë e tregon veç të tjerash edhe ashpërsimi i censurës së dikurshme, që mpreh të njëjtat gërshërë, por që ka rinuar vetëm duart dhe flokët e qethtarëve. Të gjithë e dimë se lista e librave “të ndaluar” të shqipes është mbase më e gjatë se sa nën diktaturë.

Hyu, ose përmasa e katërt

Një pjesë e madhe e shkrimtarëve që ushtrojnë ateizmin ndaj lexuesit, vijnë me emër të bërë kryesisht gjatë komunizmit. Qenia e tyre, gati vetiu, pushton hapësira mendore, duke ndjekur parimin e errët: Ajo që më bënë mua kur isha si ti, do të ta bëj unë ty. Letërsia ateiste vetëshpallet e lirë, e aftë të japë përgjigje ndaj çdo enigme, çdo halli, ndaj çdo gjendjeje të koklavitur shpirtërore të bashkëkohësve tanë. Ajo shfrytëzon (lexo: shpërdoron, përdhos) pa skrupuj e me të njëjtën lehtësi vargjet e arta të pitagorianëve, mantrat e hindusëve, lutjet e krishtera, suret myslimane, pjesë nga ditarët e tiranëve, blasfemitë e të gjitha ngjyrave e natyrave, hamendjet e panumërta përmes të cilave ateizmi rropatet t’i gjejë Hyut një zëvendës etj. Ajo përzien e arnon dhe mund të ketë çdo detaj të përsosur, mirëpo, sipas Faustit, i mungon pikërisht Fryma. E rëndësishme për zëdhënësit e saj është që librat të shiten dhe që lavdia e tanishme e autorëve t’i bindë të paktën këta të fundit se është e përjetshme.
Në letërsi vepron edhe një ligj tjetër. Gjatë dhe pas periudhash të mbrapshta historike, krijimtaria e një autori, ose e një grupi autorësh të tejkaluar, adhurohet nga trutë që ata vetë kanë shpëlarë. Brezit të ri të lexuesve mesazhi i stisur nuk iu thotë kurrgjë. Ky lexues ka tashmë mundësi të pamatë të përvetësojë të Vërtetën dhe s’ka si të mos e marrë e qeshura tek sheh vetëngujimin e ngadaltë në harresë e grotesk të atyre që e ndajnë universin në vetëm tri përmasa: unë, unë dhe unë.

Gjuha – vendlindja e mbrame?

Shumica e shkrimtarëve të mëdhenj që janë lindur në Ballkan, nuk kanë mundur, ose nuk kanë dashur të kthehen edhe trupërisht në vendlindjet e tyre. Me shpirt e me gjuhë nuk janë larguar veçse më të rrallë. Kjo u duk edhe në rastin e emblematikut Emil Cioran, i cili nuk la gjë pa thënë e shkruar kundër historisë dhe qenies rumune e ballkanike dhe që, pak para se të vdiste nga Alzheimer-i, ishte në gjendje të shqiptonte vetëm fjalët e hershme të gjuhës amtare: grai dhe dor (e folme, mall). Duke përsiatur mbi dramën e uliksëve me Itakë prej letre, disidenti i shquar Paul Goma (lindur në vitin 1935, me banim në Paris) krijon një parabolë që mund të titullohet Histori e hapësirës në shpellë. Kur ata që u larguan nga shpella u kthyen sërish, situata në shpellë qe tjetërsuar. Nuk kishte më vend për ardhacakë, sepse vendasit qenë mësuar tashmë me zgjerimin e hapësirës. Njëri nga viganët e prozës botërore moderne, rumuni Horia Vintilë1, i pyetur rreth kësaj çështjeje, u përgjigj: “Që të mos çmendesha nga malli, u detyrova të zgjeroja kufijtë e vendlindjes sime dhe të bëja nga Evropa një atdhe të dytë”.
Shkrimtari shqiptar ka një fat disi më të pranueshëm. Largimi nga atdheu e ndihmon të futet më thellë në thelbin e Atdheut të Përhershëm, qoftë edhe vetëm falë shqipes, gjuhë që nuk mposhtet lehtë nga sistemet e huaja të shenjave. Gjeografia shndërrohet në Shpirt, toka bëhet letër, dhe dihet që bota, para se të ishte botë, ishte më parë libër, në qenien dhe në kokën e Krijuesit. Këtë atdhe s’ka marrëzi, urrejtje apo absurditet ta rrënojë. Aty kujtesa përkryhet çdo ditë; popullsia përjetësohet jashtë çdo paragjykimi; rrugët dhe qiejt janë plot me të vdekur më të gjallë se të gjallët, por edhe anasjelltas. Prandaj më është dashur të ngulmoj se një shkrimtar i mirëfilltë nuk ka trup. Ai ka vetëm një fat të zgjedhur dhe të mundimshëm si rrallëkush, përfshi shansin që, një ditë, si të gjithë vdekatarët, të shkojë me të shumtët: në letër, ose nën dhé, duke lënë pas vetes dhé, ose letër.

Një “pse” e madhe sa fëminia

Po kërkoj pak mirëkuptim për patetizmin e pashmangshëm, që të mund të them se Bukureshti i dimrit të 1991-shit, kur m’u desh të shkulem nga Shqipëria bashkë me rrënjët e madje të shuaj me gjakun e tyre edhe etjen time, edhe të stilografit, popullohej ndjeshëm nga hijet shkëlqimtare të paraardhësve të shquar. Vetëm ata që e kanë provuar dinë të pranojnë çfarë malli, dhimbshurie e paqeje sjell përmasa prej shenjtësh e shkrimtarëve të një gjuhe e të një gjaku, që kanë kaluar para teje mes kalvarit të mërgimit. Çdo orë, çdo vit, – se mes orës e vitit zor të vesh kufi, – sjell vegime, dëshpërime, por sidomos pyetje. Me pyetje do ta shpëtoni shpirtin tuaj, thotë një e fshehtë mistike. Nganjëherë këto pyetje vijnë pikërisht nga gjaku e shpirti yt, nga fëmija, që, përmes teje, ka ardhur të lindet në tokë e në gjuhë të huaj. Kam vënë re se pyetjet e këtyre fëmijëve kanë një peshë sa ajo e Gurit të Bejës2.
– Çfarë (s’)ke bërë që nuk je atje? Ose: Çfarë (s’)ke bërë që je(mi) këtu?
A thua se duhet medoemos të kesh bërë, apo të mos kesh bërë diçka, për të qenë, ose jo diku. Por mbase duhet. Secili prej nesh jep përgjigjen që e pandeh si më të drejtë, por besoj se shumica dërrmuese janë gati të thonë në kor: «Sepse shkruaj, shkrova, nuk hoqa dorë nga shkrimi» – dhe shihni sa e thellë dhe shajnitëse është shqipja, e cila, me një vizë të shkurtër, nga shkrimi bën sh-krimi dhe i fal shkrimit edhe misionin e shpjegimit, mposhtjes, ndëshkimit të krimit në përgjithësi dhe të çdo lloj krimi mendor a shpirtëror në veçanti.

Mosha dhe drita

Letërsitë ballkanike janë shtjelluar kaherë në luftë me zodinë e bajrakëve dhe të idhujtarisë. As letërsia shqipe nuk bën përjashtim. Gjatë Panairit të Librit në Frankfurt, në vitin 1998, një nga ish-korifenjtë e letrave tona, shpërtheu me një çiltërsi të paharrueshme. «Po pse, more, – tha: Prandaj kemi tridhjetë e ca vjet që shitemi dhe i themi derrit dajë ne, që të vini juve kokorroçët drejt e nga shtytkat e të merrni të gjitha çmimet e lëvdatat?!». Padyshim, kokorroçët tashmë kanë dy herë më shumë libra disa herë më të vlefshëm se sa ish-korifejtë, por heshtin. Heshtin për hir të moshës, të shitjes së gjatë të ish-korifejve, të kolltukofilisë së tyre etj. Në përgjithësi, ai që i përkushtohet shkrimit nuk para ka zë të trashë nëpër sherre. Zëri i tij është terur mes mureve, nuk është mprehur koreve.
Tani nuk bëhet më fjalë për shkrimtarë moshash të ndryshme, – se s’ka nevojë të plakesh për të qenë dështak e as të rinohesh për të qenë i aftë, – por për dy brezni tejet të ndryshme të shkruari. Humori gjithëditës, mistika e mirëfilltë shqiptare, jo aq mënyrat me të cilat arti i bëri qëndresë historisë, se sa mënyrat dhe dinakëritë me të cilat historia i bëri qëndresë artit; arti ynë i të jetuarit, i të mbijetuarit dhe i të vdekurit – janë vetëm disa nga temat që ndjej se duhet ta mishërojnë letërsinë shqipe të së ardhmes.

Out-izmi ynë

Qysh në fillimet e tyre, mes letërsisë dhe politikës ka fryrë thëllimi. Përvoja komuniste i detyroi shkrimtarët që t’i shohin të paktën vëngër politikanët. Këta paditen edhe sot e kësaj dite si të vetmit fajtorë të varfërimit të shqipes, të rënies së humorit në pellgun e shakave bajate, të trumbetimit të dështakëve dhe shkatërrimit të ngadaltë të elitave. Me pak qetësi do të arrijmë të shohim se e ashtuquajtura shpërfillje është një çështje shumë më tepër shpirtërore, se sa shtetërore. Kur nuk ke dashuri dhe kuptim të thellë në vetvete, kur mezi pret ta dëbosh kolegun tënd nga vendi krejt i merituar, t’ia kyçësh librat në sirtar e t’ia ndysh emrin a faqen në prani të të huajve apo të kujtdo qoftë, s’mund të sigurosh mbështetjen e askujt, aq më pak të strukturave shtetërore. Ose mund të kesh vetëm mbështetjen e ndonjë regjimi kalimtar. Jo të gjithë përfaqësuesit e politikës janë binjakë, jo të gjithë i ka rrëmbyer lumi i historisë udhëve dhe i ka ulur në poste ku s’ëndërronin as një orë më parë.

Fati e ka dhënë që lidhjet e mia me diplomatë e politikanë të jenë gati të paqena. Ndoshta për këtë arsye nuk më ka befasuar ngurtësia e ndonjërit syresh, smira e rëndomtë, apo këshillat babaxhane që janë natyrë e dytë në kësi punësh. Por më ka habitur lehtësia me të cilën kritikë me emër, kolegë e përkthyes, si me qenë zëvendës-nëna, apo vetë Nëna Shqipëri, më kanë lindur herë në fillim të viteve ’60, herë në mesin e viteve ’80, herë në Tiranë, herë në Bukuresht, herë në Konstancë. Pres të lindem tani në La Valetta, në Paris, në Budapest, në Tripoli etj. Çmeritem, sepse nuk ma kish marrë mendja kurrë që atyre iu nevojiten kaq binjakë të mijtë, për sa kohë që mezi e pranojnë qoftë edhe njërin, pavarësisht nëse shkruan shqip, rumanisht, apo në ndonjë gjuhë të tretë. Këtë gjendje ngulmoj ta quaj out-izëm, mosdashje e qëllimshme e sivëllait, që dalëngadalë mund të shndërrohet në sëmundje (autizëm).

Kthimi i kujt dhe ku?!

Si shumica e fëmijëve shqiptarë, i mblidhja çikërrimat e çmuara në një valixhe druri. Me atë valixhe patën bujtur konvikteve tre breza të familjes. Pas dashurisë së parë, çmimi i xhevahirëve të mi ra krejt. Mirëpo kur mbërrita në mërgim dhe kur m’u desh t’i dëshmoja sime bije se edhe unë kam pasur lodra, libra, letra e vogëlima, çmimi i tyre u qindfishua. U kërkova të afërmve në vendlindje që ta gjenin valixhen, por kjo ishte më e vështirë se sa të gjenin lumturinë. Më pyetën se çfarë fshihja në valixhe dhe iu hartova një listë që të bënte të qeshje e të qaje. Më premtuan se do ta gjenin valixhen dhe do ta mbushnin me të gjitha xhevahiret. Valixhe druri shiteshin në tregun e të vdekurve, teksa vogëlsira si ato që më duheshin mund t’i gjeje me dy aspra tufa, mjeshtërore, si të reja, bërë nga kinezi, turku, italiani, rusi etj. Si mund të guxoja të kërkoja më tepër?! Valixhja na pret në Pogradec dhe ime bijë është e bindur se në zonën tonë xhevahirët janë pó ata që ishin dhe se askush nuk i prek.
Nuk shtrohet çështja tani që shkrimtari shqiptar i Mërgatës të kthehet medoemos në atdhe, – sepse qendrat letrare tashmë nuk para përkojnë me ato administrative, – por që sa më shumë bashkatdhetarë ta rigjejnë veten edhe në Atdheun e Përjetshëm, që i pret i rikrijuar, apo që ngjizet përditë në librat e tij.
E megjithëse kam bindjen që, në dhjetë a më pak vjet, atdheu i letrave shqipe do të jetë shumë më i ndryshëm nga sot, nuk besoj se krijuesit tanë do ta duan më shumë njëri-tjetrin. Por ata do ta kuptojnë shumë më mirë fjalën e urtë me anijen që, kur nuk i bindet timonit, do t’i bindet shkëmbit. Le të shpresojmë që secili do të mund të bëhet, së paku, kalesë për të tjerët dhe shkëmb ndaj mangësive të vetvetes.

Bukuresht, qershor 2005

(Përgatiti për botim në “ADMET”, Andi Meçaj)

INTERVISTA

TIRANA PO SHKATERRON SIMBOLET E ARKITEKTURES
nga Profesor D’AMATO GUERRIERI

(intervistë)

(intervistoi Oliverta Lila)

(Gazeta shqiptare)

 

Zhvillimin urban të Tiranës e sheh si një kërcënim ndaj arkitekturës së shkuar. Sipas arkitektit italian, Claudio D’Amato Guerrieri, pedagog në Universitetin e Barit, kryeqyteti shqiptar rrezikon të humbë identitetin historik. I referohet ndërtimeve të shumta të reja, por edhe projektit për rregullimin e qendrës. Sipas tij, arkitektura dhe struktura monumentale e stilit italian në Tiranë, ndërtuar në vitet ’30, është një pasuri që nuk u përket vetëm shqiptarëve dhe duhet ruajtur. Profesor D’Amato Guerrieri, i ftuar në kuadër të edicionit të tetë të Javës së Gjuhës Italiane në Botë, njëkohësisht edhe koordinatori italian i projektit “Metodologjitë dhe teknologjitë e reja mbi faktimin dhe restaurimin e trashëgimisë monumentale moderne të Tiranës”, nënshkruar me Institutin tonë të Monumenteve për periudhën deri në vitin 2010, e sheh me shqetësim të ardhmen e këtij qyteti.

Ju e keni vizituar disa herë Tiranën. Si do ta përkufizonit në pikëpamje arkitekturore atë që po ndodh sot në kryeqytetin shqiptar?

Sheshi (piaca) italian ka treguar lidhjet e shumta që janë mes Shqipërisë dhe Italisë, në veçanti mes Romës dhe Tiranës. Në vitet ’30 ndërtohet Tirana e re dhe e madhe. Modelet që arkitektët italianë sollën në Shqipëri, edhe pse kanë qenë të lidhura me stilin e vendit nga vinin, janë interpretime origjinale të përshtatura për Tiranën. Kjo është e dukshme. Kompleksi monumental me sheshin “Skënderbej” nuk ka një të ngjashëm në Itali. Është një ndërhyrje e mrekullueshme. Sot, ky sistem monumental organik, që për mua nuk i përket vetëm Tiranës apo Shqipërisë, por gjithë njerëzimit, nuk mund të lejohet që të shpërbëhet dhunshëm. Nëse kryetari i Bashkisë kërkon dhe sjell arkitektë modernistë, ka shumë hapësira ku mund të shprehin idetë e tyre, por jo në Tiranë. Kjo do të thotë të shkatërrosh një simbol të identitetit të këtij qyteti. Urbanizimi aktual i Tiranës dhe mënyra se si ky qytet interpretohet, bie në kundërshtim me linjën e zhvillimit historik të tij. Për mua ky qëllim është i pakuptueshëm dhe mund ta shpjegoj vetëm me arsye ideologjike. Të harrojmë të shkuarën. Por ajo nuk i përket personave të veçantë. Bëhet fjalë për një sistem monumental me bukuri të jashtëzakonshme që duhet restauruar dhe trashëguar.

Në gjykimin e një arkitekti, a mund të gjejë shpjegim gjithë kjo tendencë drejt ndërtimeve të reja masive?

Unë mendoj se është e qartë që pas shumë viteve komunizëm të ketë dëshirë dhe tendencë të ndiqet ritmi. Kalimi nga një regjim në tjetrin e bën të kuptueshme. Por tashmë kanë kaluar 18 vjet nga rënia e komunizmit. Shqipëria përjeton një sistem demokratik në zhvillim. Sipas mendimit tim, është koha që të kthehen e të reflektojnë mbi të shkuarën. Në fillim të viteve ’90 disa gjëra ishin të justifikuara, siç ka ndodhur për shembull me shembjen e simboleve të pushtetit të mëparshëm. Por sot është koha të bëhen hesapet me veten. Në këtë pikë duhet pasur shumë kujdes. Të flasësh për shndërrime të Tiranës, është njësoj sikur të thuash hajde të ndërtojmë objekte moderne në Berat. Do ta pranonte njeri këtë? Duhet punuar edhe me politika të qarta që format e reja të vendosen në pjesët periferike, në hapësirat e lira, pa prishur dëshmitë e së shkuarës.

Ndërsa flasim për arkitekturë të viteve të shkuara, ju jeni koordinator i projektit për restaurimin e disa godinave të stilit italian në Tiranë siç ishin Pallati i Brigadave, ish-Hotel ‘Dajti’, Kryeministria… A po vijon ky projekt?

Ky projekt u prezantua vjet nga Ministria e Punëve të Jashtme, ku u nënshkrua edhe një bashkëpunim me Institutin e Monumenteve të Kulturës, të prezantuar nga Lorenc Bejko. Unë jam pjesë e komisionit që ka punuar për restaurimin e Hotel “Dajtit”. Rezultatet janë ende të papërfunduara dhe faza e studimit vazhdon ende. Por realizimi i këtij projekti ka lidhje me predispozitën e politikës si dhe me financimet. Aktualisht ne nuk e kemi të qartë se cili është qëllimi i qeverisë, por ne po vazhdojmë studimin. Kur të na thërrasin, do të fillojmë të punojmë.

A është përvijuar pak a shumë fytyra e re e këtyre godinave dhe si do të jenë të përshtatura ato në kushtet e rrjetëzimit të tyre?

Në këtë rast bëhet fjalë për nacionalizmin e viteve ’30. Janë arkitektura shumë të bukura dhe në avangardë të kohës së tyre. Ne i ke i studiuar të gjitha dhe mund të procedojmë me restaurimin. Por si të gjitha arkitekturat që janë ndërtuar në të shkuarën, kur duhet që t’u japësh funksione të reja, është e nevojshme të bëhen ndryshime. Këtu lind vështirësia e ruajtjes së strukturës monumentale, e njëkohësisht edhe e përshtatjes. Hotel “Dajti” është një nga këto arkitekturat e bukura. Por në kohën kur është ndërtuar, në vitet ’40 nuk ka pasur ajër të kondicionuar. Nëse sot do të vendoset që kjo godinë të përdoret si Ministri e Jashtme apo për ndonjë destinacion tjetër në kuadrin e institucioneve publike, ky problem duhet
zgjidhur. Për më tepër, në këto ndërhyrje, këto objekte nuk duhen konsideruar në vetvete e të veçuara nga gjithë sistemi monumental. Tashmë ne kemi parë kulla që vendosen në gjatësinë e bulevardit prej sheshit “Skënderbej” në drejtim të Korpusit. Ato e prishin pamjen vizive. Nëse do të vazhdohet me të tilla godina që krijojnë kontrast të dukshëm, atëherë gjithçka do të shkatërrohet.

A ka një konfuzion sot në atë që quhet moderne në arkitekturë?

Moderne nuk është gjithçka që mund të jetë prej xhami, ashtu si shohim shumicën e godinave të reja. Arkitektura moderne mund të bëhet edhe me gurë. Unë kam ekspozuar forma të tilla në Bienalen e Venecias të dy vjetëve më parë. Gjithçka varet se si përdoren këto materiale.
Në këtë “konkurrim” të tradicionales e modernes, shihen edhe forma të riprodhimit. Të tilla janë një mori kështjellash në periferi të Tiranës. Çfarë do të thotë kjo prirje?
Kjo ndodh pak a shumë në periferitë e të gjitha qyteteve të botës. Riprodhimi është i pranishëm, por edhe problematik kur në të mungon arkitekti apo tekniku. Megjithatë, unë mendoj se e ardhmja e qyteteve nuk duhet të jetë vetëm në duart e këtyre dy të fundit, por edhe në masën e gjerë të popullit. Ndërsa ata që janë në drejtimin e institucioneve duhet të kenë aftësinë për të dëgjuar se çfarë mendojnë qytetarët. Kjo është shumë e rëndësishme.

(Përgatiti për botim në “ADMET”, Andi Meçaj)

ESSÉ

EQEREM ÇABEJ

KUNDËR PSEUDOFILOLOGËVE

(essé)

Nga shtyllat e Shekullit të Ri të verës, si dhe nga ato të gazetës së Re duket çiltas se një epidemi grafomanie paska kapur shumë “krena të naltë!” Kush në jetën e tija ka pasur raste të mësojë anglishten nëpër fabrikat e Amerikës, gjermanishten në tabar-in e Vjenës, frëngjishten në Monto-Martre, italishten në Kafet’ e Barit, sot, i fryrë si gjel deti, na del përpara, i stolisur me rrobën transparente të pseudonimit, e..o tempora, o mores!-me gjest dramatik na flet mbi filologji! Avanta pra! Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus!
Pra, sikur në fletoret e Perëndimit ndodhet feuilleton-i, tek ne nuk do të mungojë, si frukt pas buket, nji artikull “filologjik”, i cili ka misionin, si ç’duket, të zëvendësojë një zakon shqiptar që është duke u shuar: luftën e gjelave. Nën maskën e shkabës, këta gjela luftojnë trimërisht me njëri-tjetrin, duke u gjakësuar por dhe me maskë që jeni, e dimë se jeni gjela, o gjela!…
Tash, duke lënë të qeshurit, duhet të kostatojmë me hidhërim se është një turp kulturor për ne, që Atdheu ynë është ai vend i Evropës, në të cilin në shekullin e XX, njerëz që mund të jenë të zotë për nëpunësira ndofta edhe të nalta, por që s’dinë as pikë prej filologjisë, njerëz që në jetën e tyre s’kanë dëgjuar një Konferencë Filiologjike, njerëz që s’kanë as më të voglën idè mbi mënyrën si punohet sot në lëmin e gjuhës, që të tillë njerësz dalin e mbushin shtyllat e fletroreve me artikuj jo vetëm fare të kotë, por edhe të dëmshëm e duke u sharë me shoq-shoqin, dhe si! Kush i përflet tjetrit se tash doli nga veja, dhe se kur ay ishte në “shpërgajt” e djepit, ky punonte për Shqipëri! Bukur! Patriota! Po kush ju tha të futeni nër labirinthet e gjuhës! E me ç’të drejtë e quan tjetrin “ignorant” vetëm pse është kundërshtar i “ideve filologjike” të tua!
A është kjo filologji? A imponohet njeriu me sharje?
Zakoni i botës së qytetëruar e do që të luftohet për ide, e jo për inate personale, për ç’fryrjen e të cilavet janë të çelura kaq gjykatore!
Sot secili në Europën e qytetëruar, para se të merret me shkrime filologjike, i shkon mjaft vjet në bankat e universitetit, atje ku gjuha studiohet e analizohet me exaktitudë mathematike, duke qenë se filologjia është një nga dituritë më të shtrëngueshme (sevère) e më exakte që munt të jenë në botë.
Se të mos ishte kështu, nuk rrinte Gustav Mayer-i të merresh tridhetë viet me radhë me albanalogji d.m.th me studimin e asaj gjuhe të shkretë, të cilën “filiologët” t’anë sodit, të dalë shpejt si kërpudhat pas nji shiu, janë duke e përçmuar në nji mënyrë të tillë!
Kurrkush nuk ka të drejtë mbi gjuhë pa u pa marrë viet me radhë me studimin e vërtetë të saj! Kurrkush! Se gjuha është sendi më i çmueshëm i një populli, dhe për popullin shqiptar është i vetmi thesar! Dhe mos e ngani thesarin me duart t’uaja, zotrinj dilettanta!
Gjuha është nji element i naltë kulture, nuk është nji objekt mode! Nuk mundet të “riformohet” aq shpejtas sa çmundet secili të vishet à la Perrot për Karnaval!
Kush ju ka shtyrë ju të shkruani mbi gjuhë? Kur keni manin’e shkrimit, pse nuk shkruani ç’të doni mbi numismatikë, grafologji, mathematikë, theologji, përmbi fizikë, anatomi, analytikë e histori? E t’a lini rehat këtë gjuhë të shkretë, e ta punojnë të tjerë të cilët merren me të vërtetë me studimin e saj?
Kush do të shkruaj mbi shqipen, më parë duhet të jetë marrë me studimin e gjuhëve indo-europiane përgjithërisht, e pastaj duhet të ketë studiuar gjithë shkrimtarët shqiptarë e gjithë albanalogët e huaj, numri i të cilëve është’ aq i math, sa studimi i tyre lip viet me radhë pune të pareshtur. Se fililogjia nuk është zbavitje, është larg nga dilentatismi. Është dituri, dhe që të kapesh me dituri, duhet të dish!

(Përgatiti për botim në “ADMET”, Andi Meçaj)

AZEM SHKRELI

MBI MEDIOKËR

(essé)

Për kulturën e një populli, jo vetëm për kulturën, koha më e ligë është koha e mediokërve. Jo pse ata sjellin e krijojnë kohën e ligë, sado që i ndihmojnë të krijohet, por se me shfaqjen dhe praninë e tyre tregojnë sa është ora në një kulturë e shoqëri. Shfaqja e mediokërve bëhet shpejt, vërshuese, pushtuese dhe pastaj sunduese. Ajo nxjerr krye në tregun e lëkundur të vlerave dhe merr misionin përmbysës të këtij tregu. Interesi i mediokërve është pikërisht lëkundja, zhvendosja, dhe përmbysja.
Mediokrit janë, në mënyrë latente, të armiqësuar me hierarkinë e vlerave. Ata janë të interesuar ta shkonstituojnë dhe ta shpërbëjnë përherë rregullin civilizues të kësaj hierarkie. Jo për të përsosur dhe ngritur shkallat dhe pikët kulmore të saj, të cilat s’i arrijnë dhe s’i prekin dot, po për t’i rrafshuar ato, për t’i shpallur të gabuara, joekzistente, dhe të padrejta ndaj tyre, sipas kaçikut të tyre të cilin e cilësojnë pikërisht hapat e imtë e të vocërr, mundësitë e kufizuara krijuese e vepruese. Shkonstituimi, përmbysja dhe rindërtimi, masë e të cilit do të jetë patjetër personaliteti dhe vepra e tyre modeste në fushat e të cilëve, zakonisht, u shpifen, u premton atyre të vetmen gjasë, sado të rreme, ta vënë lart e më lart gurin e tyre në ngrehinën e vlerave, sado të rreme.
Mediokrit kurrë nuk lirohen nga kjo lakmi e tyre, nga ky mëtim i tyre fatkeq. Dalëngadalë, prirja e tyre e kufizuar për të bërë diç të vetën, shterpësia e vullnetit të tyre për t’u përmendur e për t’u dalluar, vetë e ushtron mjeshtërinë e prosperimit të lehtë e të pamundimshëm. Ata sogjojnë me vigjilencë të posaçme të mos u kapërcejë asnjë gjasë dhe asnjë mundësi e tillë.
Mediokrët kanë një epërsi të pakontestueshme. Ata përherë bëjnë shumicën. Ky raport i favorit të tyre është i përhershëm. Kjo ndodh për shkak të një fakti përherë të pandryshueshëm dhe, për fat të mirë, të pamëshirë: Asnjë kulturë, asnjë fushëveprim i rëndësishëm, në asnjë kohë dhe në asnjë histori nuk ka patur fatin që shumicën ta bëjnë më të mirët krijues e veprimtarë, më të mirat vlera. Atë përherë e kanë bërë dhe do ta bëjnë ata që ndodhen përfundi tyre dhe nga masa e të tillëve rekrutohet përherë armata e madhe e mediokërve.
Duke qenë shumicë, mediokrit rreshtohen e organizohen shpejt dhe pa mosmarrëveshje të mëdha. Si rreth njerëzish të cilët i afron dhe i lidh fat i njëjtë, domethënë i horizonteve, i prirjeve e i mundësive të kufizuara, ata krijojnë shpejt rrjetin e tyre, duke pushtuar sa më shumë hapësirë, rreth vetes i rreshtojnë e i afrojnë të vetët, domethënë ata të cilët i dinë si veten, sepse mes të njëjtëve e të barabartë për nga mundësitë, jo por për nga pamundësitë, konkurenca nuk është as e drojshme as e vështirë. Ajo u jep të gjithëve gjasë të barabartë të duken e të dallohen sado pak apo të mos dallohet asnjëri më shumë seç e konsiderojnë ata të lejueshme. Ndaj as lufta për të zënë e mbajtur kryet e karvanit, kur bëhet mes tyre, nuk është aq e ashpër. E vërteta, ata të gjithë bëjnë një karvan pa krye. Ata regjenerojnë, dhe shumëzojnë vetëveten. Pushteti i tyre, si pushteti i shumicës, përmes këtij lloji të barazimit të hansavet, që është një barazim të paaftësh, mund të zgjasë me pasoja të shumëanshme dhe të shumëfishta.
Mbretëria e mediokërve shtrihet me agresivitet të posaçëm në kulturë, në art, në shkencë, në të gjitha fushat e ndjeshme e të rëndësishëm të jetës shoqërore. Ata nxitohen të marrin në duart e veta pikat kyçe të vlerësimit, të gjykimit, të vendosjes. Ata pushtojnë forumet, institucionet, mjetet e informimit publik, redaksitë, botimet, duke krijuar gjithandej dhe me shpejtësi të madhe mekanizma mbrojtës e refuzues ndaj shfaqjes, afrimit dhe depërtimit të kujtdo që mund t’ua kërcënojë shansën e madhe. Dhe rrethi i tyre mbyllet. Nga ky rreth që ka prirja për zgjerim e shtrirje epidemike imitohen zëra të rremë të forumeve, të institucioneve, të kulturës, të shkencës, zëra të rremë të mediumeve, të opinionit dhe, qoftë larg, të popullit, të kombit. Imitohen, pra, zëra të “shumicës”. Mediokrët bëhen pozitë, sepse përfaqësojnë pozitën e shumicës. Të tjerët, ata që nuk i përkasin këtij rrethi të tyre, këtij lloji të shumicës, ata të cilëve u është përcaktuar fati të bëjnë përherë pakicën, janë opozitë. Radha e peshës dhe e shkallëve të vlerave çrregullohet. Promovohet anarkia e kompetencës së mendimit e të gjykimit kritik.
Asnjë vepër, asnjë vlerë e njëmendtët më nuk është e gjerë. Hapësira krijuese dhe verpruese në cilëndo fushë që përfshin lëngata e tillë mbushet me zbrazëri dhe amulli nëpër të cilën e kanë zor të lëvizin dhe të bëjnë shenj ide, projekte, vepra dhe vlera të njëmendëta. Nëse nuk kapërthehen nga merimanga e heshtjes dhe indeferencës lënguese, e cila mbulon përherë mykun e amullive të tilla, ato do të goditen patjetër nga injorime, mënjanime, minimizime, margjinalizime e diskualifikime gjithëfarësh. Sepse smira e mediokërve nuk duron të prishet rendi i studimit të saj. Ajo shqetësohet seriozisht nga çdo e arritur serioze e tjetrit, ajo rebelohet, xhindoset, bëhet ndëshkuese.
Gjë të re s’kemi thënë po thamë që strukturat e burokracive administrative dhe politike asnjë herë s’kanë dëshmuar vullnet e interesim të konfrontohen me regjime mediokrish dhe ky fakt nuk është i pashpjegim. Paaftësinë, mosprirjen, mosdijen dhe moskompetencën e tyre mediokrit përherë e kompensojnë me dëgjueshmëri shembullore.
Një grimëz konsideratë mbase gjendet për këtë raport brinjas mes mediokërve e krijuesve. Gjersa të parët, duke u përpjekur të nxjerrin kokën sado pak dhe në çfarëdo mënyre nga gëzhoja e trishtuese e anonimitetit, përpiqen për ekzistencë, të dytët përpiqen për më shumë se aq: ata përpiqen për rezultate që dallohen, që bëjnë shenjë, që bëjnë vlerat, për kulme që lëvizin zhvillimin. Dhe nëse në motivin e të parëve, megjithatë, ka diç njerëzore, motive i të dytëve është dyfish njerëzor dhe i domosdoshëm. Fatkeqsia e mediokërve, e kohës që i pjell dhe jona që i kemi, është se ata kurrë nuk janë të zotët ta kuptojnë këtë fakt.
Të përsërisim dhe ta përfundojmë: Për kulturën e një populli, jo vetëm për kulturën, koha më e ligë është koha e mediokërve. Cila është kjo koha jonë dhe sa është ora?

(Përgatiti për botim në “ADMET”, Andi Meçaj)

INTERVISTA

 

FLET PRINCI I LIRIKËS SHQIPTARE
LASGUSH PORADECI

(Intervistoi Janis Lilis, më 1941)

Intervistë, po për se? Për ndonjë çështje të mbushur me vrer? Për politikë, diplomaci, sociologji?

Kjo qe fraza e parë e poetit t’onë, kur i vajta ta vizitonja. Nuk i çfaqa mendimin t’im sepse sjellja ime çdo gjë tjetër mund të thoshte, por jo të pjellte dyshimin e një interviste. Duhesh të vazhdonja, pra, me qesë se më kuptoni që në fillim sa frikë pjell paraqitja e gazetarit!
Kështu vendosa pardje të filloj një seri bashkëfjalimesh me letrarët dhe intelektualët tanë, për të kënaqur dëshirën e madhe të lexonjësit, për t’u futur në sekretet e artit, për ta bashkuar me artistin tonë. Populli ynë, vërtetë, qëndron aqë largë intelektualit të tij, sa që një intervistë e shumë-anëshme besoj ta afrojë dhe t’a kuptojë më mirë, ta studjojë me dashuri më të madhe.
Artisti është gjithëmonë i harruar, i mënjanuar nga opinioni. Nuk flet, nuk bën zhurmë rreth vehtes; vetëm krijon, përpiqet natë e ditë. Na udhëheq, na drejton, na dhuron aq e aq gëzime estetike, por s’e njohim, nuk e shohim.

Janis Lilis – Për art Lasgush, për artin t’ënd do fillojmë.

Lasgush Poradeci – Për Art. Këtu kemi frikë sepse kemi shumë për të thënë. Dhe që të themi këto s’kemi nevojë që të pregatitemi, sepse kur është zëmra e jonë plot art, fjalët dalin vetë.

Kam mjaft orë tani që e shikoj me kërshëri, kur ai i prekur thellësisht vazhdon bisedën për Artin. Sytë e tij kanë marrë një dritë të çuditëshme dhe nuk më shikojnë mua tani, i përulë në tokë dhe vazhdon duke folur i pasionuar. Gjëndet në komunikacionin më të ngushtë në shpirtin e tij. Gjëndet i tëri i futur në një botë jashtë realitetit, në atmosferën e fjeshtë të poezisë, të harmonisë shekullore. Flet me mua, por më duket në këtë minut se nuk gjëndet në këtë botën t’onë. Dhe diç kuptoi nga habitja ime, sepse kështu justifikohet vazhdimi i tij:

– Jemi njerës; kemi kemi dhe trupin përveç shpirtit, dhe trupi nuk ushqehet me theorira, me idera. Është material, pra, që e mban; prej materies së ulët do të ngrihemi në Art. Prej tij merr hov njeriu për në qiell. Dhe shpesh herë është kjo që na shtyn për botën ideale. Kur rimë poshtë në materie, shikojmë lartë në qiell një yll. Ay ylli ndrit dhe është i bukur, dhe ne atij i vërsulemi, prandaj fluturojmë prej materies së lartë.

Dhe kur mbaroi apologji materiale, vazhdoi themën e parë.

– Më pyete për Art? Të t’a them për njëherësh që t’a mbarojë.

E preka aqë fortë këtu sa që kërkonte të çlirohej sa më shpejtë.

– Arti mor zotëri, është diçka e pa-kapur, një frymë që del nga zemëra dhe prapë atje në zemër hyn. Kështu ësht arti. Ri në zemër, del prej saj, dhe prapë atje brënda futet. Sepse arti është këngë, dhe kënga është shpirt dhe shpirt është zemëra. Kam përshtypje se gjëndem në një vend të shënjtë, në një kishë plot harmoni dhe mystiçizmë.

Më dukesh se s’kisha guxim të vazhdonja. Prandaj pyetja ime me zi dolli, e frikëshme dhe si e penduar.

Me se merreni në këtë kohë?

– Po ja miremi me atë që të thash më lartë. Me atë që kam në zemër dhe dua ta nxjerë jashtë, t’a dijnë të tjerët; por me qënë se ata më të shumtët s’e kuptojnë, unë e fut prapë në zemër, se ashtu atje brënda, ashtu qënka më mirë. Si ajo zemra djaloshare që futet në shpirt:
Futet zemra djaloshare mu fund të shpirtit t’im
Ose si ajo kënga pleqërishte, e cila atje nga mbarimi i saj i thot të gjitha; që ngrihet vet si vala e detit nga fundi dhe prapë kthehet vet në fundin.

Si ngrihet që nga deti një valë e dëshëruar
Nga fundi i zemrës sate ti ngrihesh dyke vuar,
E prapë por si vala që bie sërisht në det
Ti bie në thellësirë e zembërës së vetë.

I këndoi vetë këngët e tia. Ishte fryma e zemërës së tij. Nuk besoj të shtonte gjë në këtë harmoni të thellë, as edhe muzika më e ëmbël.
Dhe pas pakë nuk e lë prapë të qetë.

Ç’po punoni tani në fund?

Në këtë pyetje s’më dha përgjigje të saktë, që të kënaqja vehten dhe lexonjësin që kërkon të mësojë prodhimin e fundit të poetit të tij. Por këtu më rëshqet prapë. Nuk e pranon pyetjen.

– Mor zotëri, ç’të të them, se po mundohesh, mbase, më të kotë. Punoj dhe unë, mirem me artin t’im dhe dua të bëj një gjë që po bëj, po ç’të t’a themë? Ç’të them? Të them gjë? Më duket se më mirë duhet realizuar se s’a kuvënduar. Pastaj të thashë që arti është një gjë e zemërës, domethënë një gjë fort e dashur, një gjë që është gëzimi më i math i imi, ose hidhërimi më i math; gëzimi dhe hidhërimi i çdo njeriu që ka një zemër që ndjen-dhe zemra që ndjen gjëndet në gjithë popujt-;mirëpo njeriut gëzimi i tij më i math që ka në zemër ose hidhërimi i tij më i math, i duket tepër i shtrënjtë, tepër i dashur, tepër i shënjtë, dhe nga ky shkak ay gëzohet dhe hidhërohet për vete, e mban atë gëzim dhe hidhërim për vet-veten e tij, ashtu i mban në zemër për vete, dhe nga ky shkak nuk ia thot as njeriut.

Po hidhërimin?

– Do të thuash që hidhërimi s’është gjë e shtrënjtë për zemërën e njeriut? Jo, nuk them ashtu, sepse hidhërimi në Art, hidhërimi i Artit, është dhe ay gëzim, është këngë, është një hidhërim që këndon, është art dhe ay,-se kjo është Art; një hidhërim që këndon-. Dhe nga ky shkak as gëzim, as hidhërim nuk i themi; siç thamë, këta duhet të realizohen, duhet të derdhen në art, në poezi, në drithmë shpirtërore që ka marë një trup, dhe prandaj, pra, ja, tashti arijtëm ku deshëm, arijtëm në art, në poezinë t’onë, në atë gjë që na qëndron mbyllur në zemër, atë s’e themi sa kohë që qëndron ashtu pa formë, pa trup, e parealizuar; vetëm kur ajo bëhet brënda nesh art, vetëm atëherë e themi.

Heshti prapë. Priste pyetjen time që nuk vonoi të vijë:

Nga të rinjt, kërkoj të më thoni nga talentet e rinj, cilin preferoni si më të fortë?

– Është një soj sikur të më pyetni se cilin dashuronj më tepër nga shokët e mi që jemi mbledhur në një tryezë. Dhe me qënë se unë i dua të gjithë, sepse shkruajnë art, ja edhe këtu s’po duhet të them asgjë. Nga ana tjetër nuk mund t’i ndajë sepse edhe nuk kanë marrë rrugën e tyre të fundit, edhe nuk kanë dhënë formën e tyre të caktuar, një gjë që vjen kur shkrimtari kalon moshën e tij të parë artistike. Le ta realizojnë ata artin, ëndërat dhe përpjekjet, premtimin që na kanë dhënë, se Arti kështu i realizuar flet vetiu.

Dhe duke ditur tani etjen e këndonjësit të mësojë se si kalon poeti jetën e tij, i bëra edhe këtë pyetje shumë …guximtare, një pyetje krejtësisht gazetareske:

Si kaloni kohën t’uaj?

– Për familjen dhe për jetën time personale më pyet? Këtu s’e kuptoj qëllimin t’ënd, si njeri familjar, apo si artist familjar?

Si artist familjar e kuptojmë, e dimë.

– Mirë, ja po ta them: sepse si njeri kam edhe unë shënjtërinë t’ime shtëpijake, me gëzimet dhe hidhërimet e përbashkëta. Sepse hidhërimet janë të shënjta; ato na i dërgon Zoti që ta qërojmë, t’a spastrojmë, ta bëjmë më të paqme zemrën t’onë përdita më shumë, që të mundohemi kështu e të përpiqemi përdita të bëhemi sa më të mirë, më të pastërt shpirtërisht.
Njeriu midis mundimeve zhvillohet më tepër brendësisht, bëhet më njerëzor. Është theoria budiste, por që ka bazën e saj në çdo njeri të qytetëruar, vetëm me një ndryshim; ndërsa pasonjësi i Buda-s kërkon nëpërmjet mundimevet të arijë në heshtjen trupore, në nirvanë të plot artisti, duke shvilluar vehten përpiqet mbi pasionet të kapërxejë çdo dobësi me qëllim që këtë fazë t’a derdhë në Art. I pari hesht duke pritur mundimet me sarkazmë dhe durim lovjan i cili lartësohet mbi njerinë dhe mundimet e tija i bën këngë. I ngjan koridalos i cili për të kënduar fluturon në lartësirat e qiellit.
Por si artist familjar, arti flet, bën bashkëfjalime drejt për drejt me Zotin, qoftë edhe në falëtoren familjare. Dhe me qënë se fjalimet me Zotin pjellin, lenë shënjat e tyre, shënjat e dukëshme artistike; ja, për këtë çështje të dytë, për këtë artist familjar, flet arti vetë, që është shënja, gjurma, manifestimi i Zotit.

Dhe tani a mund të pyesë për gjenezën e “Poradecit”, t’asaj poezie?

– Poradeci. Këtu kemi një gjë shumë të thjeshtë: ndjenja dhe unë një mbrëmje harmonin, këngën e kësaj mbrëmjeje, si dhe këngën e Drinit që kullon aty pranë, dhe kështu thash t’a shkruaj atë liturgji të zemrës, atë poezi.

Poeti ndjente rythmin e liqenit, frymën e natyrës, dridhjet e tokës, dhe të gjithë këtë liturgji mystike, që vetëm poeti i vërtetë i ndjen, e derdhi në këngë, në kryeveprën e tij “Poradeci”.

Po për atë këngën pleqërishte, gjenezën e sajë?

– Ja, edhe ajo kështu e thjeshtë është: kur isha në mërgim, duke baritur në një kopshtë mbrëmave, prej një dritareje lartë, aty afër një gramafon i vogël, një gramafon shqiptarësh, ia mirte një kënge të pleqëve në pllakën e tij; kështu ia mora dhe unë asaj kënge pleqërisht në zemërën t’ime.

“Kështu e thjeshtë është”, tha poeti. Dhe vërtetë sa e thjeshtë është poezia! Kullon vetë pa mundime-kur është poet, krijonjësi nga natyra-pa përpjekje dhe vetë-shtërngime. Kështu thjeshtë kujtoj tani poetin, kur dëgjoi pllakën shqiptare. I mallëngjyer thell, i prekur gjer në palcë, la kopshtin dhe u nis për në shtëpinë e tij. Diçka e rëndonte; ishte dëshira dhe mall’i i flaktë për atdhenë e tij, për Shqipërinë. Dhe nuk u çlirua nga kjo barë, veçse kur e derdhi në art, në “Këngë pleqërishte”, në kryeveprën e poezisë s’onë kombëtare.
Dhe me qënë se arijtëm gjer këtu, me qenë se hekuri qe akoma i nxehtë, e pyeta pa humbur kohë:

Nga dashuria e popullit je i kënaqur, i prekur? Vjershat t’uaja qarkullojnë në çdo gojë të popullit t’onë. Ç’do poet, ç’do artist punon për atë dhe për vete.

– Sa kohë që pikë së pari, jam i kënaqur me veten brënda në zemërën t’ime, me artin t’im, ashtu siç e kam lindur atë, gjithashtu, pikë së dyti, duhet të jem i kënaqur me poppullin tim, sepse është popull’ im dhe për atë punoj.

Kur fillove për herën e parë të shkruash?

– Kjo humbet në thellësirën e largësirës, ose në largësirën e thellësirës, sepse siç shikoj tashti, nuk kam kënduar dyke patur ndonjë qëllim, që t’a di dhe kur kam filluar. Po këndova ashtu ku më erdhi, siç këndon çdo njeri që këndon, dhe nga ky shkak nuk mund të them ndonjë gjë të përpikëshme.

Nuk duhesh më t’a mundonja. Nuk di sepse ndjej një respekt kur e shikoj kështu të qetë, mbinjerëzor do të thoshnja.
Lasgushi mbylli Shqipërinë në zemërën e tij dhe na dorëzoi gjën më të shënjtë që disponon njeriu si dhuratë nga natyra: na dha shpirtin e tij, gjakun e tij të shënjtë. Është poeti që çdo brez i ardhëshëm do t’a mbyllë në zemërën e tij, dhe koha do t’a dorëzojë në pavdekshmëninë. Është dashuria e racës, e historisë s’onë që e lartëson.

(Intervistë e Lasgush Poradecit dhënë gazetës Tomori në vitin 1941.)

(Përgatiti për botim në “ADMET”, Andi Meçaj)

FLET ALI ASLLANI

RAPSODI I TOKËS SHQIPTARE

(Intervistoi Janis Lilis, më 1931)

Ali Asllani është poeti që u lidh ngushtë me tokën dhe Jetën Shqiptare. Nuk këndon vetëm se ndjen jetën e brendshme të artistit të vërtetë, por sepse ndjen thellë shpirtin e popullit t’onë me gjithë dëshirat e llaftaret e tij. Poeti i jetës, i realitetit, poeti i natyrës shqiptare. Është piktori i gjallë i jetës së kaluar, dhe jo artisti imitonjës i faktevet, por poeti që lartësoi jetën t’onë në ideal. . Nuk niset nga ëndëra, por nga realiteti, të cilin e zbukuron dhe na e paraqet në gjallërinë e tij plastike, si një ëndërë të artë, të dalurë nga thelbi i së vërtetës. Përqafoi me dashuri shpirtin e pasur shqiptar, u mundua bashkë me ‘të, u gëzua dhe qau si njeri i vërtetë. Munt të themi pa frikë përgenjështrimi se është poeti i jetës, në kutpimin e thellë të fjalës.
Hymë kollaj në themën t’onë. Nuk është nevojë për përpjekje dhe zgjuarsi gazetareske. Nuk sjell nonjë kundërshtim për intervistë. Nuk fsheh veten. Është poeti që po t’i hapësh bisedën, e vazhdon vetë me pasion të thellë.
———————–

– Arti në shërbim të popullit, në shërbim t’Atdheut. Vjersha duhet të thotë diçka, të ketë një ideal brënda sajë, e që të mundet t’a thotë mirë atë që mbyll, duhet të dalë nga shpirti i popullit, nga jeta e gjallë. Nuk e ndaj Artin në aksioma, kur them këtë; themën më përpara nga të gjitha e ndjen vetë artisti, krijonjësi, por në vënd që ta bëjë vetëm për veten e tij, këtë prekje artistike i shfaq dhe ndjenjat e tija i dorëzon në popull. Me qënë se ai i ndjen dhe preket, doemethën kënaq shpirtin e vet artistik, atëherë pse shkruan? Për veten? Le t’i mbaj në sirtar të pabotuara. Arti është art kur është i zoti të na sjellë në botën e tij, kur na prek, por nuk do të thotë se duhet të jetë i pakuptuarshëm, ose i thellë dhe i errët me zor.
Më vjen tani ndërmënd një kasiomë artistike: Kemi nevojë për një gjuhë që të flasë si numurat për të gjithë njerëzit. Kemi nevojë për një art që të prekë të egërit dhe të qytetëruarët, të kulturuarët dhe injorantët.

Dhe poeti vazhdon bisedën:

-Artistët e mëdhenj si thotë një poet, janë të emërguar nga qielli këtu në tokë, janë dhuratë për të gjithë botën. Arti i tërë botës bashkohet në qëllimin e tij të shënjtë. Dhe që të kuptojë populli artin duhet që ky të jetë i thjeshtë si është e kthjelltë një vepër klasike.
Artisti duhet të jetë njeri më përpara. Arti del nga realiteti dhe zotësia e artistit qëndron këtu: duhet të kapërcejë realitetin me frymën e tij, duhet të nxjerrë dhe të shfaqë me intuitën e tij gjithë atë lëndën e bukur që nuk e shquan dot një njeri i thjeshtë.

Është në gjendje populli të kuptojë artin, artin e thjeshtë që del nga jeta e tij?

Këtu nuk do të flasim për popullin analfabet, ose për atë që s’ka kapur kurrë një libër në jetën e tij. Kur shikon një personalitet që ka të gjitha cilësirat për të kuptuar bukurinë, ose një numër njerëzish që nuk e kuptojnë, që nuk e ndjejnë artin, atëherë do të thotë që qytetërimi i tyre është i përciptë. Dhe këtu duke folur për qytetërimin, kuptojmë të gjitha ato cilësit karakteristike të një grupi njerëzish që e shquan dhe e lartëson mbi popullin.
Kështu shtoj unë munt të dashurosh më tepër një fëmi nga një statujë dhe nëqoftëse sheh statujën të bjerë mbi fëminë, do vraposh ta shpëtosh dhe do lësh statujën të bëhet copa, qoftë edhe një kryevepër.

Në “Hanko Halla” cilin tip këndoni, cilën epokë? (Presim të shpjegohet vetë krijonjësi dhe jo se nuk e kuptojmë qëllimin e veprës së ditur të Asllanit).

– Atje është një jetë që perëndon, jeta jonë e posakaluar në pamjet e saj më karakteristike. Hanko Halla kur kritikon vajzën shqiptare, i flet me një mprehtësi dhe hollësi të madhe, kështu që i pëlqejnë dhe atyreve që e dëgjojnë. Këndon kryelartësin e gruas shqiptare. Pastaj këtu përshkruhet jeta modeste e shqiptarit që ndjen dhe flet për tokën e tij. Dhe sa mbi pjesën e Vajzës Shqiptare, vetëkuptohet se bëhet fjalë mbi vajzën t’onë, mbi atë vajzën që shumë pakë e njohim. Është një portret i cilësirave dhe i bukurisë së saj të shquar.

Ç’do të mira kemi
Unë jam një arbresh rroj këtu në rrëza
Një gjak e një gjuhë kemi me thëllëza
Pëllumb e sorkadhe jemi farë e fis
Kemi dhe shqiponjën gjyshen e shtëpisë

– Nuk është një bukuri që e gjëjmë në çdo popull tjetër; bukurija e vajzës s’onë shoqërohet me ndjenja të thella tradicionale dhe burrërore. Nuk është vajza që mbylle në narcizismën evropjane, është një bukuri me cilësirat e gjalla të racës sonë, shqiptare.
Dashuron, por mbi të gjitha në gjakun e saj sjell detyrimet e historisë së racës, së familjes:

A more vesh kush më ka qëndisur
Është drit’ e qiellit që më ka stolisur
Është drit’ e diellit, është drit’ e hënës
Më shumë nga të gjitha është sisa e nënës.

Njeh shumë mirë bukurin e saj, e ka për mburje të pafshehur, dhe e shfaq vetë. Por di shumë mirë se kujt i detyron këtë bukuri të pashoqe.
Më shumë nga të gjitha është sisa e nënës
Vajza shqiptare dashuron e i ndjen të gjitha këto bukuri natyre, i përqafon dhe mbyll në zëmrën e saj fisnik
– Vjen pjesa e tretë e trilogjis s’ime poetike. Dasma shqiptare. Këtu lartësohet rithmi poetik, dinamizmi i vajzës s’onë, i lidhur me zakonet t’ona;

Ditën e mërkur, posa që ra dritë,
nusja në qillar, po bën gurabitë,
llërat i përveshi dhe një fut e ngjeshi.
i-u dukën dy gropa, në faqe kur qeshi!

Përgjithësisht në këngët e mija kam dashur të këndoj traditat kombëtare, burrërin t’onë, bukurin e vëndit dhe mbi këto dhuratën t’onë të madhe; vajzën shqiptare. Sigurisht në gjithë këtë prodhim poetik gjëndet në të gjithë llojet e tij: ka poezi epike, ka lirike, por në Hanko Hallën zotëron më tepër humorizmi, një humorizëm i thellë dhe i hollë.

Nga poezia e re? S’kam asnjë dyshim se e këndoni, se interesoheni.

– Rinija jonë ka një dëshirë të madhe, një zjarë mund të themi, për artin, por pjesa më e madhe zotërohet nga ndjenja shumë të sëmurta, nga një pesimizmë të pajustifikuar. Jo, këto rënkime, këto vujatje që nuk mund të jenë veçse elementë të huaja nga rinija, duhet të largohen, duhet një hov, një diniosizamë, një gjallëri për të stolisur jetën. T’u qesh buza. Pastaj, do t’ishte më mirë që rinija të vazhdojë të shkruajë, por edhe: më shumë të këndojë.

Por kemi një rini më të pjekur, nga ajo që kujtoni ju. Janë disa emëra që kanë formuar veten dhe kanë gjetur rrugën e tyre të vërtetë artistike. Për këta e kam fjalën.

– Nuk do t’ju them emëra. Këta që thoni ju janë të ditur. Por këta janë një shpresë shumë e madhe për letërsin t’onë. Pastaj kanë një vepër që tani, një vepër të konsideruar.

Në prozë kini shkruar gjë?

– Prozë nuk shkruaj. S’kam provuar veten. Kam dyzet vjet tani që merrem vetëm me poezin. Poeti është si gur i strallit. Zjari i tij nuk mbarohet kurrë. Poeti heq, rënkon, qesh, digjet e djeg, por zjari i tia nuk mbaron.

Vjershat e t’uaja i kini të shpërndara, kështu që lexonjësi nuk është kollaj t’i shijojë dhe t’i gjejë. Pse nuk i botoni në volum?

– Kam mjaftë vjersha, dhe shpresoj që së shpejti do të botojë një pjesë nga këto në një libër…

—————–
Do t’isha shumë i kënaqur po të kisha kujtesë të fortë. Thamë shumë gjëra, biseduam mbi shumë probleme artistike, dhe tani ndjej se një pjesë shumë të vogël munda ta ruaj në kujtesë.
Lëre poetin në qetësinë e ëmbël poetike, i cili është i zoti ta krijojë kudo që të jetë. Një atmosferë e qetë, një bibliotekë, një ngrohtësi e shënjtë familjare. Dhe në mes të gjithëvet, dhe mbi të gjitha poeti, djali i math i jetës s’onë, siç është çdo artist i vërtetë.

(Nga Intervistat e gazetës “Tomori” marrë nga Janis Lilis, më shkurt (1942, fq. 3)

(Përgatiti për botim në “ADMET”, Andi Meçaj)

SHQIPËRIA, KY VEND I JASHTËZAKONSHËM…

Gazeta rumune “Dita”: boton Intervistën që poetja, prozatorja dhe publicistja e mirënjohur
Iolanda Malamen i ka marrë shkrimtarit Ardian-Christian Kyçyku

(intervistë)

Në rubrikën “Dialogje”, gazeta “Ziua” (Dita), më e madhja në Rumani, i kushton një faqe të plotë intervistës që shkrimtari shqiptar Ardian- Christian Kyçyku i ka dhënë poetes, prozatores dhe publicistes së mirënjohur Iolanda Malamen. Shoqëruar me një fotografi, me një curriculum vitae e me ballinën e një libri të ri të Ardian-Christian Kyçykut në rumanisht, intervista “Shqipëria është një vend i pabesueshëm” pati jehonë të menjëhershme. Në vazhdim po japim tekstin e plotë të intervistës, shqipëruar nga Kopi Kyçyku. Po kush është Ardian Kyçyku.
azeta “TemA” ka botuar disa ese te kritikëve të njohur për veprat më te fundit të tij; romanin “Home” që u konsiderua si një arritje e jashtëzakonshme në stil dhe kompozim, “Puthmë skelet”, për të cilin kritika vijon të çmojë sërisht shkrimtarin, etj. Ai mban pseudonim letrar: Ardian-Christian Kyçyku. U lind në Pogradec më 23 gusht 1969. ka kryer studimet e larta në Universitetin Shtetëror të Tiranës, në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, dega gjuhë-letërsi. Është doktor i shkencave filologjike, doktorant në teologji pranë Universitetit Shtetëror të Bukureshtit dhe docent në shkencat humane dhe të komunikimit. Është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë dhe i Shoqatës së Shkrimtarëve të Bukureshtit. Është, gjithashtu, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe i Central European Academy of Science and Art. Libra të shkruar e të botuar në gjuhën shqipe: “Në perandorinë e gurit”, “Mortët”, “Nata pas vitit zero”, “Përkthimi”, “Muza e Lojës”, “Lumenjtë e Saharasë”, “Oreksi për bukën e qiellit”, “Diva ose Ngrënësi i Luleve”, “Engjëjt e tepërt”, “Kristali dhe hienat”, “Sy”, “Si u pushtua Çmendustani”; libra të shkruar e të botuar në gjuhën rumune: “Viti kur u shpik mjellma”, “E fshehta e ëmbël e marrëzisë”, “Një fis i lavdishëm e që jep shpirt”, “Hyu Epigon”, “Dashuri me shikim të fundit”, “Trilogjia”, “Një alfabet i poezisë shqipe” (antologji, 101 poetë shqiptarë në gjuhën rumune), “Koha e zëvendësve” (libër-intervistë për botën shqiptare), “Shtetrrethim”, roman i shkruar me shumë pak thonjëza, “Hyrje në semiotikë” (ligjërata universitare), “Ish, roman me dashuri & konspiracion”. Në kuadrin e arsimit të lartë rumun jep lëndët: Elemente të kulturës dhe qytetërimit ballkanik, Hyrje në semiotikë, Struktura e gjuhës së shtypit dhe Fenomeni Audiovizual. Krijime të tij janë përkthyer në gjuhët hungarisht, gjermanisht, spanjisht, anglisht e frëngjisht. Nga viti 1998 është bashkëthemelues dhe bashkëdrejtues i revistës evropiane “Haemus”, që botohet në Bukuresht, etj.

Iolanda Malamen: Ardian Kyçyk, ke hyrë si shkrimtar në gjuhën rumune prej afro dy dhjetëvjetëshash, dhe u bëre shpejt stilist në këtë gjuhë të adoptuar… Një gen i rrallë? Një rast i mahnitshëm?

Ardian-Christian Kyçyku: Kam pasur një fat të veçantë që në fëmini. Im atë dinte një numër të madh gjuhësh të huaja dhe shumë shqiptarë që kishin të afërm ikur jashtë vendit qysh para Luftës, vinin në shtëpinë tonë me lutjen që ai t’u përkthente letrat. Të mërguarit, sidomos ata të brezit të dytë e të tretë, nuk para e njihnin shqipen e shkruar, ndërsa ata të vendit nuk para i dinin gjuhët e të afërmve të mërguar. Unë asistoja në hartimin e letërkëmbimit të tyre në turqisht, italisht, frëngjisht, rusisht, anglisht etj. Pasi i përkthente në shqip letrat “e huaja”, babai ia lexonte secilit letrën që do të dërgohej jashtë, duke i dhënë shpjegimet e nevojshme.
Krijohej kësisoj një gjendje pothuajse mistike, lartimi në një gjuhë gjithëpërfshirëse. Ndonjëherë e ndihmoja tim atë duke ia diktuar letrat në shqip, që të fitonte kohë. Për përkthimet nuk merrte veçse falënderime dhe bekime, të cilat besoj se u pasqyruan njëfarësoj edhe në të ardhmen time. Nga fundi i viteve ‘80, rrënimi i vendit po bëhej gjithnjë e më i dukshëm në ato letra. Sapo shfaqej ndonjë zgjerim i lirisë së shprehjes, dyfishohej edhe servilizmi i moçëm ndaj të afërmve të kamur që ndodheshin jashtë vendit. Jo rrallë bëhesha keq nga një ndjenje e përzier mëshire, mllefi, pafuqie. Më vonë vura re se rituali i letrave shumëgjuhëshe, ai ushtrim i humanizmit të kulluar nën terror, ma lehtësoi hyrjen në qelizën bazë të gjuhëve të huaja.

I: M.: Na fol, të lutem, për Shqipërinë fizike dhe për atë shpirtërore…

A.-Ch. K.: Po të përdornim si njësi vlerë Vitalitetin dhe Bukurinë, Shqipëria është një vend i pabesueshëm. Nuk është fjala për atë bukuri që rritet sa herë i huaji pranohet në realitetin e një vendi me imazhin përjetësisht të zhubrosur nga paragjykime apo nga nevoja e shumëkujt për të pasur vazhdimisht pranë dikë më fatkeq, më të pagdhendur, më të mallkuar se vetja. Shqipëria ka një bukuri, të mbështetur nga vitaliteti, që i tret butë, pa bujë, iluzionet e së përditshmes. Për këtë arsye besoj se jeta në Shqipëri nuk është e lehtë për njerëz që janë larguar nga arketipi dhe të cilëve e përditshmja ua ëmbëlson mangësitë me çikërrima.

I. M. : Do të doja të na thuash diçka për prozën shqiptare, një prozë jashtëzakonisht vitale.

A.-Ch. K.: Qysh në periudhën ndërmjet dy luftrave, Shqipëria ka një traditë të mirë në prozë. Edhe sot, shkrimtarë si Hiqmet Meçaj (me banim në Greqi, autor i kryeveprës Kukullat e pyllit dhe i vëllimit Drejt Askundit; Elvira Dones (e vendosur në SHBA, motërzim femëror i një vullkani në letërsinë jo vetëm femërore, me libra shkundullues si Yjet nuk vishen kështu dhe Lule të gabuara); Ismail Kadare (në Francë, me Gjeneralin e ushtrisë së vdekur dhe të tjera); Riat Ajazaj (në Gjermani, prozator i natyrës kafkiane, por me një shqipe rrënjore); Visar Zhiti (poet i madh, mbijetues i burgjeve komuniste, me prozat e Shekull tjetër dhe Ferri i çarë); Arian Leka (poet i përmasave evropiane, – i përkthyer në rumanisht me një antologji autori, – me romanin Gjarpri i shtëpisë dhe Shpinë burri) e të tjerë, krijojnë një prozë të fuqishme në mjedisin ende moskokëçarës të një letërsie evropiane të çvitalizuar shqetësueshëm… Hasen ende pengesa që lidhen me daljen e kësaj proze në botë.

I. M. : Proza shqiptare dhe ajo ballkanase janë të lidhura ngushtë me mitologjinë, me historinë, me politikën?

A.-Ch. K.: Më duket se Çurçilli ka thënë që Ballkani prodhon aq histori, sa ne s’jemi në gjendje ta konsumojmë. Për kulturën nuk më duket ndonjë fatalitet, megjithëse është e vështirë të gjesh cila nga palët vuan më shumë nga ky çbaraspeshim: ata që prodhojnë histori, apo ata që nuk mund të konsumojnë. Shoqëria e konsumit prodhon gjithçka, madje dhe çdokënd vetëm që të konsumojë. Ajo mbahet më këmbë pikërisht përmes kësaj vetëshqyerjeje, por nuk dëshiron kurrsesi të konsumojë histori, letërsi të mirë, mençuri me prejardhje mistike, ngaqë nuk është në gjendje të prodhojë Shpirt.
Ajo synon ta zëvendësojë Kohën, Shpirtin dhe Idealizmin, me njësi, përfshi atotekstore, të hartuara nga njeriu, sepse ndryshe nuk mund të tretë gjithçka, domethënë s’mund të ketë në dorë kontrollin e plotë.

I. M.: Revista “Haemus”, e bashkërenduar nga ti dhe nga babai yt, Kopi Kyçyku, botohet në Bukuresht qysh më 1998?

A.-Ch. K.: Po, në gjuhën shqipe dhe rumune, me përmbledhje dhe copëza në frëngjisht, anglisht, italisht, turqisht, greqisht. Koleksioni i revistës i ka kapërcyer tashmë 3.000 faqet dhe përfshin pjesë nga vepra e mbi 200 shkrimtarëve, mendimtarëve dhe intelektualëve evropianë e jo vetëm evropianë. Fragmente në
gjuhën shqipe nga veprat e Amos Ozit, Orhan Pamukut, Aleksandër Sollzhenicinit dhe shumë të tjerëve, për shembull, kanë dalë fillimisht në “Haemus”.

I. M.: Para disa vjetësh më pate folur për atë tren si në përrallë, që përshkonte hapësirën ndërmjet Tiranës e Pogradecit…

A.-Ch. K.: Po, një pjesë të mirë të jetës e kam kaluar në tren. Në vitet 1976-1990 e kam përshkuar gati çdo muaj distancën prej 139 km nga Tirana në Pogradec dhe anasjelltas. Trenat e famshëm kinezë e përshkonin jo më pak të famshmin terren malor në 6, 7 ose 9 orë. Orë ballkanase. Fryma e mërzisë mund të të zhyste aq thellë në shpirtin tënd, saqë udhëtimi bëhej një copëzë e monahizmit të bardhë. Në fillim
nisesha si nga Asgjëja drejt Trevës së Lumturisë, drejt qytetit tim të lindjes. Pastaj: si nga Lumturia drejt një tradhtie të çuditshme dhe fatale. Arrita të ndjehesha si një spermatozoid: lindesha në Pogradec, fëmijëroja aty, vdisja në kthim, lindesha sërish në Tiranë. Kësisoj kam pasur fatin të njoh mijëra njerëz dhe të dëgjoj rrëfenja të panumërta jete, të cilat, njëlloj si në lashtësi, rretheqark zjarreve fshatare, dëbonin
shpirtrat e këqinj. Në vjeshtën e ‘90-ës shkretia doli në sipërfaqe. Fati i një vendi të tërë po e ndërronte moshën. Mbizotëronte një dëshpërim i pamatë. Mbaj mend se, pas një dehjeje të fortë me dajën tim, ia hipa trenit për Tiranë, por sikur kisha hipur në ndonjë trap, në ndonjë varkë të çuditshme, sepse treni nuk kishte më as ndenjëse, as dritare dhe, vende-vende, as çati. Mund të betohesha se po vozisja nëpër Ferr. Më kaploi edhe një uri qelizore. Para se të gdhihej, ende majë “varkës”, nën qiellin e vrenjtur, ndër fantazma bashkëkombësish që faniteshin e treteshin në mjegull, një burrë që tha se quhej Petro dhe se ishte peshkatar, m’u afrua dhe më zgjati në terr një peshk. Një peshk të pagatuar. Më këshilloi ta haja, përndryshe do të ftohesha si në Skëterrë, do të vdisja në vend nga uria, nga njëfarë ndalim stomaku. Pa e kuptuar se ç’përfaqësonte e ftohta e Skëterrës, ku gjithçka përvëlohet dhe pa e ditur si është Ferri
i pasmodernizmit, e hëngra peshkun dhe as sot e kësaj dite nuk e kam marrë vesh se cili ishte ai burrë dhe përse e hëngra atë peshk mbase të gjallë. Por ka qënë i vetmi udhëtim i imi pa rrëfenja dhe hapi i parë i rikthimit tek Zoti. Me tren përballova më vonë vitet e vajtjeardhjeve Bukuresht-Konstancë, duke shkruar, në 2005- ën, pó në tren, edhe romanin Ish – roman me dashuri & konspiracion. Dhe, meqë Lidhjet e
Shkrimtarëve (USR) zakonisht shkëlqejnë në përçarje dhe në smirë instinktive, e dhuroja romanin të shoqëruar me bonon: Urdhëroni një roman që mund të marrë Çmimin e CFR-së (Hekurudhave Rumune).

I.. M.: Subjekt i përkryer për roman! Ardian Kyçyk, a ka qënë Shqipëria e prekur nga tranzicioni aq sa Rumania?

A.-Ch. K.: Vënia në sprovë i pllakosi të dy vendet tona, por pati pasoja të ndryshme. Në përgjithësi, Tranzicioni e shtoi mamonizmin, fundosjen në trup, pashpresën e, për rrjedhojë, ftohjen e dashurisë, ose, siç quhet në mjekësinë shpirtërore: shpërfilljen. Shumë njerëz u tjetërsuan rrëmbimthi, aq sa nuk njiheshin më, duke luajtur secili, me dëshpërim e egërsi, rolin e binjakut të errët të vetvetes, duke besuar se vetëverbimi dhe mosmëshira e sotme ngjizin përjetësimin e nesërm. Kam përshtypjen se disa nga ne do të duhet të mësohen me pandehmën që jetojnë njëherësh në dy përmasa të të njëjtit popull: njëra në kujtesë, që të mos them nën (tokë), mbi (në qiell), matanë (në botën e përtejme), ndërsa tjetra në të përditshme.

I. M.: Si ndjehesh si shkrimtar rumun?

A.-Ch. K.: Si shkrimtar mund të jesh në librari dhe në mass-media, por të mos jesh në Letërsi, ashtu sikurse mund të jesh edhe vetëm në librari, vetëm në mass-media, vetëm në Letërsi. Nuk mund të jesh njëherazi në të gjitha, sidomos kur i përkushtohesh Letërsisë, ngaqë e natyrshmja në kohët tona nuk pushtohet lehtë. Shkruaj vetëm që të jem në Letërsi. Ky pozicion ngjan me një jetë të llojit perpetuum kamikaze, por ende nuk kam gjetur në nivel zyrtar atë mirëkuptim minimal, atë mençuri apo diplomaci me qitje të largët, që do të më kishin detyruar ta kërkoj më tej. Kështuqë e kam lënë veten “të vrarë”, ose të dëbuar nga vëmendja, ose thuaji si të duash, në një stil tejet mioritik*, duke përhapur një gëzim të vërtetë dhe të qëndrueshëm. Ky gëzim zyrtar i të tjerëve ka qindfishuar gëzimin tim vetjak, ngaqë është lindur nga pafuqia / mosdëshira ime për të qënë edhe brand (vendor) dhe është dhuruar me gjithë shpirt, për të mos thënë me gjithë tekst.
Në Shqipëri nuk kam prani fizike, ndërsa në Rumani nuk kam jetë letrare. Prandaj mbase, – sado hidhur të tingëllojë, – kam edhe Letërsi, edhe jetë.

I. M.: Mbi çfarë librash po punon tani?

A.-Ch. K.: Jeta ime ka rënë, ose është lartuar në Tekst, në mund të shprehem kështu. Rroj i tërhequr, por jo i mbyllur në Kullën e Fildishtë, sepse kam në dorë edhe kyçet që hapin dyert nga brenda, edhe kyçet që hapin dyert nga jashtë (buzëqesh). Duke pasur me çdo libër nga një vegim dhe duke përsëritur bashkë me Monsinjorin Gjika dilemën: “Njerëzit e kryqëzuan Fjalën e Zotit, por çfarë do të bëjnë me Heshtjen e tij”, mundohem të mos mësoj ku do të më çojë kjo punë dhe s’mund të flas më shumë për çfarë po shkruaj tani.

Përgatiti dhe shqipëroi Hiqmet Meçaj
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, maj 2008)

ESSÉ

REXHEP QOSJA

 

PANTEONI I RRALLUAR

(essé)

MOSMARRËVESHJET ME BASHKËKOHËSIT

Ajme per ju, farisej, që i deshironi
vendet e para ne sinagoga
dhe përshëndetjet në sheshe!

Ajme për ju, se jeni si varret,
që nuk njihen, sepse përmbi to
ecet dhe nuk dihet!

Ungjilli pas Lukës 11/43-44

Marrëdhënjet e shkrimtarit dhe të shoqërisë mund të shikohen prej aspektesh të ndryshme dhe, varësisht prej aspektit prej të cilit shikohen, mund të nxirren përfundime të ndryshme. Në këtë mes është fjala vetëm për një aspekt të këtyre marrëdhënjeve: për aspektin e qëndrimit të një pjese të bashkëkohësve ndaj shkrimtarit dhe të përgjegjës që shkrimtari do të duhej t´i jepte këtij qëndrimi. Është konstatuar, dhe dëshmuar me statistika, se numri i shkrimtarëve në kohën tonë, në krahasim me numrin e banorëve, është shumëfish më i madh se numri i shkrimtarëve në shekujt e shkuar, në krahasim me numrin e banorëve në ata shekuj. Mund të pohohet se numri i shkrimtarëve të afirmuar apo të paafirmuar, të talentuar apo më pak të talentuar, që heret ose vonë, heqin dorë prej krijimtarisë, i kushtohen ndonjë pune më të levërdishme se ç´është puna letrare apo i nënështrohen thjesht kotësisë dhe apatisë, është gjithnjë e më i madh. S´ka dyshim se ky është një fenomen që nuk e kanë njohur shekujt e shkuar, me përjashtim të shekullit të nëntëmbëdhjetë apo, thënë më drejt, nuk e kanë njohur as përafërsisht në këtë masë, në të cilën e njeh shekulli ynë. Do të mund të provohej se dukuria në fjalë është shfaqur në një formë më të ashpër pikërisht në fillimet e shekullit të shkuar dhe, sipas të gjitha gjasave, është pasojë e forcimit të marrëdhënjeve kapitaliste në shoqëri. Përse pikërisht në këtë shekull shkrimtari zëron të humb shpesh iluzionet e veta mbi krijimtarinë? Sigurisht për shkak se nis të humb edhe iluzionet në sistemin shoqëror, të tëhuajet prej shoqërisë dhe institucioneve politikoshoqërore duke ngarkuar mbi vet mosdurimin e tyre më të madh. Në veprën e tij të njohur Teoritë e tepricës së vlerës, Karl Marksi e ka konstatuar dukurinë në fjalë kur ka thënë se „Prodhimtaria kapitaliste, për shembëll, është armik i disa degëve të prodhimtarisë shpirtërore, sikundër janë arti dhe poezia”. Në një formë posaçërisht të ashpër në shekullin e nëntëmbëdbjetë fillon konflikti, që vjen gjithnjë e më tepër duke u thelluar, ndërmjet krijuesve, në njërën dhe përfaqësuesve të atyre institucioneve politiko-shoqërore, në anën tjetër. Procesi i filluar në atë kohë, thuaja se, vazhdon edhe sot e gjithë ditën.
Sigurisht janë disa motive të rëndësishme dhe të pakalueshme përse shkrimtarët tjetërsohen prej krijimtarisë dhe motivet e këtyre, t´i quajmë ashtu, vetëvrasjeve shpir tërore të shkrimtarëve mund të jenë pakashumë të ndryshme në vendet e ndryshme dhe në shoqëritë me sisteme të ndryshme. Në shtetet kapitaliste, fjala vjen, është e kuptueshme që shkrimtari të tëhuajet prej misionit të vet për disa arësye, që nuk mund të jenë të njëjta me arësyet për të cilat tëhuajet prej krijimtarisë shkrimtari në vendet socialiste. Në rastin e parë ai shkruan çka të dëshirojë dhe si të dëshirojë, por s´ja merr kush seriozisht fjalën; në rastin e dytë, më së shpeshti, ai shkruan ashtu siç kërkojnë prej tij të shkruajë dhe mund t´i kushtojë shtrenjtë në qoftë se shkruan ndryshe. Sidoqoftë, mund të supozohet se të gjithë shkrimtarët e të gjitha vendeve ndonjëherë i kanë disa motive te përbashkëta pse një ditë prej ditësh ja kthejnë shpinën idealit të vet, në realizimin e të cilit dikur ishin nisur me aq turr, entuziazëm dhe vetëmohim dhe këto motive mund të jenë të brendshme-psikologjike dhe të jashtme-shoqërore.
Po të bazohemi në përvojën, qoftë edhe modeste të letërsisë sonë të sotme, do të mund të thuhej se disa shkrimtarë heqin dorë prej krijimtarisë së mëtejme atëherë kur e kuptojnë se ju mungon prirja e duhur krijuese dhe kur binden se gjithë ajo që kanë shkruar gjer në atë moment nuk ka ndonjë vlerë dhe domethënje të posaçme për njerëzit e tjerë. Sipas të gjitha gjasave, në radhët e këtyre shkrimtarëve, më së shumti mund të gjenden të tillë, që kanë filluar të shkruajnë heret, në moshën rinore, kur nuk kanë pasur kulturën e nevojshme letrare, kur nuk i kanë njohur jo vetëm letërsitë e huaja, por as letërsinë e tyre kombëtare, kur nuk e kanë marrë me gjithë seriozitetin e duhur vetë krijimtarinë letrare dhe kur kanë pasur një përvojë akoma modeste jetësore dhe krijuese. Disa prej këtyre shkrimtarëve, zakonisht, ja kthejnë shpinën pendës pasi t´i lexojnë veprat e ndonjë krijuesi të madh apo të shquar dhe, mbasi t´i krahasojnë mundësitë e veta me mundësitë e tij, dëshprohen dhe heqin dorë prej torturave të mëtejme krijuese. Dihet se jo një shkrimtar i talentuar i shekullit të kaluar e ka braktisur njëherë e përgjithmonë krijimtarinë letrare mbasi i ka njohur veprat e Tolstojt dhe, pastaj, gjithë jetën e mëtejme e ka kaluar duke i përkthyer veprat e tij në gjuhën e vet kombëtare, qoftë edhe kur nuk ka qënë plotësisht e sigurtë se do t´i botohen për të gjallë. Dëshprimet që ua shkaktojnë shkrimtarët e mëdhenj sivëllezërit e tyre të vegjël, zokonisht, nuk i tregojnë dhe i ruajnë si një fshehtësi në jetën e tyre. Shkrimtarët e mëdhenj mund të dëshprojnë edhe ndonjë shkrimtar me talent mesatar apo, madje, edhe të shquar, por arësyet e gjithë të paprirurve që i reshten krijimtarisë së mëtejme për shkak se arrijnë t´i çmojnë drejt mundësitë e veta një ditë janë gjithsesi të ndërshme. Gjithmonë është më mirë që njeriu ta bëjë shkëlqyeshëm një punë më pak të rëndësishme për shoqërinë se sa ta bëjë keq ndonjë punë shumë të rëndësishme. Është fatkëqësi edhe për letërsinë, edhe për vetë ata që e derdhin mundin kot, pse skribentët e ndryshëm nuk dyshojnë kurrë në mundësitë e veta dhe pse nuk pranojnë t´i shkoqen letërsisë edhe kur shkrimet e tyre s´kanë as vlerën më elementare artistike. Tjetërsimi i shkrimtarëve të paprirje prej krijimtarisë nuk mund të çmohet si ndonjë humbje e posaçme për letërsinë e tyre kombëtare, prandaj këta dezerterë, në qoftë se nuk nund t´i çmojmë si letrarë, kemi plotësisht arësye t´i çmojmë si njerëz realistë ndaj vetëvetes.
Disa shkrimtarë të tjerë, ndërkaq, heqin dorë prej krijimtarisë së mëtejme letrare në një moment të caktuar të jetës së tyre për shkak se nuk mund t´i pajtojnë si duhet aktivitetin letrar dhe aktivitetin shoqëror. Në mesin e këtyre shkrimtarëve, që për këtë arësye e kanë harruar letërsinë, sigurisht më së shumti ka të tillë që nën maskën e ambicjes letrare dhe të afirmimit me anën e pendës kanë fshehur oreksin e karierës politike. Duke mos mundur t´i realizojnë plotësisht ambicjet e veta përmes fjalës letrare, por duke e shfrytëzuar kapitalin artistik si një trambolinë të sigurtë për kërcime karieriste, ata dikur provojnë t´i realizojnë përmes tribunash politike dhe shoqërore. Posa dalin në tribunën politike dhe e shijojnë kënaqësinë e shikimit të dëgjuesve, që në personalitetin e tyre eventualisht mund të respektojnë edhe shkrimtarinë, ata fillojnë të besojnë se fjala e foltores jehon më tepër se sa fjala artistike. Disa prej këtyre shkrimtarëve, gjithashtu, ushqehen prej iluzionit fisnik, por naiv, se me aktivitetin e tyre politik dhe shoqëror mund të jenë më të dobishëm për shoqërinë se me aktivitetin letrar, prandaj nuk është çudë pse vijnë në situata që ta përçmojnë rolin e letërsisë në humanizimin e marrëdhënjeve ndërmjet njerëzve duke e injoruar funksionin e saj moral ashtu, fundi i fundit, sikundër e injorojnë edhe estetizantët, që letërsinë e konsiderojnë vetëm si një lodër fëmijësh, në të cilën e sublimojnë narcisoizmin e tyre. Shkrimtarët më të vetëdijshëm dhe më të ngritur nga radhët e këtyre dezerterëve, megjithatë, e kuptojnë një ditë se për krijimin e karierës politike, përpos shkathtësive thjesht intelektuale, kërkohen edhe disa shkathtësi të tjera, që s´mund të përfshihen me normat morale, prandaj, pak me vonesë, binden se iluzionet e tyre politike mund të quhen të dështuara. Të pushtuar prej kotësisë, që sjell humbja e iluzionit, ata do të donin t´i kthehen rishtazi krijimtarisë (disa, por fare rrallë, me të vërtetë edhe i kthehen me pasione të reja, përvojë të re dhe sukses të plotë) por vetëm mund të binden se janë vonuar disa vite apo decenie: në ndërkohë e kanë humbur shprehinë e punës, aftësinë e persiatjeve të thelluara dhe gatishmërinë që të durojnë vetminë, që është një kusht i domosdoshëm i krijimtarisë së suksesshme. Pohimin e Senekës se „Kush është gjithkund nuk është kurrkund” e dëshmon ashtu edhe fakti i këtyre shkrimtarëve. S´ka dyshim se ambicjet politike dhe, në përgjithësi, karierizmi ja kanë rrëmbyer çdo letërsie kombëtare disa prej krijuesve të saj të talentuar, që kanë premtuar shumë apo edhe kanë bërë diçka, por që nuk e kanë bërë atë që do të mund ta bënin sikur mos t´i kishin marrë në qafë ambicjet e tyre. Këta dezerterë të letërsisë nuk duhet t´i ankojmë shumë në qoftë se nuk kanë pasur kurrë ndonjë përkushtim të veçantë ndaj krijimtarisë, por duhet t´i mëshirojmë në qoftë se një ditë binden me keqardhje se nuk kanë bërë gjësend në fushën së cilës ja kanë kushtuar vitet më të frytshme të jetës, por do të mund të bënin në fushën prej së cilës janë tërhequr.
Një lloj tjetër shkrimtarësh heret apo vonë heqin dorë prej krijimtarisë letrare për shkak se nuk janë të gatshëm t´ua nënështrojnë mundimeve të pandërprera shpirtërore dhe intelektuale qejfet e ndryshme fizike të trupit të njeriut. Disa prej këtyre shkrimtarëve mund të dëgjohen duke pohuar se si nuk e don barra qiranë që të lodhet e të dërmohet trupi, mundësitë dhe rrnesa e të cilit janë të kufizuara nga natyra, për shkak të disa kënaqësive shumë metafizike, që mund të sjellë krijimtaria. Dhe, ata nuk ngurrojnë t´i numërojnë shkrimtarët e ndryshëm të shekujve të shkuar, të cilët janë lodhur dhe shpenzuar aq shumë gjatë punës intensive krijuese, saqë nuk janë rehabilituar më kurrë plotësisht apo edhe t´i përmendin shkrimtarët, si Molierin, Balzakun, Dostojevskin, Çarls Dikensin, e të tjerë, që janë djegur plotësisht në punën krijuese. Duke u kujdesur ta ruajnë aq shumë trupin dhe t´ja bëjnë të gjitha qejfet fizike, këta shkrimtarë nuk mbërrijnë të lexojnë, të ngriten në pikëpamje të kulturës dhe të njohurive, të zgjerojnë për- vojën krijuese, prandaj edhe nuk është çudë pse tjetërsimi i tyre gradual prej letërsisë sjell edhe sterilizimin e tyre të parakohshëm. Ata, rëndom, shuhen në moshën më të mirë për një krijimtari të suksesshme: ndërmjet tridhjetë dhe dyzet vjetëve, apo, në qoftë se nuk shuhen, plotësisht, botojnë nga një tregim apo vjershë në vit. Letërsia jonë e sotme ka disa shembëlla të këtilla tragjike. Në radhët e këtyre hedonistëve mund të ketë shkrimtarë vërtet të talentuar, prandaj edhe heshtja e tyre është një humbje për çdo letërsi kombëtare. Prej historianëve të letërsisë ata më së shpeshti pagëzohen si talentë të parealizuar.
Në qoftë se shkaqet psikologjike e tjetërsojnë gjithmonë një numër të konsideruar shkrimtarësh prej letërsisë, shkaqet shorërore e tjetërsojnë ndoshta, një numër më të vogël, ndonëse këto janë shkaqe më konstante. Një prej këtyre shkaqeve është mungesa e lexuesve. Ka shkrimtarë që nuk lodhen shumë pse sot nuk kanë mjaft apo pse kanë fare pakëz lexues, por ka edhe shkrimtarë që kur mësojnë se veprat e tyre nuk zgjojnë kurreshtjen dhe respektin e lexuesve, dëshprohen dhe mengadalë tërhiqen prej letërsisë. Dhe, derisa të parët jetojnë në iluzionin naiv se lexuesit e ardhmërisë do të jenë lexuesit e vërtetë të veprave të tyre, të dytët, shpesh dëshprohen pa ndonjë arësye gjithmonë të vërtetë. Si mungesa e pjesërishme, ashtu as numri i madh i lexuesve nuk e dëshmojnë mungesën e vlerës apo vlerën e njëmendtë të veprës së një shkrimtari. Shundliteratura sot ka mjaft lexues, por askush asaj nuk do t´ja pohojë vlerën artistike; poetët avangardistë, në anën tjetër, kanë më pak lexues, por askush që flet seriozisht për letërsinë s´do t´ua mohojë vlerën artistike shkrimeve të tyre. Duhet vënë në dukje, megjithatë, se shkrimtarët që për të gjallë nuk i kanë lexuesit e vet, nuk kanë shumë gjasa se do të kenë lexues as më vonë, përpos nëse gjinia njerëzore e ndryshon rrënjësisht natyrën e vet. Në qoftë se nuk kemi arësye t´i besojmë kësaj mundësie hipotetike, atëherë kemi edhe arësye të besojmë ngulmërisht se të ashtuquajturit „gjeni”, që e injorojnë lexuesin e kohës së vet, do të jenë të injoruar edhe prej lexuesve të ardhmërisë. Nuk ka shkrimtar të madh që për të gjallë nuk ka pasur lexues, ashtu siç nuk ka shkrimtar, i cili krijimtarinë s´e ka konsideruar si një hobi, sa për të kaluar kohën dhe thyer monotoninë jetësore, që ka mbetur indiferent ndaj interesimit dhe respektit të lexuesve. Jo rastësisht, prandaj, shkrimtarët e ngritur teorikisht dhe dhe të formuar moralisht pezmatohen tepër kur mësojnë se ju mungojnë lexuesit, po aq sa mbesin indiferentë ata që shkruajnë për një rreth të ngushtë miqsh dhe shokësh.
Në tjetërsimin e një numri të shkrimtarëve prej letërsisë e, sidomos, të atyre shkrimtarëve që e dëshirojnë shumë reklamën dhe publicitetin ndikon negativisht edhe interesimi pakashumë i pakësuar në përgjithësi për letërsinë në kohën tonë. Letërsia dhe artet në tërësi nuk janë më veprimtaria kryesore shpirtërore e njeriut. Është e vërtetë se në kohën tonë letërsia nuk është më e çmuar prej shoqërisë dhe lexuesve sikundër ishte në shekujt e shkuar, kurse shkrimtari nuk mund të luajë më të gjitha rolet që ka luajtur në shekujt e kaluar. Atëherë veprat letrare ishin ushqimi kryesor shpirtëror i lexuesve. Mbishkrimi Ushqim shpirtëror, që është vënë në portën e Bibliotekës së Berlinit, besoj, nuk është shkruar në shekullin tonë. Njerëzit e kësaj kohe jo vetëm se nuk kanë kohë, por as ndjejnë nevojë, të lexojnë sa përpara veprat letrare. Kureshtjen e tyre sot e kanë përvetësuar mendimi shkencor, në njërën, kurse mjetet e masmedias, në anën tjetër. Sidomos filmi dhe televizioni e kanë pakësuar shumë interesimin e lexuesve për letërsinë e, posaçërisht, të atyre lexuesve, që veprën letrare, kryesisht, e marrin në dorë sa për t´u argëtuar. Sot nuk mund të gjenden shkrimtarë që do të gëzonin popullarizimin, famën dhe dashurinë që gëzonin Petrarka, Volteri, Molieri, Gëteja, Tolstoj, Valter Skoti, Lamartini, Manconi, e të tjerë, të cilët me miliona njerëz kanë mbajtur dhe mbajnë nën pushtetin e fjalës së tyre artistike. Sa më thellë në kohë mund të vërehet se respekti dhe dashuria e lexuesve ndaj shkrimtarëve ishin gjithnjë e më të sinqerta, më të përkushtuara, më të mëdha dhe, sigurisht, më të arësyeshme: shkrimtari atëherë ishte bard, mendimtar, moralist, artist. S´ka dyshim se respekti i madh, me të cilin lexuesit e shtresave të ndryshme e shpërblenin mundin e shkrimtarit ndikonte stimulativisht në të, ja shtonte vullnetin, ja ushqente ndjenjat dhe mendimet, me një fjalë e frymëzonte për krijimtari të mëtejme. Megjithëse jo plotësisht, jo në të gjitha vendet dhe në të gjitha rastet, këto motive inspirative i mungojnë pjesës më të madhe të shkrimtarëve të kohës sonë e, posaçërisht, shkrimtarëve të letërsive të vogla. Në letërsitë e mëdha, sikundër janë ato të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. të Bashkimit Sovjetik, të Francës, të Anglisë akoma mund të ketë autoritete letrare për arësye se masa e tyre, shumë më e ngritur se masa e vendeve të prapambetura dhe vendeve në zhvillim, di t´i çmojë vlerat më drejt dhe me kritere më të drejta. Nuk mund të thuhet se Viljem Fokneri, Ernest Heminguei, Mihail Shollohovi, Alber Kamy, Pabllo Neruda, nuk ishin apo nuk janë autoritete të mëdha letrare të kohës sonë. Fama e Zhan-Pol Sartrit është posaçërisht e madhe në të gjitha kontinentet e, veçanërisht, në Francë, pavarësisht prej konflikteve të tij të pandërprera me institucionet politiko-shoqërore të shoqërisë bashkëkohore, përfaqësuesit e të cilave do të donin t´i kyçnin gojën, por nuk guxojnë për shkak të imunitetit që gëzon tek shtresat e gjera të lexuesve. A do të thotë kjo se shkrimtarët e letërsive të vogla, të cilët jetojnë dhe krijojnë në një pozitë më pak të volitshme se shkrimtarët e letërsive të mëdha duhet të dëshprohen, të tjetërsohen prej krijimtarisë dhe ta vrasin në kotësi prirjen, me të cilën i ka dhuruar nëna natyrë. Pa dyshim jo. Dhe mund të pohohet kështu për shkakun e thjeshtë pse ata duhet t´i ngushëllojë mendimi se pjesa më e madhe e shkrimtarëve, e shkrimtarëve të letërsive të mëdha dhe shkrimtarëve të letërsive të vogla, qoftë në shekujt e shkuar, qoftë në shekullin tonë, qoftë nga radhët e të mëdhenjve, qoftë nga radhët e krijuesve edhe me prirje më modeste, nuk janë përkundur në dafinet e respektit, famës dhe të dashurisë. Veprat e tyre nuk ishin çelësi me të cilin çileshin dyert e lumturisë. Është shumë më i madh se i shkrimtarëve të adhuruar numri i shkrimtarëve që kanë vegjetuar në vend se të kenë jetuar, që janë përbuzur në vend se të jenë çmuar, që janë ndjekur dhe persekutuar në vend se të jenë përkrahur. Biografitë e pjesës më të madhe të shkrimtarëve janë biografi të njerëzve, që e kanë pirë deri në fund kupën e helmit për të gjallë. Pjesa më e madhe e tyre janë Ahasferë, që ishin të mallkuar jo prej zotit, po prej djajve të ulur në postet drejtuese. Kështu, për shembëll, poeti më i madh italian i të gjitha kohërave, Dante Aligieri, është detyruar t´i kalojë shumë vite si mërgimtar në Francë dhe ka vuajtur se do të vdesë pa e parë edhe një herë Firencën e tij të dashur; poeti i madh francez, Viktor Hygo, ka jetuar afro njëzet vite i mërguar në një ishull të Lamanshit dhe ju ka lejuar të kthehet në atdhe vetëm atëherë kur e kishte njërën këmbë në varr; Dostojevski, Çernishevski dhe një numër i tërë shkrimtarësh rusë të shekullit të kaluar janë kalbur me vite nëpër kazamatet e pushtetit carist; prozatori i shquar francez, Emil Zola, në vend të kujdesit shtetëror për jetën e tij është gjetur i helmuar me gjithë të shoqen prej rojtarëve të pushtetit; prozatori dhe dramaturgu i shquar rus, Anton Pavlloviç Çehov, është sjellë i vdekur prej vendshërimit deri në Rusi në një vagon mes peshqve, kurse Fransoa Vijoni është përfaqësuesi më tipik i armatës së shkrimtarëve që kurrë s´e kanë ngirë barkun si duhet. Në qoftë se e kanë pësuar kështu disa prej shkrimtarëve të shquar, atëherë si do ta kenë pësuar shkrimtarët më të vegjël! Në qoftë se e kanë pësuar kështu shkrimtarët e letërsive të mëdha, ku edhe dinë ta çmojnë fjalën e shkruar dhe shkrimtarin, atëherë si do të kenë mundur ta pësojnë shkrimtarët e letërsive të vogla! Natyrisht, shumë më keq.
I varfëri, zakonisht, nuk di ta çmojë pasurinë që mund ta ketë një ditë. Kush ka dëshiron të ketë akoma më shumë e kush nuk ka sa i duhet, atëherë më lehtë heq dorë edhe prej asaj që e ka. Kjo është një logjikë e çuditshme në jetën njerëzore. Të shumtën e herave këtë logjikë ka edhe qëndrimi i disa bashkëkohësve ndaj shkrimtarëve të gjallë. Megjithëse në letërsitë e popujve të vegjël jo rrallë nuk dinë t´i çmojnë sa duhet as shkrimtarët e mëdhenj të vdekur, prapë ata i çmojnë më tepër se ç´mund t´i çmojnë shkrimtarët e mëdhenj të gjallë. Në mjediset mikroborgjeze, sikundër është yni, ku njerëzit vuajnë prej paragjykimeve dhe kufizimeve të ndryshme të trashëguara dhe të fituara, nuk mund ta çmojnë dhe duan sa duhet fqiun, që dallohet prej tyre me prirjen e vet. Në këto mjedise mund ta duan ilakanë dhe ta çmojnë vetëm të huajin që nuk e kanë parë, që nuk e kanë njohur, por që e dinë se e respektojnë në mjediset e huaja. Largësia është faktori që ndikon në krijimin e autoritetit. Njeriut të kufizuar, prandaj, monumentet i duken më të rëndësishme se ata të cilëve u janë kushtuar. Bashkëkohësit e tillë që, zakonisht. krijojnë opinionin në një kohë dhe në një mjedis edhe punën e shkrimtarit e shikojnë baras punës tregëtare apo ndonjë pune tjetër të rëndomtë. Jo një shkrimtar i shquar ka ndjerë nevojë të formulojë kësi mendimi, me të cilin u është hakmarrë disa bashkëkohësve: ka shumë idiotë në këtë botë që më tepër çmojnë pasurinë, lustrën e jashtme, origjinën, pozitën se sa vlerat shpirtërore, intelektuale, prirjet, aftësitë. Ka shkrimtar që një problem të tillë e ka trajtuar edhe artistikisht. Çehovi ka një tregim interesant, me titullin Pilivricka, në të cilin flitet se si një mjek-shkencëtar nuk e respektojnë njerëzit e rrethit të tij për shkak se e shohin përditë, por e kuptojnë rëndësinë e tij vetëm mbasi të vdesë papritur, në të vërtetë mbasi t´ja kenë helmuar jetën me arogancën dhe imoralitetin e tyre.
Është edhe një arësye tjetër, shumë e rëndësishme, përse në letërsinë e popujve të vegjël dhe në mjediset mikroborgjeze një pjesë e bashkëkohësve nuk i respektojnë shkrimtarët dhe, jo vetëm se nuk i respektojnë, por, në ca raste, as nuk i durojnë. Sikundër është e njohur, shkrimtarët e talentuar gjithmonë frymëzohen prej jetës dhe botën e imagjinatës së vet shpesh e krijojnë duke u nisur prej çështjeve të rëndësishme jetësore të kohës së tyre. Armatat e personazheve të veprave të tyre në të vërtetë janë sinteza të veseve dhe të virtyteve të njerëzve të kohës; janë të pakta ato personazhe letrare që nuk i kanë prototipet në rrethin jetësor të krijuesit të tyre. Duke i lexuar prozat e këtyre shkrimtarëve, disa prej bashkëkohësve e gjejnë veten në to dhe, kur e gjejnë edhe ashtu çfarë nuk do të donin ta shihnin, hidhërohen, pezmatohen, iritohen, tërbohen, ju kërcënohen shkrimtarëve ose në heshtje ose me zë të lartë dhe ngrisin fushata ose të fshehta ose të hapta kundër tyre. Gystav Floberi me romanin e tij Zonja Bovary është vetëm një prej shembëllave si më të njohura se si disa prej bashkëkohësve mund ta shohin fytyrën e vërtetë në vend se facetën publike të vetëvetes në veprën e një shkrimtari.
Në sytë e disa bashkëkohësve, ndërkaq, shkrimtari ndonjëherë është fajtor thjesht pse është i talentuar, pse është më i ngritur, më i kulturuar, më i ditur dhe, ndofta, më i lumtur në thellësitë e shpirtit të vet se sa ata. Epërsia e tij e madhe intelektuale dhe morale, në njërën, kurse dashuria që gëzon tek lexuesi i ndershëm dhe i panjohur, në anën tjetër, ju pengon individëve, që vuajnë pse ju mungon autoriteti shoqëror dhe respekti i sinqertë i njerëzve. Duke e ndjerë veten të imtë, mushkonjë, pranë emrit dhe vlerës së një krijuesi të talentuar, individët e këtillë megaJomanë, e në të vërtetë intelektualisht të shkretë, i prozhmojnë shkrimtarët, ju vejnë gracka, flasin keq për ta në rrethet, ku pandehin se ju shkon fjala dhe, nuk ngurojnë ta mohojnë rëndësinë e veprës së tyre. Jo rrallë, në luftën e tyre të errët, të paskrupull kundër shkrimtarëve të prirur ata krijojnë aleanca me kalemxhinjtë e ndryshëm, që s´mund të pajtohen me dështimet vetiake. Ata mund të dëgjohen, shpesh, duke shtruar pyetjen profane të fukarenjve shpirtërorë të kësaj bote: Çfarë rëndësie ka puna e x shkrimtarit? Ku ishte deri dje? Dikush do të interesohej: përse veprojnë ashtu këta shtatanikë të shoqërisë? Ndoshta disa njerëz bëjnë keq vetëm e vetëm pse duke e mohuar një njeri që dallon intelektualisht dhe moralisht prej tyre ose shpresojnë ta ngrisin vetëveten ose i sublimojnë të zezat personale, kurse disa të tjerë bëjnë keq pse ndjejnë kënaqësi të bëjnë keq. Në eseun e tij të njohur Mbi mëninë, filosofi anglez, Frensis Bekoni, me të drejtë shkruan: „Njeriu që s´ka virtyte gjithmonë ju lakmon virtyteve të të tjerëve. Sepse, mendja njerëzore ushqehet ose me të mirën e vet, ose me të keqen e huaj; dhe ai që s´shpreson se do të ngritet deri tek virtyti i tjetrit, do të përpiqet të barasohet me të duke ja nënçmuar vlerën”. Fatlumisht, një barasim i tillë është i pamundur, por, mjerisht, fushatat e tilla krijojnë keqkuptime për shkrimtarët dhe letërsinë në shpirtin e atyre që akoma s´janë emancipuar akoma shpirtërisht. Dhe shkrimtarët nuk mund të jenë indiferentë ndaj atyre fushatave; sidomos nuk mund të jenë indiferentë shkrimtarët fillestarë dhe sivëllezërit e tyre me prirje modeste, që e dëshirojnë aq shumë publicitetin. Shkrimtarët që nuk e kanë të sigurtë ardhmërinë e veprës gjithmonë bëjnë çmos që t´ja sigurojnë bile të tanishmen. Porsi këngëtarët e estradës, artistët e filmit dhe të teatrit që e dëshirojnë aq shumë reklamën, ata ja ekspo zojnë veten opinionit në të gjitha profilet, duke mos ju reshtur as skandaleve dhe zbulimit të fshehtësive të ndryshme të jetës intime. Përse? Arësyet mund të jenë të ndryshme në rastet e ndryshme, por një psikolog do të mund të thonte se etja për reklamë dhe publicitet në këso rastesh është e kushtëzuar prej kompleksit të dyshimit në veprën e vet. Në përpjekje e sipër që t´i qëndrojnë ndesh qoftë indiferencës, qoftë injorimit të bashkëkohësve, prej të cilëve edhe varet autoriteri shoqëror i shkrimtarit, disa prej ushtarëve të pendës bashkohen në grupe dhe, ndonjëherë. nën maskën e idealeve të përbashkëta fshehin taktikën e reklamës. Të bashkuar ata në një mënyrë më të lehtë dhe më efikase e shtyjnë përpara njëri tjetrin në sytë e opinionit dhe e luftojnë heshtjen mortore në të cilën janë të zhytur emrat e tyre. I vetmi faktor që ata nuk e marrin parasysh në këto raste është: autoriteti i krijuar kështu është vetëm i rrejshëm; ata harrojnë se puna krijuese në fund të fundit është punë individuale, kurse para gjyqit të historisë çdo shkrimtar del i vetëm, me prirjen, veprën, rolin kulturor, moralin e vet.
Është e sigurtë se famën, po jo reklamën, e dëshirojnë edhe shkrimtarët e mëdhenj, por ata janë në radhë të parë të interesuar për atë famën që vjen vonë, post mortem, që vjen vonë dhe s´vdes kurrë. Për pikëpamjet e atyre që jetojnë sipas devizës së njohur të hedonistëve „më mirë gomar i gjallë se f ilosof i vdekur” ky është një iluzion i kotë dhe, madje, qesharak, por është iluzion i lartë dhe shumë i çmuar për të gjithë të tjerët që mendojnë si romansieri dhe eseisti i shquar polak, Jan Parandovski, i cili në veprën Alkimia e fjalës, ka vënë në dukje sa vijon: „Fjala ka fuqi dhe pushtet të madh. E qitur në letër ajo ka pushtet të pakrahasuar mbi mendimet dhe imagjinatën e njerëzve, ajo sundon në kohë dhe në hapësirë. Vetëm mendimi i kapur në rrje tën e germave jeton, vepron dhe krijon. Çdo gjë tjetër e merr era dhe e zhduk (…) Nëpër dejt e kulturës rrjedhin pikat e ngjyrës. Është e dobët ajo pendë që jetën e veprës së vet e mat me çastet kalimtare; është e dobët ajo pendë që nuk është e vetëdijshme se çasti duhet t ja shtrojë ato detyra dhe përgjegjësi që ja shtron edhe një shekulli i tërë. Kush nuk e punon veprën e vet duke e shikuar aere perrenis, kush e çarmatos veten duke besuar se veprat e tij janë kalimtare — ai nuk duhet të marrë pendën në dorë, sepse mbjell egjër në vend të grurit”. Asnjë krijues, pavarësisht prej prirjes dhe famës së arritur pë të gjallë, nuk mund të jetë plotësisht i sigurtë se veprat e tij do të jenë gjithmonë estetikisht aktive, por shkrimtarët e vërtetë e ushqejnë veten me këtë shpresë, që i frymëzon, e mban të ndeme imagjinatën e tyre, ju jep fuqi në krijimtari. Krijimtaria doemos kërkon që njeriu t´i takojë tërësisht: me trupin, me mendimet, me dëshirat, me ambicjet, me ndjenjat dhe me ëndërrimet, me gëzimet dhe me vuajtjet. Flijimet e tij të pandëprera i shpërblen mendimi se me veprën e tij do t´i shërbejë popullit të vet dhe njeriut në përgjithësi: që ta ngrisë shpirtërisht dhe moralisht, që ta gëzojë dhe ngushëllojë në jetë. Nuk ka kënaqësi më të madhe në jetën e një krijuesi se pandehja se me punën e vet ka vënë një gur në themelet e kulturës shpirtërore të popullit, që nuk do të zhduket kurr plotësisht. Për të gjitha orët, ditët dhe vitet e kaluara në vetmi, ndërmjet katër muresh, për të gjitha dëfrimet dhe gëzimet e braktisura, për të gjitha netët e kaluara në vuajtjet e pagjumësisë, për të gjitha dhembjet e shumta, që janë të lidhura me procesin krijues ai ka shpërblim mirënjohjen e heshtur të lexuesve të thjeshtë, të sotëm dhe të nesërm, të cilët nuk do të lejojnë kurrë, që emri i tij të zhduket nën pluhurin e trashë të kohës rrënimtare. Të gjithë atyre bashkëkohësve të mjerë, që kanë dëshiruar t´ ja helmojnë jetën, vepra e tij ju jep përgjegjen e heshtur: keni jetuar si dhelpëra dhe keni vdekur si qeni. Ndoshta ky ngushëllim mjafton që shkrimtari i vërtetë t´i shikojë me krenarinë e Zeusit ata mikrobë të shoqërisë, t´i mposhtë shkaqet e ndryshme që e tjetërsojnë prej krijimtarisë, të jetë indiferent ndaj reklamës dhe publicitetit, duke bërë njëkohësisht një jetë shpirtërisht dhe moralisht të lartë.
Mosmarrëveshjet e një shkrimtari të tillë me bashkëkohësit e tillë janë të ndryshme e të shumta, por ngushëllimet janë të mjafta që t´i durojë me kënaqësi dhembjet e krijimtarisë.

1972

(Përgatiti për botim Hiqmet Meçaj, Athinë, janar 2008)

HIQMET MEÇAJ

PËRJASHTIMI NË LETËRSI

(essé)

Për shumë autorë është thënë se janë mbyllur në kullën e fildishtë.
Të mbyllesh në kullën e fildishtë do të thotë të mos kesh komunikim me të tjerët, të jesh i përjashtuar.
Arti është e fshehta që humbet sepse u zbulohet të tjerëve.
Thënia e mësipërme më duket se është çelësi më i mirë për ta kuptuar këtë. Çdo njeri, pa qenë e nevojshme të jetë shkrimtar apo artist, ndjen dhe mendon në mënyra të ndryshme, gjithashtu përditshmërisht shprehet te të tjerët, nxjerr të fshehtat e tij, mirëkuptohet ose keqkuptohet me ta. Kjo është marrëdhënia njerëzore, mirëpo procesi i krijimit ndryshon.
Në se do të quajmë krijim një libër apo edhe një poezi të vetme, shikojmë se kemi të bëjmë me një sistem të tërë shenjash, pas të cilave rri i fshehur krijuesi i tyre. Për t’i zbërthyer të gjitha ato, duhet një kod dhe, pasi e kemi gjetur kodin, mund të themi se kemi arritur te e fshehta që ka humbur pasi na është zbuluar neve. Por ç’ndodh kur kodi është më i ngatërruar se ç’duhet, kur ka elementë të rinj të cilët nuk na lejojnë të arrijmë te e fshehta që i ka ikur krijuesit, por që nuk arrin dot të na zbulohet neve? Atëherë themi se ai krijues është mbyllur në kullën e fildishtë, pra është përjashtuar prej nesh. A nuk duhet thënë më mirë se të përjashtuarit jemi ne, që nuk arrijmë të zbërthejmë plotësisht kodin?
Këtu e dymijë e pesëqind vjet më parë Platoni është shprehur se syri nuk do të mundte të shikonte diellin, në se nuk do të kishte formën e diellit1). Sipas kësaj shprehjeje të çuditshme gjeniale, aparati dhënës, dielli, dhe ai marrës, syri, përshtaten për të bashkëjetuar, ose më mirë për të patur marrëdhënie. Nga kjo thënie universale mund të arrijmë fare mirë në përfundimin se shpirti duhet të ketë formën e së bukurës që të kuptojë e shijojë bukurinë, ose e kundërta (formën e së shëmtuarës që të kuptojë e shijojë shëmtinë). Këtu po bëj një shënim të domosdoshëm: (në veçanti shkrimtarët e mirë, meqë shpirti i tyre nuk mund të marrë dot formën e të shëmtuarës, nuk flasin për librat e këqij dhe nuk marrin pjesë në promovimin e tyre, sepse kjo do të ishte njëlloj sikur të merrnin pjesë në funeralin e letërsisë së mirë. Kështu që detyrimisht përjashtohen edhe fizikisht, meqë krijuesit e të shëmtuarës janë pambarimisht të shumtë, vetëreklamohen, dekorohen, ftohen nëpër bankete e redaksira, duke krijuar përfytyrimin se ajo letërsi e tyre është modeli që duhet lexuar e ndjekur).
Këtu fillon keqkuptimi i madh midis krijuesit dhe lexuesit që, nëpërmjet një kodi shenjash, humbet të fshehtën e vet për të na e zbuluar neve. Shkrimtari vetë shndërrohet në shenja të ndryshme, të cilat na japin kënaqësi kur i kuptojmë, sepse vetëm kështu arrijmë së fundi të ndjehemi të kënaqur ngaqë arritëm në skutat e fshehta të shpirtit të krijuesit. Kur nuk arrijmë dot, shkrimtari për ne është i pakuptueshëm dhe fajin ia hedhim atij, themi është i mbyllur në kullën e fildishtë, e përjashtojmë. Mirëpo më parë na ka përjashtuar ai, ne nuk e kuptojmë atë, kodi i tij është i vështirë për faktin se ne nuk jemi të përgatitur për ta zbërthyer. Në këtë rast mund të themi fare mirë: jemi ne që u mbyllëm në kullën e fildishtë.
Raste të tilla nuk ka vetëm në letërsi, por në krejt mendimin njerëzor në përgjithësi. Kujtojmë Darvinin, Njutonin, Kopernikun, Da Vinçin e plot të tjerë, që e paguan moskuptimin dhe përjashtimin ndonjëherë edhe me jetën e tyre. Të tjerë dekoroheshin e bridhnin salloneve, veprat e të cilëve sot kanë humbur e nuk kujtohen më.
Do të sjell një shembull pak të zgjeruar, jo nga prehistoria e letërsisë, por nga ajo e shekullit që sapo kaloi. E kam fjalën për poetin Kavafis.
Krijimi është vuajtje në vetmi, mbyllje në mikrobotë, që kërkon të dalë nga fshehtësitë e shpirtit në makrobotë. Kavafis ishte i mbyllur në vetminë e vet, vuante vite të tëra për të nxjerrë nga shpirti të fshehtën e një poezie. Ai nuk interesohej fare si shkruanin poetët e tjerë grekë të kohës. Në Greqi asokohe lulëzonte romantizmi me përfaqësues të mëdhenj, të cilët ndiqnin traditën, duke e modernizuar atë me mjete të reja shprehëse. Për Kavafin tradita ekzistonte në një formë tjetër, krejt ndryshe dhe prej tij kodifikohej në një mënyrë që të tjerët nuk mund ta kuptonin. Kavafis për rreth 40 vjet ishte një poet i kullës së fildishtë, sepse krijimtaria e tij përjashtonte të tjerët. Të gjitha poezitë e poetit, rreth 13, në mbi tridhjetë vjet, kishin brenda tyre kundërshti ndaj asaj që ishte krijuar para tij. Mos vallë Kavafis shkruante për të përjashtuar të tjerët? Absolutisht jo. Ai shkruante të nxirrte përjashta të fshehtën e vet, e cila mbetej e fshehtë sepse nuk çkodifikohej dot, duheshin çelësa të rinj për ta hapur baulen ku gjendej thesari. Pra Kavafis përdorte shenja të tjera që përbënin një kod të ri.
Te poezia e tij, “Mure”, poeti shprehet “… përreth më ngritën mur. /Dhe tani rri dhe dëshpërohem këtu. /Më gërryen zemrën dhe trurin ai mur, /sepse jashtë kisha gjëra shumë për të bërë.” (Përkthimi im).
Kështu e përshkruan ai vetë përjashtimin…
Po përdorim përsëri një thënie të Platonit, që e kanë shfrytëzuar aq mirë kubistët: ndjesia është lëvizje, shpirti, (fryma) palëvizshmëri2). Kubistët e shndërruan kështu: lëvizja është armik i formës3). Thënia e mësipërme e Platonit është, sipas mendimit tim, shumë komplekse. Sipas tij, ndjesia, (aftësia perceptuese me anë të shqisave), ndërgjegjja, që buron nga qenia materiale njerëzore, është e lëvizshme, e ndryshueshme, kurse shpirti nuk ndryshon, sepse është i përjetshëm. Kjo na çon te mendimi se shkrimtari, lëviz, udhëton atje ku do të shkojë ai edhe pa lëvizur fizikisht, nëpërmjet dhe falë ndjenjës së tij, në vetminë e vet.
Një studiuese e Kavafit, Alqi Thrilo, në vitin 1932, në revistën Qiklos, në shkrimin me titull “Disa përshtypje nga vepra e Kavafit”, shkruan: “Jeta është një mashtrim i madh”..Pyes zonjën e nderuar: Kur jeta është një mashtrim i madh, po letërsia ç’është? Duke iu referuar poezisë “Itaka“, ajo bën një vëzhgim të mprehtë kur thotë, natyrisht për atë që udhëton drejt Itakës dhe për këdo që duhet të udhëtojë drejt Itakës: “Do të mësojë se udhëtimi nuk të çon gjëkund, se gjithçka është e kotë, se Itakat nuk ekzistojnë, por në udhë do të argëtohet, do pasurojë egon e vet, do ketë mësuar të vëzhgojë… Njeriu do ketë zbuluar magjepsjen nga jeta dhe kënaqësinë e ekzistencës…”.(Përkthimi im).
Jo vetëm kjo poezi, por edhe të tjera, krejt vepra e Kavafit përshkohet nga udhëtimi ndiesor i njeriut nëpër botë të panjohura, prej të cilave shpirti i tij pasurohet. Pikërisht në udhëtime të tilla e gjen shkrimtari të fshehtën që kërkon të sakrifikojë duke ua zbuluar të tjerëve, duke ndjerë dhembjen e vetmisë dhe të sakrifikimit të së fshehtës së vet. Jeta dhe vepra e Kavafit, por dhe e shkrimtarëve në përgjithësi, (këtu nuk fus të gjithë ata që shkruajnë e bëjnë male me libra dhe që fare mirë mund të quhen shkrum(b)tarë, por jo shkrimtarë), është një ikje e hidhur nga realiteti, një zhytje brenda ndjenjës së tij, që lëviz në realitete të tjera, të cilat janë të vërteta vetëm për të dhe të kodifikuara në shenja, që presin të zbërthehen e të kuptohen nga të tjerët.
Më vjen edhe sot për të qeshur me diçka që më tha dikur një miku im grek, i cili sot nuk jeton më. E quanin Vangjelis Pavlopulos dhe e pëlqente Kadarenë, sidomos librin e tij “Kamarja e turpit”. Një ditë, më tha, vendosa të shkoja në Stamboll për ta parë atë kamare, ku viheshin kokat e prera të kryengritësve kundër perandorisë. Shkova dhe pyeta gjithkund, asnjëri nuk dinte gjë për të. Qenka mashtrues i madh ky shkrimtari juaj, më tha. Paska krijuar një Stamboll tjetër nga mendja e tij!
Kadareja e kishte krijuar vërtetë Stambollin e vet, pa lëvizur fizikisht, duke udhëtuar nëpër kohë në vetminë krijuese, duke ngritur një qytet të ri perandorak, të besueshëm ndoshta më shumë se sa i vërteti.
A ka të bëjë tradita me tërë këto që thamë? A është tradita e dhënë e përgjithmonshme, e pandryshueshme? Përse tremb largimi prej saj?
Tradita është një grumbullim përvojash që jepet e gatshme për zgjidhje të gatshme. Traditë ishte për njeriun ngrënia e ushqimit pa praninë e zjarrit. Më pas, pas zbulimit të zjarrit, as i shkonte në mendje kujt të hante mish të gjallë. Në fillim u përdor guri, më pas veglat prej metali. Njeriu vuri në përdorim rrotën, e kështu me radhë. Përvojat e vjetra përherë kanë zëvendësuar të rejat, po jo brenda një dite dhe jo pa përpjekje e kundërshti. Vetëm brenda shekullit XX sa tradita janë përmbysur në të gjitha fushat. Po përdor si shembull Urën e Artës dhe atë të Patrës. E bukur është Ura e Artës, janë kënduar balada për të, por me mënyrën si është ndërtuar ajo, me vështirësi dhe kurban, mezi qëndroi më këmbë, e përse? Vetëm për të kaluar matanë një lumi disa metra të gjerë. Por për kohën e saj ajo quhej madhështore. Shumë vetë dyshuan në ndërtimin e saj. A mundet, me atë traditë ndërtimi të kalohej mbi det në dy brigje aq të largëta, siç ndodhi me Urën e Patrës, që duhej të përshkonte disa kilometra? Padyshim, kjo përvojë e re e përjashton urën e mëparshme, e quan një traditë të tejkaluar, që nuk jep më zgjidhje të frytshme e të gatshme, përjashton traditën e ndërtimit të atyre lloj urave.
Traditat e reja në fusha të tjera të përditshmërisë njeriu i pranon më lehtë se ato në fushën shpirtërore. Për shembull, pranon të lindë fëmijë me fekondim artificial, të marrë organet e dikujt për t’i ikur vdekjes. Megjithatë e ka të vështirë të pranojë një mënyrë tjetër të kënduari, të vallëzuari, të pikturuari, apo të shkruari. Më të vështirë e kanë vetë krijuesit që rendin prapa traditës, të cilët ndjehen të sigurt brenda zgjidhjeve të gatshme të së kaluarës, që janë tejkaluar dhe nuk e ndihmojnë më të fshehtën të sakrifikohet për t’iu zbuluar të tjerëve. Kodi i saj estetik është konsumuar. Kush kërkon zgjidhje të tjera, përjashtohet prej tyre, sepse krijimtaria e tij do të krijojë traditë të re në të ardhmen, pra do të jetë përjashtuese për ta.
Kjo është një temë e gjërë, që duhet zhvilluar në një tjetër ese.

Qershor 2007

———————————

1). “To máti dhen tha mborúse na vlépi ton ílio an dhen íqe to sqíma tu iliú”- citim i Kakia Nataridit në librin Piktura (I Zografiki), faqe 12, Athinë 1946
2). “I ésthisi íne qínisi, to pnévma aqinisía”, po aty, faqe 58
3). “I qínisi íne ehthrós tis fórmas”, po aty, faqe 58

(Botuar në “Gazeta e Athinës”), korrik 2007

HIQMET MEÇAJ

MASHTRIMI NË LETËRSI – vazhdim

(absurdi te Miti i Sizifit të Kamysë)
(essé)

Shkaqet që më shtyjnë të ndërmarr këtë esé nuk janë të shumtë. Me anë të saj, duke vazhduar idenë e mashtrimit në letërsi, më duhet të shprehem se shkrimtarët, mes të cilëve edhe Kamyja, duan të na mbushin mendjen se teoritë e tyre qëndrojnë më këmbë edhe duke na sjellë argumente anësore nga një mit. Në këtë rastin e Kamysë kemi një paraqitje klasike mashtruese të mbrojtjes së idesë së absurdit, se lumturia dhe moskryerja e misionit jetësor deri fund, janë themeli i jetës. Sipas këtij autori, Sizifi duhet të jetë i lumtur në absurditetin e vet të mosçuarjes së gurit asnjëherë në majë të malit. Mjafton vetëm përpjeka për të arritur në majë. Rezultati nuk ka rëndësi.
Lexoj mitin, bazën e tij themelore, siç përshkruhet në një enciklopedi greke, por që Kamyja na sjell diçka tjetër, të zgjeruar, e cila i shërben idesë që ai kërkon të na përcjellë. Ja miti: Sizifi, djali i Eolit, mbret i Korintit. Sizifi ishte i dëgjuar për veprimet e këqia të tij (nënvizimi im). Ngriti mure në ngushticë, (aty ku sot ndodhet kanali-shënimi im) dhe merrte taksë të rëndë nga çdo udhëtar (I detyronte kalimtarët të punonin për të- shënimi im). Për mëkatet e tij u dënua të shkonte në Skëterrë të rrokulliste një gur të madh drejt majës së një mali. Por, sapo afrohej për atje, shkëmbi rrëshqiste pas dhe ai e fillonte nga e para ngjitjen. Dhe ajo vuajtje e tij vazhdonte pambarimisht. (Enciklopedia Idra, vëllimi 10, faqe 3493-3494, botim i vitit 1987).
Vetëm kaq. Pra thelbi i mitit përbëhet nga njëra anë prej prapësirave dhe mëkateve të rënda të Sizifit, nga ana tjetër prej ndëshkimit të tij. Është çuditshme se, sipas këtij varianti bazë të tij, kemi në themel gurin nga kreu deri në fund: Sizifi ngriti mur, kuptohet me gur dhe u ndëshkua të ngrinte gur në Skëterrë, duke mos arritur të ngrinte më mur.
A nuk e ka ditur këtë thelb Kamyja? E pabesueshme ta pranojmë se nuk e dinte. Po përse ai na e sjell mitin nëpërmjet degëzimeve të tij, nëpër paraqitjet dytësore e jo në atë thelbësore?
Ja fragmenti kryesor i mitit i sjellë nga Kamyja. “Po t’i besojmë Homerit, Sizifi është njeriu më i ditur dhe më i kujdesshëm midis te vdekshmëve. Megjithatë, sipas një tradite të vjetër, atë e tërhiqte zanati i cubit. Nuk më duket kontradiktore. Opinionet janë të ndryshme për shkaqet përse u dënua që të bënte në ferr punë të padobishme. Para së gjithash, e dënojnë për mendjelehtësi në sjelljet me perënditë. Nuk i ruajti sekretet e tyre. Egina, vajza e Azopit, u rrëmbye nga Jupiteri1. I ati u befasua nga kjo zhdukje dhe u ankua te Sizifi. Ky i fundit, që kishte dijeni për rrëmbimin, i premtoi Azopit t’i tregonte, me kusht që ky t’i jepte ujë kështjellës së Korintit. Midis rrufeve qiellore dhe bekimit të ujit, ai zgjodhi të dytën. Për dënim, u dërgua në ferr”.*)
Te ky fragment i sjellë nga Kamyja, Sizifi na përshkruhet i ngarkuar me virtyte, më i ditur dhe më i kujdesshëm midis te vdekshmëve, vetëm se e tërhiqte zanati i cubit. Por edhe këtë ves autori i cituar ia fal, nuk i duket kontradiktor. Ndryshe, teoria e tij për absurdin nuk mund të mashtrojë. Sipas këtij versioni, Sizifi dënohet sepse midis rrufeve dhe bekimit të ujit ai zgjodhi të dytën. Kam të drejtë të pyes: Përse nuk u dënua me ujë por me gur? Këtu lind çarja e parë në logjikën e mitit dhe atij të Kamysë.
Edhe në traditën e shumë popujve, jo vetëm në lashtësi, masa e ndëshkimit vihet mbi bazën e asaj që kryhet nga fajtori: në se vret, vritesh. Në se të kapin duke vjedhur, p.sh. një dele, ta varin atë në qafë e të turpërojnë për tërë jetën duke të shëtitur, pra ta bëjnë jetën skëterrë. Në disa vende të tjera vjedhja ndëshkohet me prerje dore, pra hiqet nga trupi ajo pjesë që u përdor për të kryer veprimin e ndaluar..
Kurse Sizifi përdori gurin për të kryer prapësitë e tij dhe u ndëshkua me ngritje guri, jo me dele. Në një pamje jo aq figurative të çmitologjizuar, Sizifi mund të jetë një njeri i zakonshëm që e shëtitin fshat më fshat e krahinë më krahinë me një gur në shpatulla, duke e turpëruar, pra duke ia bërë jetën skëterrë. Edhe në këtë rast bartja e gurit nuk ka si qëllim ndërtimin e murit, pra nuk kryhet me të asnjë punë, është një lodhje e kotë me qëllim jo ndërtimin, por ndëshkimin. A mund të jetë i lumtur Sizifi apo çdo lloj sizif tjetër me këtë? Kotësia e punës dhe e lodhjes a do të ishin burim kënaqësie në një rast të tillë? Padyshim, jo dhe për asnjë.
Homeri gjithashtu na tregon se Sizifi kishte lidhur me zinxhirë Vdekjen, vazhdon citimin Kamyja. Plutoni nuk mund ta duronte këtë pamje të shkretë të mbretërisë së vet. Ai dërgoi perënditë e luftës të çlironin vdekjen nga duart e ngadhnjimtarit.
Ky citim i duhet autorit të arrijë në përfundimin se Sizifi i përçmonte perënditë, se ai donte të vepronte të ndryshe, i lirë prej tyre, të shijonte pasionet e jetës i shpenguar. Mos vallë në këtë rast nuk kemi të bëjmë me një hero absurd por anarkist? Mos kemi të bëjmë me një tentativë për të qenë ndryshe, për të përjashtuar të tjerët duke u bërë më pas i përjashtuar prej tyre? Por kjo është një çështje e rëndësishme që duhet trajtuar në një esé të tërë.
Që Sizifi lidh me zinxhirë vdekjen, në rregull, dëshiron të jetë i pavdekshëm edhe vetë, pra t’u ngjajë perëndive. E bën këtë edhe për të tjerët, për të gjithë njerëzit? Cili motiv e shtyn? Është ngasje e brendshme e vetvetes për vetveten, apo për vetveten dhe të tjerët? Cilëndo nga të dyja të pranojmë, në asnjë rast nuk do të vërejmë se veprimi i Sizifit është absurd, shterp dhe pa fryt. Revolta ndaj një vullneti sipëror për të ndryshuar diçka, nuk është asnjëherë veprim absurd, edhe nëse nuk arrin të plotësohet si kryerje. Mirëpo vështirë të pranojmë se ai e kryen këtë veprim edhe për të tjerët, sepse sipas mitit, të cilin e solla në fillim, Sizifi është njeri plot vese që dëmton të tjerët. Ai dënohet të mos kryejë në skëterrë atë punë që e kreu në jetë, me anë të së cilës dëmtonte të tjerët. Edhe vdekjen, sipas kësaj logjike, ai e mbërtheu vetëm për vetveten, që të kthehej përsëri në jetë, ku bartja e gurit do të përfundonte me ndërtime muresh, ndarës të njerëzve, pengesë qarkullimi të lirë, me qëllim përfitimi e plotësimi të dëshirave të mbrapshta që i mbulonin shpirtin.
Dhe në librin “Fjalor i mitologjisë”, me autor Todi Dhama, botim i shtëpisë “8 Nëntori”, Tiranë, 1977, në faqen 221-222 Sizifi përshkruhet kështu: “Të gjithë poetët e vjetër e tregojnë si vjedhës, gënjeshtar dhe dinak”. Kurse më tej vazhdon: “Shkaqet për të cilat qe dënuar Sizifi, Homeri nuk i tregon, kurse autorë të mëvonshëm japin versione të ndryshme (Sizifi qe dënuar kështu, sepse tregoi planet e perëndive, ose sepse grabiste udhëtarët, ose se i tregoi Asopit se ku e kishte fshehur Zeusi vajzën që kishte mbërthyer”).
Po të gërmojmë edhe më në mitologjinë greke do të vërejmë se ekziston edhe një tjetër, që fare mirë mund të quhet “binjaku i Sizifit”, i quajtur Skiron. Ky, si edhe Sizifi, qëndronte në istmin (ngushticën) e Korintit Ai i detyronte udhëtarët që t’i lanin këmbët, pastaj në shenjë falënderimi i hidhte nga maja e një shkëmbi në det, që të shëndoshte breshkat me të cilat ai ushqehej.
Nuk dimë cili nga të dy heronjtë mitologjikë është më i vjetri, por të dy janë të ngarkuar me vese të ngjashme dhe të dy i kryejnë prapësitë në ngushticën e Korintit, në Peloponez.
Po përse Kamysë nuk i intereson të merret me thelbin, të thotë ose të shpjegojë se janë veset ato që e çojnë Sizifin në Skëterrë? A do t’i interesonte autorit të Absurdit të bënte të lumtur nga mundimet një njeri që vuan të këqijat që ka kryer? Përse dëshiron ta paraqesë Sizifin si një pararendës të largët të Krishtit, apo ta përqasë me proletariatin? Edhe Krishti, si Sizifi, mban një peshë në çastin para vdekjes. Duhet ta çojë kryqin te shtylla ku do ta mbërthejnë për të vdekur. Mirëpo Krishti nuk dënohet me Skëterrë pas vdekjes, ku të torturohet duke mos e çuar dot kryqin te shtylla e sa herë që ai t’i bjerë nga supat, të kthehet prapsht e ta fillojë veprimin nga e para. Krishti e do ndëshkimin, kryqin, ai është i barabartë me kryqin. Thuhet se Krishti vdiq i lumtur, pasi u dha ngushëllim njerëzve me vdekjen e vet dhe akti i tij ka një fillim e një fund. Te Sizifi ndodh ndryshe: në jetë u ka sjellë telashe e mundime njerëzve dhe perëndive, ka ndërtuar mure me gur për të ndarë njerëzit, se kështu realizonte dëshirat e tij të prapshta, dënimi i tij për të mbartur gurin ka si qëllim të vetëm ndëshkimin dhe kjo nuk ka mundësi t’i sjellë gëzim, aq më tepër kur thuhet në mit, se kur i iku vdekjes një herë, iu dha i shfrenuar gëzimeve të jetës. Po të lexojmë mitin e Odisesë, mësojmë se duhet të ketë qenë kjo kohë kur Sizifi u lidh për kënaqësi epshore me Antiklenë, të fejuarën e Laertit, (prindët e ardhshëm të Odisesë), prej nga do të lindte heroi mitik i Trojës. Pra, Odiseja na del sipas këtij miti, djalë jo i ligjshëm i Sizifit. Prej tij besohet t’i ketë marrë disa nga veset: sidomos dinakërinë, vjedhjen dhe gënjeshtrën. Kujtojmë se në Luftën e Trojës ai u fut me Diomedin fshehtazi në Trojë dhe grabiti statujën mbrojtëse të qytetit, Paladiumin.
Sipas historianëve të lashtë, Peloponezi dikur quhej Pellasgji dhe dihet se pellazgët qenë mjeshtra në ndërtime muresh me gurë ciklopikë. Ata kishin ndërtuar edhe muret e Athinës së vjetër. Dihet se atikasit i dëbuan pellasgët, por para se të bënin këtë, u krijua fushata propagandistike kundër tyre. Dihet gjithashtu se dëbimet kryhen me dhunë, jo me mirësjellje. Në mitin propagandistik mbi Tezeun, heroin e Atikës, mes të tjerave heroizma të Tezeut, përmendet vrasja e hajdutit Sinid, të mbiquajtur Pitiokampt, (përkulës i pishave). Ai ishte i pajisur me një forcë të madhe, përkulte pishat më të trasha, afronte majat e tyre dhe lidhte aty kalimtarët që kishte zënë. Degët, kur drejtoheshin, i shqyenin viktimat. Sinidi vepronte në ngushticën e Korintit, njëlloj si Sizifi dhe Skironi. Të tre janë me forcë të madhe, e përdorin forcën për të kryer të këqija dhe ndëshkohen. Po ashtu, në mitin mbi Tezeun, ky vrau Skironin në kufirin midis Megarës dhe Atikës, e hodhi atë në det, por deti dhe toka nuk donin ta pranonin trupin e hajdutit, kështu që ai qëndroi për ca kohë i varur në ajër, derisa më në fund u shndërrua në shkëmb. Te ky mit kuptohet fare qartë se ky popull, pra pellasgët, as të gjallë nuk kishin më vend në tokë e në det, se toka dhe deti duhej t’i përkisnin një populli tjetër, të cilët i përfaqësonte heroi i tyre, Tezeu.
Skironi shndërrohet në gur, në atë që i simbolizon pellasgët, njerëz të mureve me gurë ciklopikë. Kurse Sizifi u dënua të ngrinte në Skëterrë një gur të madh, pa arritur ta çonte dot në majë të malit, në një mundim të pafund e të padobishëm. Në të gjitha këto raste, asnjë prej këtyre figurave mitike, në veçanti Sizifi, nuk mund të ndjehen të lumtur. Miti i Sizifit fare mirë mund të quhet miti i veprimit të papërfunduar, moskryerje e detyruar e diçkaje nën dhunën e një vullneti superior. Sizifi nuk ka më tepër vese se Zeusi. Zeusi është kryeperëndi, i pavdekshëm, Sizifi princ i Korintit, i vdekshëm. Zeusi mbretëron qiellin, tokën, ujërat dhe nëntokën, jetën dhe vdekjen. Principata e Sizifit është e vogël. Zeusi dhunon perëndi dhe njerëz. Sizifi nuk mund të arrijë dot te perënditë. Edhe nga këto që thamë, kuptohet se Sizifi nuk mund të jetë i lumtur. Ai ndjehet i fyer dhe i poshtëruar, i nënshtruar e pa personalitet, një i tepërt që nuk sjell dobi as i gjallë e as i vdekur. Ai nuk është absurd sepse do të duhej të pranonim që absurditeti lind nga kotësia. Kështu do ta thjeshtonim së tepërmi problemin. Këtu kemi një lojë me mashtrimin, të cilin Kamyja e përdor për të na mbushur mendjen se një teori mund të qëndrojë më këmbë edhe duke sjellur argumente anësore nga një mit.

18-05-2007

—————————-

*- Citime nga libri “Miti i Sizifit” i Alber Kamysë, përkthyer nga frëngjishtja prej Petrit Sinanit, botim i vitit 1992, Tiranë, shtypshkronja A.Z.Çajupi.
1- Sipas mitit vajza u grabit me urdhër të Zeusit, ose nga vetë Zeusi, i cili edhe e fshehu diku duke e mbërthyer. Sizifi nuk e tregoi këtë fakt se i dhimbsej babai apo vajza, por që të përfitonte, duke spiunuar kryeperëndinë.

(Botuar në “Gazeta e Athinës”, maj 2007)

HIQMET MEÇAJ

MODERNIZMI DHE MIKROBOTIZMI

 

(Pasthënie e autorit për botimin e romanit “Kukullat e pyllit”)
(essé)

Ky shkrim nuk merr përsipër të ezaurojë katërcipërisht shkaqet që e lindën modernizmin, historike apo sociale, as meritat e të metat e tij. Është e vërtetë se modernizmi, me degëzimet e shumta, solli dhe po sjell pasuri të pafundme veprash dhe kryeveprash në të gjitha fushat e letërsisë dhe të artit, stile, mjete shprehëse. Është gjithashtu e vërtetë se zbulimet e mëdha në botën e shkencave, sidomos në fizikë, tronditën mjaft pikëpamjet filozofiko-estetike tradicionale, duke hedhur bazën për platforma të reja të mendimit, mbi të cilat do të lindëte modernizmi.
Filozofi estet amerikan P. Blank është shprehur se gjithë merita e Shredingerit, Hajzenbergut, Dirakut, Borit qëndron në formulimin se “bota kuptohej si diçka e përbërë nga thërrmija materiale, kurse doli në fakt se është një sistem valësh, qendër e një cikloni valësh ose luhatje e eterit imagjinar”. Sipas tij ishte meritë e zbulimeve të mëdha shkencore të autorëve të mësipërm që materia u bë sinonim i energjisë. Pas kësaj, po sipas tij, tani materies s’i mbetet fare gjë dhe çdo aspekt qëndrueshmërie bëhet iluzor. Blanku është i mendimit se njerëzimi jeton në një botë hijesh, ajo që ndodh në të vërtetë nuk mund të kuptohet dhe çdo gjë, deri te sendet e njerëzit, janë fantazma të vetes së tyre. Kështu që arti bëhet abstrakt, sepse vetë bota është bërë abstrakte.
Para një hopi të tillë të shkencës, që do të përgatisë shtysën aq të madhe të zhvillimeve të shekullit XX, njerëzimi ndjen krizën e personalitetit të vet. Estetja Sjedakova vëren se modernizmi nisi në kohërat e ashtuquajtura të krizës së personalitetit dhe kësisoj duhej të kishte punë me këtë krizë. Meqë gjërat koklaviten, nuk janë më aq të thjeshta si më parë, sipas saj, duhej të krijoheshin forma të reja më reale se ato që zotërojnë në kohën e tashme: kërkohej një harmoni e re, më e koklavitur, më e thellë.
Kriza e personalitetit ndjehet thellë në të gjitha rrymat moderniste, te simbolizmi, dadaizmi, surrealizmi, ekzistencializmi, përroi psiqik, antiromani, realizmi magjik, etj.*)
Te përfaqësuesit e shquar të “përroit psiqik”, Prusti, Xhojsi, Kafka etj, si dhe ata të ekzistencializmit si Sartri, Kamy, kriza e personalitetit përftohet në gjëndje unikale, herë si vetizolim, neveri, bashkëfajësi e herë tjetër si paaftësi për të perceptuar botën materiale jashtë botës iluzore.
Kafka është i mendimit se njeriu nuk mund të ketë personalitet, përderisa jeton në situata absurde.
Xh. Xhojsi në romanin “Ulisi”, botuar në vitin 1924 shprehet me gojën e njerit prej personazheve se “jeta e secilit nga ne është baras me shumë ditë njëra pas tjetrës. Duke kaluar përmes vetvetes ne takojmë hajdutë, shpirtëra, trima, pleq, të rinj, gra, të reja, vëllezër, bashkëpunëtorë. Por te ata takojmë gjithmonë e gjejmë veten tonë”.
Kriza e personalitetit është një temë mjaft e gjerë që kërkon vëmendje dhe trajtim të veçantë për të kuptuar thellë krijimtarinë moderniste. Por ajo lidhet ngushtë me krizën e kohës dhe nuk mund të vështrohet asnjera më vete, pasi prej tyre rrjedhin edhe prurjet e tyre të mëdha në fushën e gjuhës, simboleve, shenjave e kodeve të tjera.
Teoria e relativitetit e Ajnshtajnit, sipas së cilës bota nuk është me tre dimensione, por me katër, ku trupat e ndryshëm nuk kanë vetëm gjatësi, gjerësi, thellësi, por edhe kohë të ekzistencës së tyre, nuk mund të mos prekte krijimtarinë letrare e artistike.
Bergson e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën. Sipas tij kujtimet janë faktor vendimtar në jetën e njeriut, bazë e ekzistencës së tij. Ai kështu i hap shtigje me filozofinë e vet letërsisë së “përroit psiqik” të Prustit, Xhojsit, Kafkës.
Kujtimet nuk paraqitin jetën e njeriut, por e gëlltitin atë, e vënë nën pushtetin e tyre; nuk janë mbresat që na rrëfejnë për jetën, por jeta përbëhet nga vetë kujtimet.
Shkrimtarët modernistë e mohojnë rrjedhjen e kohës në një drejtim. Copëzimi i kohës, u bë për modernistët pikënisje e irracionalizmit, ku personaliteti copëzohet në gjëndje të kundërta shpirtërore. Copëzimi i kohës jepet sidomos në antiromanet e Rob-Grijesë, ku ka kaos ngjarjesh që duken absurde, ngaqë koha jepet e copëtuar dhe e çliruar nga lidhjet shkak pasojë.
Sipas A. Hauzer (estet amerikan), kujtesa mbi kohën është një periudhë e caktuar e jetës sonë dhe s’ka ekzistencë reale.
Platforma e estetikës moderniste për hapësirën dhe kohën është ndërtuar duke u mbështetur te filozofia pozitiviste e Mahut dhe Avenariusit ku hapësira dhe koha janë vargje të rregullta ndijimesh
Për modernistin e shkuara ende s’ka qenë, ajo pret të ardhmen e saj. Forma e kohës ka kaluar pakthyeshëm…mbetet vetëm montazhi mekanik i copëzave, në mbledhjen e të cilave nuk presupozohet asnjë lloj kufizimi, kurse shenjat janë të kufizuara e të zbrazëta.
Eliot – Në fundin tim është fillimi im.
Kavafis – …Mësoje se kurrë,
askush nuk lindi dhe nuk vdes askush. poezia “përjetësi”
Paul Celan – Duke ia hequr kohës guackën, e mësojmë të ecë –
koha kthehet në guackë. – poezi “corona”
Në jargë paravdekje nën parzmën e erërave dhe hëna
plastë si bombë.
Një tjetër tokë ardhtë! – poezia “jo këtu dhe jo menjëherë”
Elitis – Asgjë nuk vjen. Asgjë
nuk shkon. – poezia “klima e mungesës”
Jetën time e solla këtu
mbledhje të bardha, shuma të zeza. – poezia “përvjetor”
Jetojmë veç falë përjashtimit
shtiremi se asgjë nuk ndodh. – poezia “lufta e Trojës”
A. Breton te “Manifesti i parë i surrealizmit” 1924 thotë: “Unë besoj në bashkimin e ardhshëm të këtyre dy gjendjeve, që në vështrimin e parë duken si të kundërta: gjumit dhe të realitetit në një realitet absolut, në një superrealitet”.
Sipas modernistëve gjuha është pushtet tiranik përdhunues, ajo nuk e zbulon botën, por e mbyll në shtatë dryne që duhen thyer, shprehet Sjedakova. Kurse në estetikën semiotike objekti themelor i vëmendjes së artistit duhet të jetë procesi i ndërtimit të veprës artistike, jeta e pavarur e fjalëve dhe jo njerëzit, sjelljet, mendimet, ndjenjat e tyre. Arti në tërësi shpallet gjuhë dhe vlera estetike e veprave artistike lidhet me strukturat e shenjave të ndryshme dhe raportet e tyre formale.
Shkrimtarët modernistë ndjejnë terrorin verbal, shkatërrimin e gjuhës, gramatikës, sintaksës. Kjo edhe te përroi psiqik, dadaistët, futuristët, ekspresionistët, surrealistët, përfaqësuesit e antiromanit. Përfaqësuesit e kësaj rryme, të ashtuquajturit chozistë (sendistë), pasi kanë përjashtuar njeriun nga qendra e artit, përdorin një gjuhë natyraliste, me fjali të gjata dhe plot imtësira. Për modernistin tjetër kod ka shkrimtari, tjetër lexuesi e përderisa ekzistojnë dy kode të tillë, më tepër rëndësi ka ai i të parit.
Te ky fragment i Rob-Grijesë ndjehet fort mirë se si vepra letrare është vetë gjuha. “Tetë gishtrinj të shkurtër, të trashë prekin njeri tjetrin. Pjesa e prapme e dorës së djathtë është mbi pjesën e brendshme të së majtës. Gishti i madh i së majtës përkëdhel thuan e gishtit të djathtë, në fillim lehtas, pastaj e shtrëngon më me forcë. Pastaj e ndryshojnë pozicionin…”
Ka kaluar më se një shekull që nga fillimet e modernizmit, i cili u degëzua në dhjetra shkolla e rryma, secila me përfaqësues të shquar e me kryeveprat e veta. Në se shkencat moderne të kohës hodhën hapat e para të mëdha dhe “materia u bë sinonim i energjisë”, duke krijuar iluzionin e shkatërrimit të saj, edhe letërsia e artet e të gjitha llojeve kërkuan e gjetën mjete të reja shprehëse, stilistike e gjuhësore, duke i gjallëruar ato. Shohim kompozicione të reja, vendosen të tjera pozicione filozofiko-estetike, personazhet ndihen më ngushtë se më parë, bota konceptohet krejt ndryshe, bëhet më e imtë, më e copëzuar.
Kjo vihet re më mirë, në se lexon në të njëjtën kohë një roman të Balzakut dhe një të Kafkës apo Markezes. Pikërisht imtëzimi i botës, apo mikrobotizimi, bëhet një fenomen shumë i dukshëm në zhvillimin e mëtejshëm të shkencave, të cilin nuk mund ta lërë pa vërejtur as shkrimtari. Raportet makrobotë-mikrobotë lidhen më ngushtësisht, po dhe acarohen nën trysninë e streseve të ndërsjellta.
Të gjitha veprat letrare e shfrytëzojnë kohën në drejtim të kundërt të saj. Në se koha realisht rrjedh në një drejtim, e shprehur gjuhësisht kështu: vjen nga do të.., prek po dhe shkon te isha, që janë përkatësisht e ardhmja, e tashmja dhe e shkuara, në letërsi ngjarjet asnjëherë nuk rrjedhin me këtë sens, por me isha dhe rrallëherë me jam, kurrë me do të. E ardhmja ose ajo që shprehet me do të, është një kohë iluzore, që pritet të ndodhë, mund edhe të mos ndodhë, mundet të jetë edhe një dëshirë, vegim, apo trillim i yni, një zanafillë e mikrobotës njerëzore. E ardhmja ose ajo që shprehet me do të, është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, megjithëse e mjegullt dhe pa konture të dukshme, që pritet në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr, entusiazëm, apo indiferentizëm. Edhe e shkuara, ose ajo që shprehet me isha, është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, edhe ajo pa konture tepër të qarta, e deformuar dhe aspak e njëllojtë, qoftë edhe për dy vetë, të cilët e kanë përjetuar bashkarisht të njëjtën ngjarje. Është një kohë e ftohtë, emocionet e së cilës gjithnjë largohen, mjegullohen, deri sa një ditë humbasin krejtësisht, në se nuk janë riprodhuar. Kurse e tashmja, ose ajo që shprehet gjuhësisht me po, është një kohë tepër e shkurtër, një grimcëz, që vjen me shpejtësi nga do të dhe largohet po me shpejtësi te isha. Kjo kohë kaq e grimcëzuar, që do ta quaja koha reale, i vuan të tria kohët njëherësh. Ajo e pret të ardhmen në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr, entusiazëm, apo indiferentizëm, përjeton të gjitha sa sjell ajo dhe i përcjell drejt së shkuarës, me dhimbje, gëzim, shpresën e ritakimit, rigjetjes, ankthin e harrimit, humbjes, zhgënjimit. Në se e ardhmja vjen pambarimisht dhe e shkuara largohet pafundësisht, e tashmja, tejskaje e vogël, pret e përcjell ndën trysnitë dhe streset e dy të tjerave, të cilat në krahasim me të janë makrobotë. Në se e tashmja është kohë reale, krijuar nga e ardhmja që vjen për t’u bërë kohë reale vetëm për një grimë, atëherë lind pyetja: po jeta vetë ç’është? Mos vallë shuma e këtyre mikrogrimcave reale të të tashmes? Apo pritja e prurjeve të mundshme e iluzore nga e ardhmja, ose rrjedhje drejt të shkuarës e këtyre mikrogrimcave, që pasi janë konsumuar largohen pambarimisht deri në shuarje?
Në se të gjitha këto do të bëhen lëndë letrare, shkrimtari do të bëhej tepër arbitrar dhe i dhunshën në se i imponon lexuesit si kohë reale të shkuarën, për ta bindur atë se gjithçka ndodh vetëm kështu e jo ndryshe, kur vetë lexuesi i ndjen trysnitë e të tria kohëve njëherësh, ndjen se si personaliteti i shtypet ndën këto trysni dhe jeta reale e tij është vetëm një grimcë e ardhur nga një kohë e turbullt që ai e ka përfytyruar në mënyra të tjera e që ka rrjedhur me shpejtësi drejt së shkuarës duke e kënaqur apo zhgënjyer dhe vetëm mendimi se edhe ai, në një të shkuar jo tepër të largët, në fillim do të shndërrohet në një kujtim që pak nga pak do të shuhet deri sa të humbasë përfundimisht, sikur s’ka qënë. Ndoshta do të duhej t’i jepnim deri diku të drejtë Sjedakovës kur pohon se kërkohet një harmoni e re, më e koklavitur, më e thellë, apo Bergsonit që e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën.

*).Autori i shkrimit u është referuar disa burimeve që sjell prof. AUçi

—————–

Kjo pasthënie është shkruar, meqë pretendoj se e gjithë krijimtaria ime mbështetet mbi rrymën letrare të mikrobotizmit, të cilën e kam ideuar për shumë vite me radhë.

HIQMET MEÇAJ

MASHTRIMI NË LETËRSI

(essé)

Nuk ka shkrimtar të madh apo të vogël, të mirë apo të keq, ka vetëm shkrimtar. Për mua shkrimtari është ai mashtruesi i madh, që megjithëse e kuptoj se më mashtron, vazhdoj ta besoj. Kam dëshirën të më mashtrojë, të më thotë gjëra që as ai, as unë nuk kemi mundësinë t’i jetojmë, megjithatë i përjetojmë në saje të rrëfimeve të tij.
Kur berberi Ivan Jakovlieviç futi dorën në bukën e ngrohtë, që sapo kishte nxjerrë Praskovja Ivanovna dhe nxorri që andej një hundë, e kuptova menjëherë që Gogoli po më mashtronte keq, megjithatë e lexova novelën e tij me një frymë, e lexova përsëri e përsëri, duke e vazhduar këtë gjë herë pas here deri më sot, pas kaq shumë vitesh.
Mirëpo shumë e shumë kohë më parë, para se të dija të lexoja e të shkruaja, nëna ime më tregonte një histori që unë e besoja dhe vazhdoj ta besoj edhe sot e gjithë ditën: te zgavra e një lisi të vetmuar, s’dihej se si e qysh, vinte një zixhir i padukshëm, trokëllinte, të gjithë e dëgjonin, diçka kërkonte, po asnjëri nuk ia kuptonte gjuhën, veç qetësohej e pushonte atëhere kur i thoshnin fjalë të mira. Zinxhiri i kuptonte njerëzit, njerëzit nuk e kuptonin atë. Vitet kalojnë dhe unë i besoja asaj historie, më duket se në të gjitha zgavrat e errëta, jo vetëm te lisat, ka zinxhirë që zhurmojnë e qetësohen vetëm me fjalë të mira.
Një herë tjetër motra e babait tim më tregoi për të gjallin dhe të vdekurin që u bënë shokë udhe dhe ortakë, duke lidhur fjalën. Ajo ishte shumë plakë, historinë nuk e mbante mend mirë, e kuptoja që fuste gjëra nga vetja e saj, por aq bukur i trillonte e i shtjellonte, saqë edhe sot mendoj se sa shkrimtare e madhe mund të ishte bërë ajo, sa bukur më mashtronte, sa me qejf e dëgjoja. E dëgjoja dhe më dukej sikur halla ime vërtet kishte vdekur një herë, e njihte kaq mirë të vdekurin e historisë së saj, ia dinte të gjitha brengat dhe hallet, ç’kishte bërë kur qe gjallë e ç’kishte lënë pa bërë, ndaj lidhi fjalën me të gjallin, doli nga nëntoka mbi tokë të kryente të pabërat.
Më vonë lexova trimëritë e Don Kishotit. Servantesi ua kishte marrë dorën mirë gënjeshtrave, aq mirë, saqë thoshja me vete duke e lexuar: duhet të ketë qenë i çmendur ky tip, që padrejtësisht e liruan nga duart e piratëve për të më trullosur me historira të marrësh.
Janë të shumtë librat e lexuar, talente të mëdhenj e të vegjël, nobelistë ose jo, që me kohë më janë harruar, më janë fshirë nga kujtesa. Kishja dëgjuar për Kafkën, gjeta dikur fshehurazi “Metamorfozën”, nuk më bëri fare përshtypje stili i thatë i të shkruarit, që të them të drejtën m’u duk si i një shkrimtari fillestar, mirëpo shndërrimi i njeriut në insekt, nuk tregonte fare lodhje nga ana e tij për të më mbushur mëndjen se kështu kishte ndodhur vërtetë. Unë e besova Kafkën në ato pak faqe, megjithëse e dija mirë që ajo metamorfozë ishte gënjeshtër dhe i besova pikërisht asaj.
Nga shembujt e mësipërm ndoshta del përfundimi i shtrembëruar se letërsia, nëpërmjet shkrimtarit që e shkruan, duhet të na kumtojë gjëra të jashtzakonshme, të pabesueshme, se shkrimtarë të mëdhenj mund të bëhen fare mirë politikanët që mashtrojnë përditë turmat, lojtarët e bursave, të gjithë ata që shesin ëndërra dhe shpresa të kota. Por nuk është kështu.
Shkrimtari mendon krejt ndryshe nga të tjerët dhe fantazia e tij shprehet po ashtu krejt ndryshe nga të tjerët, duke marrë përsipër edhe riskun e të përjashtuarit nga të tjerët, sepse edhe krijimtaria e tij është përjashtuese. Mjaft të kujtoj “Fijet e Barit” të Uitmanit. Kur dolën ato vargje, që ngjanin më shumë me prozë të shkurtër, nga gazeta më e madhe amerikane e asaj kohe iu bë thirrje lexuesit ta hidhte në koshin e plehrave si antivlerë. Poeti nuk mund të pranohej, sepse përjashtonte të tjerët, ndaj duhej të ishte i përjashtuar.
E njëjta gjë më duket se ndodh edhe sot, pas më shumë se një gjysëm shekull krijimtari, me një poet të jashtëzakonshëm grek, Sahturin. Sahturi thotë në poezi se heroi i tij lirik hyn në kafene dhe merr një kafe për vete dhe dhjetë për dhjetë bastunet e tij. Se kamerieri e njeh më në fund që ai është një i vdekur, që nuk ka veshur këmishë, por një gjak të kuq, që përditë kontrollon a janë yjet në vendet e tyre…
Çfarë thotë shkrimtari a poeti me ato që shkruan, po vetë ai e di se çfarë thotë? Në se në çastin e krijimit ai nuk është më lëndë, por një shpirt, patjetër ajo që shkruan nuk duhet të jetë nga bota lëndore. Shpirti i tij i ndezur duhet të jetë shndërruar në flakë të padukshme, ka parë gjëra që të tjerët nuk mund t’i shohin, i ka mbledhur rreth vetes, i ka shndërruar për ne në fjalë e fjali. Është një botë e ndryshme, që ai na detyron ta pranojmë, që megjithëse ne të tjerët nuk e shikojmë, derisa e shikon ai, edhe ne e pranojmë. Në Ferr, Purgator apo Parasajsë kemi hyrë të gjithë ne që kemi lexuar Danten, por më parë se atje ka hyrë vetë Dantja, ndryshe nuk shpjegohet se si ai i di aq mirë gjithë ata rrathë e ato skuta.
I besoj mendimit se një vepër letrare rezaton vlera estetike, siç quhen rëndom ato. Sipas kësaj, besoj gjithashtu se ai që i thith këto vlera estetike, pra që mashtrohet prej veprës letrare, nuk është gjithnjë masiv, i shumtë në numër. Dihet se Remboja fillimisht kishte një lexues, Bodlerin, megjithëse vepra e tij rezatonte dhe rezaton. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për disa shembuj që solla më sipër. Me këto dua të them se vlerat janë atje, në formë të vërtetash që nuk i di aq mirë as autori i krijimit të tyre, por jo të gjithë janë në gjendje t’i rrëmbejnë ato. Sipas kësaj, më duhet të them gjithashtu se secili prej nesh merr aq rezatim vlerash sa është i predispozuar të marrë dhe për këtë nuk e ka fajin vepra letrare, e cila, jo rrallë, detyrohet të presë edhe vdekjen e autorit, mbase diçka më tepër, për t’u shtrirë më gjerë.
Kjo ndodh sidomos me shkrimtarët që shkruajnë gabim, domethënë jo siç është shkruar deri para tyre prej të tjerëve shkrimtarë, sepse këta kanë provuar të na mashtrojnë në një mënyrë tjetër. Por kjo mbetet për t’u trajtuar më thellë në të ardhmen.

Athinë, 2004

(Botuar në gazetën letrare Fjala, Tiranë dhe Gazeta e Athinës, si dhe në revistën Haemus, Bukuresht.)

HIQMET MEÇAJ

MEDITIME DUKE PRITUR 2005-ËN

(essé)

Në prag të ndërrimit të viteve njerëzit papritur pandehin se janë bërë më të mirë: kujtohen për dhurata, shkojnë te të vdekurit, japin lëmosha, harrojnë për disa çaste se ka sëmundje e luftëra. Papritur bota mbushet me engjëj, djajtë janë dëbuar. Ç’mrekulli sikur kjo të zgjaste gjatë gjithë vitit!
Mirëpo harrojmë se kjo ditë është kasapana më e madhe për gjelat e detit, qëngjat dhe bredhat. Harrojmë gjithashtu se kjo festë është biznesi më i madh i vitit. Plaku i Vitit të Ri nuk është një, nuk dhuron por shet rrugëve dhe shesheve, qeveritë thonë gënjeshtrat më të mëdha, lokalet boshatisin xhepat e klientëve.
Megjithatë sot po meditoj për disa vite të tjerë, kur mendoja se Plaku i Vitit të Ri ishte një, vërtetë dhuronte e nuk shiste.
Një herë, për shembull, më 31 dhjetor, kur shtëpia jonë kishte vetëm një dhomë e një korridor të ngushtë, im atë na solli një ushtar të liruar nga fshatrat e Lezhës. “Ju kam sjellë një dhuratë”, tha ai. Isha i vogël dhe vërtetë ai ushtar m’u duk si një dhuratë e madhe që im atë e gjeti në rrugë të hutuare të pluhurosur. Për herë të parë nga biseda me të mora vesh se gjuha shqipe në veri flitej ndryshe nga ne të jugut dhe kjo na bëri të gjithëve të qeshnim me shpirt e me zemër, kur ai na shpjegonte shumë fjalë që nuk i kuptonim.
Një herë tjetër u përsërit e njëjta gjë, por kësaj radhe na erdhi dhuratë një familje e tërë nga Durrësi. Ai 31 dhjetor qe tepër i ftohtë, ishin të mardhur e me buzë të nxira. Ndamë me ta varfërinë tonë dhe ajo natë na u duk e gjatë, me një festë të pafund. Sa mirë që qyteti ynë nuk kishte hotele e hane, ndryshe nuk do të mbusheshim me gjithë atë gëzim që nuk shlyhet nga kujtesa një jetë të tërë.
Pas shumë vitesh, kur isha maturant, kishim në klasë një djalë jevg që unë e doja shumë, Novruz B. e quanin. Novruzi më tregoi se si e festonin natën e Vitit të Ri në lagjen e tyre Llonxhë dhe më ftoi edhe mua. M’u nxit kërshëria, pranova, u mora lejë prindërve dhe shkova. Ishte vërtetë një aheng i mrekullueshëm. Të gjithë këndonin, u binin veglave muzikore, vallzonin. Ishin hamejtë e qytetit, llamarinaxhijtë, hekurpunuesit, njerëzit që kryenin punët më të rënda fizike. Por sa bukur dinin të gëzonin në ato kasollet e tyre me mure kallamash e balte, sa ngrohtësi shpërndanin sytë dhe zemrat e tyre.
Nga kjo natë më lindi dëshira ta festoja këtë festë të fundvitit me njerëz të tjerë. Kur isha student shkoja në agjencinë e udhëtarëve dhe prisja biletë në autobusin e parë që bëhej gati të nisej. Kështu një herë, pa pyetur fare, duke menduar se shkoja për në Korçë, u gjenda në Shkodër. Ishte cingërimë e madhe, binte shi dëbore dhe isha veshur keq. Pasi u bëra telegram prindërve se ku ndodhesha duke u përsëritur gënjeshtrën se kisha hipur “gabimisht” në atë autobus, mendova se ku do ta kaloja atë natë. Mendimi i parë qe të hyja në ndonjë lokal, që Shkodrës nuk i mungonin. Ishte e shtunë. Atë qytet nuk e njihja dhe ecja pa ditur ku shkoja e pa pyetur kënd. Nëpër shtëpitë dëgjoheshin këngë. U afrova në njërën prej tyre, në lagjen e re të Shkodrës, ku buçisnin tingujt e një orkestre të madhe. Nuk kishte nevojë të trokisja, se dyert ishin të hapura. Sapo më panë të lagur, më ftuan menjëherë brenda pa më pyetur kush isha e nga vija, më vunë pranë një mangall, mish e verë, duke më rrethuar me një përkujdesje të tillë, sikur të isha miku më i mirë i asaj shtëpie. Festonin së bashku me Vitin e Ri edhe martesën e vajzës së tyre. Qenë të pranishëm aty humoristët më të mirë shkodranë të asaj kohe.
Si mendoni, harrohet një natë e tillë, me këngë e valle, me njerëz që sapo i ke takuar dhe të bëhen aq të afërt, me gjithë ato të qeshura?
Kur isha i ri, mora një ftohje të papritur dhe u shtrova një vit të tërë në sanatoriumin e Vlorës. Çdo e keqe e madhe paska pas një të mirë të madhe. Aty njoha piktorin Fatos Qazim Nivica, xhaxhanë e këngëtares Ema Qazimi, poetin Lasgush Poradeci dhe vajzën nga Shkodra F. S. Me Fatosin dhe Lasgushin e vazhduam miqësinë edhe më pas, kur unë iu kushtova letërsisë. Meqë u ndodha në Shkodër, duhej ta takoja atë vajzën me një bishtalec të trashë, që punonte në fabrikën e duhanit, por duhej të takoja gjithashtu edhe motrën time, që studionte në institut dhe kushëririn tim, Ibron, që e doja aq shumë dhe tani nuk jeton më. F. S- në nuk e takova dot se ishte martuar në Tiranë, takova motrën dhe Ibron, por u njoha aty me Novruz Habilekën. Me Novruzin e ruajmë miqësinë edhe këtu ku jemi, në tokë të huaj.
Më pas, pas martesës dhe lindjes së fëmijëve, gjërat ndryshuan. Filloi të më pëlqejë ta festoj Vitin e Ri me gruan dhe fëmijët e mi. Më vjen për të qeshur edhe sot e kësaj dite kur kujtoj se telashet për këtë festë fillonin që më një janar dhe vazhdonin plot 365 ditë. Hiqnim mënjanë lek pas leku për lodrat, verërat, mishin dhe bakllavanë. Ah ajo bakllavaja! Në funddhjetorin e ftohtë boshatisej shtëpia, hapeshin kanatë dyer e dritare, mbushej e gjitha me gazeta anë e kënd, se atje duhej të viheshin më se gjashtëdhjetë petë për t’u tharë. Kjo ishte tmerri im së bashku me sigurimin e arrave. Muaj të tërë më pas, ajo bisedë do të thurrej e shthurej, me sa petë u bë bakllavaja, ku i gjetëm arrat, dy arkat me verë vlosh e kabërnet, çfarë lodra u bëmë dhuratë fëmijëve. Me që ra fjala për lodrat, mezi i siguronim, nga ato më të shtrenjtat e kohës. Çuditem edhe sot se si e qysh një vit erdhi në një dyqan fshati, si një “diversante ideologjike” bukuroshja Barbi me flokët e verdhë, mes-hollë, me sytë e magjishëm ngjyrë qielli, një shoqe e bukur që vajza ime e ruajti me kujdes deri në kohën kur u bë studente.
Nuk e di, por festa e Vitit të Ri me sjell nostalgjinë e asaj jete të varfër e të thjeshtë, pa vezullimin e shumë dritave, pa falsitetin e pambuktë të Plakut të Vitit të Ri, që tani nuk është një dhe bën tregti rrugëve, duke mbjellë tek fëmijët dyshimin e ekzistencës së tij. Është nostalgjia e dashurisë së vërtetë të njeriut për njeriun gjatë gjithë vitit. Gjithnjë sjell në mend përrallën e magjishme të Andersenit për bredhin e flakur në rrugë, pasi e shkëputën nga pylli ku rronte përbukuri së bashku me sojin e vet, pasi e mbështollën me zbukurime e dritëza vetëm për pak çaste, aq sa zgjat gëzimi i asaj nate.
I shkruaj këto meditime për lexuesit e revistës “Muaji”, duke uruar që 2005-a të jetë për të gjithë shqiptarët një vit i mbarë e i shëndetshëm, vit me më shumë engjëj e me më pak djaj.
Gëzuar e për shumë vjet!

(Botuar në revistën “Muaji” dhe në “Gazeta e Athinës”, dhjetor 2004)

HIQMET MEÇAJ

DEBAT, FOBI APO MOSMARRËVESHJE

(ose motivi i ulët i një debati të turpit)
(essé)

Nuk di cili është qëllimi i këtij debati, por sidoqoftë të përplasësh mendimet për diçka që ia vlen, nuk del kush i humbur. Mirëpo pyetësori i ndërtuar, sipas meje nuk ndërton një debat të drejtë, sepse midis dy përbërësve kryesorë të pyetjes, që janë letërsia dhe interneti, duket se i pari përkëdhelet, kurse i dyti shtrëngohet fort nën sqetull, si për t’u mbytur.
(Më falni që po sjell shembull nga gazetaria këtu në Greqi, ku ndodhem) Një nxënës i shkëlqyer shqiptar, Odise Cenaj, duhej të parakalonte në festë zyrtare me flamurin grek, sipas ligjit. Opinioni regresiv fobist u ngrit kundër origjinës së tij dhe ligji nuk fitoi dot, as opinioni i shëndoshë antifobist. Odisesë iu desh të dilte në dritaret televizive ku iu nënshtrua pyetjeve të tilla:
-E ndjen veten më shumë grek apo shqiptar?
-Në se plas lufta mes Greqisë dhe Shqipërisë, do t’i vrasësh shokët e klasës sate?
-Po të të bëhej thirrje nga UÇK do të shkoje të luftoje në Kosovë?
-Gjyshërit e tu kanë marrë pjesë në luftën italo-greke kundër grekëve. A mundet ti, stërnip i tyre ta ngresh flamurin grek në një festë ku përkujtohet fitorja e eposit të Shqipërisë?
Mendoni, shtrëngohej fort nën sqetull, gati për t’u mbytur, një djalë pesëmbëdhjetëvjeçar, krimi i vetëm i të cilit ishte se notat i merrte njëzeta dhe kishte “njollë në biografi”, ishte shqiptar.
Është e tepërt të them se debati me këtë fëmijë fillonte në mënyrë të padrejtë, siç ndodh me pyetjen:
-A rrinë bashkë letërsia dhe interneti, apo letërsia ka vlerë vetëm në letër?
Letërsia është letërsi, shkruaje ku të duash, vlerat nuk i ndryshojnë nga materiali ku tiposet.
Është njëlloj si të thuash se etiketa “letër higjenike” e shkruar mbi letër, po të vihet në internet, merr kuptimin “letër për të fshirë buzët”, ose anasjelltas.
Publikimi i një vepre në internet, në se është vërtet vepër, patjetër është i rëndësishëm, sepse arrin më shpejt te lexuesi se sa libri. Por nuk është vetëm shpejtësia që duhet të merret parasysh. Atë vepër ka mundësi ta lexojë jo vetëm një sasi e madhe lexuesish, por edhe mundësia e leximit të saj nuk varet nga kontakti me librarinë. Këtu më lejoni të sjell disa shembuj, që nuk janë të vetmit: Nëpërmjet seguraweb-it dhe dritareve të tjera kam mundur të ndjek letërsinë e autorëve të tillë si Ardian Kristian Kyçyku: Xhemal Ahmeti, Agron Tufa, , Mustafë Xhemajli, Ridvan Dibra e të tjerë autorë që i çmoj se kanë hyrë e po hyjnë me dinjitet në letërsinë shqipe dhe mund të them me plot bindje që i kam shijuar në qelqin e ekranit njëlloj si në letër. Të njëjtën gjë mund të them edhe për mjaft autorë të huaj, poetë apo prozatorë, mendime estetike e filozofike të kohës.
Pikërisht për këtë është i rëndësishëm publikimi i një vepre në internet. Të paktën mua më krijon mundësinë ta ndjek letërsinë dhe gjithçka lidhet me të, në çdo skaj të rruzullit ku ajo krijohet, nga autorë shqiptarë apo të huaj. Sipas kësaj nuk mund të ketë disa lloj shkrimtarësh, ca të internetit e ca të letrës. Pa të mendojmë një shkrimtar i cili nuk ka mundësi, (materiale, distance, lëvizjeje etj…) ta botojë dhe ta shpërndajë veprën e tij, që mund të jetë kryevepër. Ajo do të rrijë në sirtarin e tij për shumë kohë, derisa të shohë, (në se po) një ditë dritën e botimit e të shpërndarjes, nuk do të ketë mundësi të shkojë në kohën e duhur te lexuesi për të cilin krijohet, sikur kjo (vepër apo kryevepër) të botohet në internet, nuk do ta humbasë kohën dhe mundësinë e shkuarjes te lexuesi. Duhet ta quajmë një rast të tillë se kemi të bëjmë me shkrimtar interneti dhe kjo të jetë një nofkë përbuzëse për të?
Për mua shkrimtari është shkrimtar dhe, kur nuk është i tillë, le t’i shkruajë librat edhe në letra luksoze, për shembull në ato të ftesave të dasmave me shkronja të gdhendura ngjyer në ar, nuk do të marrë më tepër vlerë se sa jehona dyditëshe e asaj dasme.
Konkretisht kohët e fundit kam lexuar romanin “Paranoja” të Xhemal Ahmetit, “Dueli” të Agron Tufës, “Lumenjtë e Saharasë” të A.C.Kyçykut, “Rrëketë” të R. Gjinit, parabolat e Ridvan Dibrës, poezitë e M.Xhemajlit, A.Tufës, S.Guraziut, Xh. Latifit e plot të tjerë, i kam shijuar si letërsi të mirëfilltë e jo si letërsi interneti, duke mos patur mendimin se interneti është e vetmja mundësi kontakti me letërsinë, por njëra nga mundësitë e mëdha të këtij kontakti. Këtu dua të sjell një shembull të thjesht: Që të më arrinin në Athinë ku banoj tani romanet e shkëlqyer “Sytë”, dhe “Engjëj të tepërt” të A.C.Kyçykut, autorit do t’i duhej të blinte një zarf, të paguante në shërbimin postar, të merrte përsipër rrezikun e humbjes së librave rrugës si dhe kohën e vonesës, pesëmbëdhjetë ditë apo një muaj. Kurse “Lumenjtë e Saharasë” e shkarkova nga interneti dhe e lexova brenda dy ditësh.
Pyetja: “a mund të flitet për një letërsi shqipe të internetit në kuptim të autorëve dhe teksteve që publikohen kryesisht ose vetëm në internet?”, mendoj se nuk është dashamirëse ndaj letërsisë dhe autorëve. Edhe ndarja e tyre në të famshëm në letër apo në internet ka të njëjtën mungesë dashamirësie. Duket sikur pyetet: është më mirë të bësh seks me një vajzë drejtpërdrejt, apo nëpërmjet ekranit, sikur libri konkret është vajza që mund ta prekësh e të eksitojë, kurse libri në internet të jetë fantazma e tij,
që të tremb e të bën të mos i afrohesh.
Kam dëgjuar një aksiomë të kohës ku jetojmë: Sot nuk mund të quhet analfabet ai që s’ka mbaruar as filloren, por ai që ka mbaruar universitet dhe nuk di të përdorë e të përvetësojë mundësitë e pakufizuara që të krijon kompjuteri dhe hapësira e pafund e eksplorimit në internet. I qëndroj kësaj aksiome, megjithëse pasuria më e madhe që humba në Shqipëri e që më dhemb në zemër, ishte biblioteka me librat e mi të dashur. Ngushëllohem vetëm kur mendoj se të tjerë humbën njerëzit e dashur, disa nga urrejtjet ndëretnike e dëshira për liri, të tjerë fundeve të detit, majave të maleve a prej plumbave të çmendurisë.

Athinë, 26.10.2004

INTERVISTA

DUO

Bisedë me shkrimtarin Hiqmet Meçaj

(intervistë)

 

Curriculum Vitae in extenso

Revista Haemus: I dashur zoti Hiqmet Meçaj. Çelësi i jetës së një poeti shpesh fshihet në vargjet e tij, mbase edhe në një varg të vetëm, i cili ndodh që as vetë poetit të mos i bjerë në sy. Pas një debutimi të fuqishëm, shpresëdhënës në shkallë kombëtare, ju caktuan mësues fshati. Si e përjetuat këtë mërgim brenda vendit? Për fat të keq, një pjesë lexuesish nuk e dinë ç’domethënë të nxjerrësh ar poetik nga baltrat dhe nga ndeshja e përditshme me padijen apo gjuhën e rëndomtë të bashkëkohësve…

Hiqmet Meçaj: Ju falënderoj për këtë ftesë fisnike bashkëbisedimi. Haemus është një revistë prestigjioze dhe më nderon të shprehurit në të.
Kur më emëruan në fshat, pasi mbarova fakultetin dhe kisha bërë emër si poet, më kujtohet si tani (gjithnjë qesh me këto gjëra), kryetari i këshillit të fshatit, (ndjesë pastë !), që unë nuk e njihja, më thirri nga larg, që ditën e parë : “Ore Pushkin, do të të ndreqim këtu!”. Unë u gëzova që dikush e njihte Pushkinin, pra kishte kulturë, më vlerësonte si poet, ndaj iu afrova e i thashë : e njeh mirë ti Pushkinin ? Unë ta njoh atë gangster, më thotë, ja rrugaç me flokë të gjata si ti është.
Nuk mund ta shaj atë popull, aq kulturë kishte, edhe sot e kësaj dite më duan ende, por, kur mendoj se shokëve të mi iu krijuan mundësira të tjera, ndjej thyerje të madhe përbrenda.
Një herë, pas shumë vitesh, pasi bëmë në Vlorë një vlerësim të krijimtarisë së Sh. Musarajt, ku fola edhe unë, Musaraj kërkoi të bënte një shëtitje në qytet vetëm me mua, “sepse kjo do të më ndihmonte në trajtimin tim të mëtejshëm”. Ja ç’më tha shkrimtari i “Epopesë…” : më fal, po emërimin në fshat e ke nga unë. Më vret gjithnjë ndërgjegja, dua ta shkarkoj, prandaj po ta them. Tanë është vonë dhe nuk mund ta ndreq më. Dua të më falësh! (Kjo ndodhi pak kohë para se të vdiste). Ç’rëndësi kishte falja! Një fjalë goje që e nxorra me gjithë dëshirë. Vetëm se i thashë : Familja dhe fisi im ka punuar kaq shumë për Shqipërinë, aq sa Musarajve do t’u duhet të rrojnë me mijëvjeçarë dhe nuk bëjnë dot aq. Im atë ishte pjesëmarrës i tre luftrave. Xhaxhai im ishte partizan. Mos të shkoj dhe më thellë, te gjyshi e stërgjyshi…Ju i denigruat ata dhe neve fëmijët e tyre. Xhaxhanë ma dënuat me vdekje, babanë (kishte mbaruar akademi ushtarake në Itali), ma futët në burg në moshë pensioni, mua, poetin më të talentuar të brezit tim, më degdisët baltrave. Por,… ta dish, fara e mirë jep gjithnjë fryte të mira, kudo që ta mbjellësh.
Që atëherë vendosa të krijoj në hije, të zë qoshkun tim, të shkruaj rrallë e të botoj po rrallë, sa për të ekzistuar. Kam një varg që e mbaj si devizë:
Rruga ime prej drite le të jetë
edhe në më djegtë!

Revista Haemus: Për dekada me radhë, jeni detyruar të krijoni në hije, larg zhurmës, rrëmetit dhe çmimeve apo vlerësimeve letrare. Kjo lloj hijeje ka tashmë një traditë të hidhur (pavarësisht nga frytet e ëmbla) në letrat shqipe e më gjerë. Kolegë ziliqarë, grafomanë, injorantë në pushtet… A e keni këqyrur ndonjëherë këtë përndjekje të stërgjatë si një nga mjetet me të cilat politika, apo edhe vetë realiteti, vret ngadalë krijues? A jeni i mendimit se i zgjedhuri ngadhnjen sido që të rrjedhin kohërat dhe gjërat?

Hiqmet Meçaj: Gjithnjë i lutem e i falem zotit që më lejoi të rroj edhe këto vite pas diktaturës, gjatë të cilëve nuk fitova gjë tjetër, veç mundësinë e të shprehurit lirshëm. Kjo nuk është pak për mua. Dua t’ju kujtoj se në fund të vitit 1973, mora nga shtëpia botuese dhe asgjësova vetë tre libra të mi, të gatshëm për botim: romanin “Shpërthimi”, vëllimin poetik “Vazhdimësi” dhe një libër me tregime për fëmijë, të cilit nuk ia mbaj mend titullin, por që ishte vlerësuar me çmim të dytë kombëtar. Për romanin ishte folur në shtyp nga redaktorët e shtëpisë botuese, kurse poezitë, prej tyre asnjë e botuar, cilësoheshin si një eveniment për kohën prej redaktorit dhe recensorëve. I asgjësova sepse dikush prej miqve të mi në instancat lart më informoi për stuhinë e tmerrshme që po përgatitej të shpërthente kundër kulturës dhe artit. I shpëtova asaj që pësuan dhjetra kolegë të mi, por u detyrova të hesht, të bëhem i pashoqërueshëm, të kritikohem vazhdimisht nga drejtuesit e rrethit. As sot nuk po e kuptoj me saktësi përse gjithë ai mllef shfarosës kundër njerëzve që i shërbenin me aq pasion vendit të tyre! Duhej të ishe tepër i fortë, i betuar së thelli që të mos vdisje si intelektual, të mos bëheshe hija e vetvetes. Kjo ndodhi me shumë, ca prej tyre u degraduan nga alkooli, të tjerë u burgosën, një palë përfunduan psiqiatrive apo pësuan trauma më të rënda, deri te vetvrasja. Këtu më duhet të kujtoj me respekt dy miqtë e mi të talentuar, Faik Ballancën dhe Viktor Qurkun, të vetëvrarë.
Në këtë kuptim them që e falënderoj zotin çdo ditë sepse më la të jetoj dhe po në këtë kuptim më duhet përsëri të them se i zgjedhuri një ditë triumfon ndaj vetes dhe të tjerëve.
Them të tjerëve, sepse të tjerë ngjiteshin e ngjiteshin përpjetë dhe ishin miqtë e mi, me të cilët mbaruam universitetin së bashku. Gjithnjë kam menduar se kur në pushtet ngjiten poetët, diçka ndryshon për mirë. Por edhe këtu u deziliuzonova. Asnjë ndihmë nuk pata prej tyre, qoftë morale. Nuk më vjen mirë të përmend emra që janë të dashur për mua, ose që i kam konsideruar si vëllezërit e mi, por ama, rri e mendoj: këta nuk lanë çmime pa marrë me ndihmën e pushtetit, nuk lanë vend pa bredhur nëpër botë, duke përfaqësuar letërsinë shqipe, nuk lanë antologji pa futur kokën. Nuk u kujtuan kurrë se edhe unë ekzistoja. Sidoqoftë, i nderuar HAEMUS, nuk u ula kurrë në sofrën e fitimtarëve, as edhe kur rrotull saj u vërsulën si të babëzitur ata që unë i kam quajtur miqtë e mi. Dhe nuk i urrej, as ua kam zilinë, kjo është pika ime më e dobët, i dua të tjerët si veten.

Revista Haemus: Shumë vjet pas “Nisjes” erdhi “Vetëvrasja e qirinjve” dhe “Kujtesa e shpikur”. Poezia shqipe, të paktën, i ka të rrallë titujt kaq tronditës si këta të fundit. Çdokush, madje çdo gjë mund të vetëvritet një ditë, mirpo kur vrasin veten qirinjtë… Kjo përcjell idenë se drita, vetë limfa e jetës, janë lënduar rëndë, për të mos thënë se s’para shpresojnë (o s’duan) të zgjaten më tej.

Hiqmet Meçaj: Kjo është ironia e fatit. Shqipërinë gjithnjë e kanë udhëhequr të fortët, ata që gjithnjë janë munduar ta zgjidhin historinë me shpatë në dorë. Mirëpo udhëheqësit e vërtetë kanë qenë ata që bënin kulturë. Ne i falemi mijëra herë Gjon Buzukut për “Mesharin” e tij, Kristoforidhit për “Fjalorin”, Naimit, për qërimin e gjuhës shqipe, Nolit, për shqipërimet e mrekullueshme, Çabeit, për fjalorin etimologjik, etj… Politikanët tanë rrënojnë monumente, njerëzit e kulturës i ngrenë ato. Pa monumente nuk ka histori dhe komb të qytetëruar. Këtu dua të ndalem në diçka: rrotull shtëpisë sime, këtu në Paleo Faliro të Athinës, të gjitha rrugët kanë vetëm emra kulture, zanash, perëndish. Po përmend disa: Në njërin krah është Sirinon (sirenat), në tjetrin Artemidos (Artemida), vazhdojnë: Plejadon, Parthenonos, Najadhon, Niridhon, Afrodhitis, Areos, Muson, Amfitriti e plot të tjera…Kurse pak më tej takohen rrugët Seferi dhe Kazanzaqi. Ik në Shqipëri dhe shiko ç’bëhet me emrat e rrugëve. Lagja ime quhet 4 heronjtë, rruga ime quhet 4 heronjtë, një rrugë më poshtë e ka emrin Isa Boletini, pak më tej Teli Ndini, Musa Çakërri, etj… (Janë emra të nderuar, por…). Nuk paska fare njerëz kulture ky qytet?! Ç’t’u themi fëmijëve: vrituni ose vrisni, se vetëm kështu do t’ua ngjitin emrin mureve e do t’ju bëjnë monumente?
Ç’të bëjnë qirinjtë, të mos vetvriten, pasi kanë ndriçuar gjithë jetën për të tjerët dhe si përfundim i kanë hedhur koshave të plehrave, si gjë pa vlerë? Të kuptohemi, këtu nuk ka trishtim apo zemërim personal. Poeti, po nuk shprehu atë që dhëmb më shumë në kohën e tij, kot që të shkruajë.
Sikur të ndodheshit në një takim me kryeministrin e vendit tënd dhe të dëgjonit përshembull: ju emigrantët keni gjashtë miliardë euro në bankat e Greqisë. Nga ju emigrantë vijnë në Shqipëri çdo vit një miliard e gjysëm euro. Shqipëria mbahet vetëm nga paratë tuaja. Ju ndërtuat veprat për Olimpiadën e Athinës, ju lumtë! Si nuk tha ky kryeministër dy fjalë ngushëlluese për dhjetra e dhjetra që humbën jetën apo u sakatuan në këto vepra!? Si ia nxuri goja këtij kryeministri, kur tha se unë jam kryetar qeverie, nuk mund të merrem me gjëra ordinere, me ankesa ligjërimi e dokra të tilla.
As kryeministër e as shqiptar nuk mund të jesh në se nuk ndërhyn kur njerëzit e racës tënde s’kanë mundësi të përcjellin as të vdekurin për në banesën e fundit, në atdheun e tij.
A nuk është kujtesë e shpikur kjo?
Të kuptohemi, nuk bëj pjesë në asnjë grupim politik, s’kam qenë kurrë i angazhuar si shkrimtar e as që do të jem, përkundra, politikën e shikoj si një të keqe të domosdoshme, që fatkeqësisht në Shqipëri ushtrohet me tepër dhunë.

Revista Haemus: Kur natyrës i mbyllin derën, del nga dritarja. Në një këndvështrim thjesht letrar, thënia niçeane e ndihmon lexuesin e përkushtuar që të zbulojë përtej arritjeve të një shkrimtari dhembjet, zhgënjimet dhe hidhërimet nëpër të cilët ka kaluar. Përvoja e krijimit në hije ju shpërbleu. Shkrimi dhe dalja në dritë e një romani si “Kukullat e pylllit” ishte (dhe duhet të cilësohet pa mëdyshje si) një ngjarje e bekuar për letrat shqipe. Sa është autobiografik ky roman? Çfarë ngjarjesh jetësore e shoqëruan dhe e shoqërojnë? Cila ka qenë “taksa” që mendoni se paguat?

Hiqmet Meçaj: Nuk mund të ketë libër të mirë ku të mos gjendet autori. Gjithnjë e kam përfytyruar një shkrimtar duke i lexuar veprën dhe, kur e kam parë në fotografi, më është dukur i njohur. P.sh. romani i A.C.Kyçykut “Ëngjëjt e tepërt” ngjan me një rrëfim autobiografik të tendosur. Është e pamundur të mos e ndiesh Ardianin tek romani tjetër “Sy”. Citoj Ardianin sepse është shkrimtari që kam lexuar së fundi dhe jam shprehur për të se që tani ka shkuar shumë larg dhe shumë lart. Pena e një shkrimtari të madh ka aftësinë të të mashtrojë bukur, aq bukur, sa që e ndjen kudo, e beson që është ai, se nuk thotë gënjeshtra, se të gjitha kanë ndodhur, edhe kur thotë që nga pjergullat rridhte supë.
Kjo gjë ndodh edhe me mua. Unë jam edhe s’jam te romani “Kukullat e pyllit”, ndoshta është aty një tjetër që për çudi ngjan me mua, një rrugaç nga qyteti, siç më quajti dikur kryetari i këshillit të atij fshati. “Kukullat e pyllit” është një roman i menduar gjatë, që para viteve tetëdhjetë, kur sistemoja mendimet për të ndërtuar një konceptim timin për letërsinë. Dorëshkrimi i parë i tij është shkruar në ato vite dhe u la mënjanë. Atje merrem me krizën e kohës dhe të hapsirës që sjellin si pasojë krizën e personalitetit. Gjithnjë mendoja kështu: kur dikush brenda një njëzetekatërorëshi shkon nga Tirana në Paris, shikon Luvrin dhe mrekullira të tjera, ndërsa dikush tjetër po brenda atij njëzetekatërorëshi i bën njëqind herë xhiro qendrës së Kajatit dhe shikon po njëqind herë fytyrën e Baxhos e të Billit, padyshim që nuk janë në raporte të njëjta kohe dhe hapsire, po ashtu, pa pikë dyshimi, personalitetet e tyre nuk ngjajnë. Fillon kriza, indiferentizmi, jeton dhe s’jeton, ngjarjet e vogla që përsëriten pikë për pikë të duken sikur edhe ndodhin edhe nuk ndodhin, kjo për faktin se truri i mëson përmendësh, aq sa të duket sikur i shpik kujtesa.
Nuk dua të zgjatem tepër këtu, këto gjëra i thotë më mirë vetë romani.

Revista Haemus: Mendësia shqiptare e ballkanike e përfton gabueshëm kalimin e dhuntive nga ati tek biri. Kjo është rrënjosur në kokat tona falë nepotizmit jo rrallë shkatërrimtar që ka sunduar trojet e politikës dhe të ekonomisë. Pakkush kujtohet sot të përmendë breznitë e tëra të lahutarëve, që, duke i kaluar vargjet, zërat dhe mjeshtërinë e të kënduarit nga stërgjyshi tek stërnipi mbajtën gjallë Eposin tonë të famshëm. Edhe më pak të tjerë sjellin ndërmend se, në traditat mistike, pikërisht Ati kryen lindjen e madhe. Na thoni diçka për djalin tuaj Andin, poet e piktor, autor i disa vëllimeve poetikë, zë i mirëdallueshëm në poezinë e sotme.

Hiqmet Meçaj: Do të doja ta jepja pak të zgjeruar përgjigjen e kësaj pyetjeje. Ne shqiptarët ndoshta kemi patur fatin më tragjik në Ballkan, tragjicitet që padyshim nuk u krijua vetëm nga të tjerët, por në shumicën e rasteve, nga ne vetë. Udhëheqësit e një populli janë pasqyrë e po atij populli.
Tre herë në historinë e vet, në pikat më dominante të saj, Shqipëria është shkatërruar dhe më konkretisht : Pas rënies rob të Gentit, pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, pas shkatërrimit të komunizmit të E. Hoxhës.
1.Në vitin 168 para Krishtit mbreti Gent ra rob së bashku me familjen mbretërore. Po cili ishte mbreti Gent sipas kronikave : Vrau vëllanë, Platorin dhe dy miqtë e vet. Mori për grua Etutën, bijën e Monunit, mbret të Dardanëve, të cilën e deshte Platori. Filloi të bëhej i rëndë ndaj popullit dhe shpërdorimi i verës ia ndezi edhe më shumë egërsinë që e kishte prej natyre. Kështu na e përshkruan Tit Livi në “Ab urbe Condita”.
Pasojat : Iliria u shpall Romë, u nda në pjesë (tre pjesë), filloi të humbiste gjuhën në përmjet shpopullimit dhe ripopullimit. Po ashtu, një vit më vonë u shkatërrua Epiri, më saktë shtatëdhjetë qytete. Iliria humbi flotën e saj, dyqind e dyzet anije. Vetëm robër ishin 150000 mijë. Qytetet humbën peshën qytetare, çdo gjë duhej të niste nga e para, nga baza e fshatit. Siç shihet, humbja është kolosale, kryesisht për traditën kulturore qytetare.
2.Pas vdekjes së Skënderbeut, por edhe më parë, gjatë luftrave të tij, ç’ishte ndërtuar në Shqipëri, filloi të shkatërrohej. “Qytetet dhe kështjellat e lulëzuara si Drishti, Deja e Sfetigradi, u shkatërruan përgjithmonë. Të tjera qytete të mëdha si Shkodra, Lezha, Kruja, Durrësi, Berati, Vlora, Gjirokastra, etj., ose u shkatërruan dhe për disa kohë u bënë të pabanueshme, ose u kthyen në gjendje fshati…” citim nga Barleti, faqe 3.
Por duke cituar Zija Shkodrën, mësojmë për shifra të tjera rënqethëse. Mjafton të lexojmë për Durrësin se kishte patur rreth 60 000 mijë vetë, por nga gjithë kjo popullsi nuk mbetën as 700 burra dhe 1300 gra dhe fëmijë. Qindramijëra vetë u shitën si skllevër dhe numri i të mërguarve në dhera të huaja mendohet të ketë arritur shifrën rreth 200 mijë. Përsëri përpjekjet shekullore për të krijuar traditë qytetare përfunduan në shkatërrim dhe rinisje nga e para me bazë fshatin.
3.A nuk ndodhi e njejta gjë gjatë jetës dhe pas vdekjes së E. Hoxhës ? E. Hoxha, sapo erdhi në pushtet, goditi e shkatërroi familjet qytetare, traditën e krijuar, intelektualët dhe e filloi kulturën e re “komuniste” me bazë fshati. Shkatërrimi më i madh ndodhi pas vdekjes së tij, kur edhe ajo kulturë apo traditë e re qytetare që u krijua prej tij, u trondit dhe u ndërpre për shkak të emigrimit masiv prej një të tretës së popullsisë aktuale, kryesisht intelektuale.

Pikërisht për këto që citova, jo për të dënuar historinë, por as për të thënë se të gjitha të këqijat na kanë ardhur nga armiqtë apo të huajt, unë e quaj thesarin më të madh të një populli trashëgiminë kulturore-qytetare të tij dhe është detyrë e të gjithëve, kryesisht e atyre që udhëheqin, për ta ruajtur atë. Gjë që fatkeqësisht nuk ka ndodhur dhe, me sa duket, nuk po ndodh. E kam trajtuar edhe në romanin “Kukullat e Pyllit” këtë ndërprerje, këtë krizë të personalitetit, (gjë që lidhet me personalitetin e një kombi), që fatkeqësisht nuk është një kujtesë e papërsëritshme.
Ju më pyesni për Andin. Është e çuditshme se si kaq papritur filloi të shfaqet në letërsi para gjashtë vjetësh, pasi ka dhënë shënja talenti në pikturë, për të cilën ka studjuar. Unë nuk i kushtova fare rëndësi, as ato që shkruante nuk ia lexoja, i lexonte me poetët e këtushëm. Te Andi, siç duket, veproi më shumë thirrja e genit të trashëguar prej meje, letërsia. Tani gëzohem kur marr vesh se ia pëlqejnë poezinë, ka zë të veçantë. Kjo më mjafton. Ka shumë rrugë për të bërë, bërryla, anashkalime, rëndësi ka të mos lodhet, të bëjë atë që ka në shpirt dhe në mendje. Mendoj se ka talent dhe, që talenti të shprehet plotësish, duhet të mos lodhet. E di, tani që ka prekur cilësinë, pikërisht tani do të fillojnë ta godasin, ta lënë mënjanë…
Vazhdimësia e traditës është gjëja më e mrekullueshme, nepotizmi, gjëja më e shëmtuar.
Nepotizmi është dhunë, trashëgimia kulturore-liri.

Revista Haemus: Si e shihni mërgimin e tanishëm? Në disa nga tregimet tuaja, dhembja dhe malli tejçohen me mjeshtëri të rrallë. Meqë fati ju ndali (hëpërhë) në Greqi, a ndjeni se hapësira kulturore greke jua ka pasuruar sadopak vizionin poetik? Globalizimi i ka mërguan në skajet e jetës veprat e autorëve të mëdhenj. Ç’vend zë krijimtaria e Kavafisit, Seferisit, Elitisit, për shembull, në mendësinë e sotme të fqinjëve tanë ?

Hiqmet Meçaj: Mërgimi nuk është vetëm fatkeqësi, por edhe zhvillim, përzierje kulturash, popujsh, shkrirje e tyre dhe krijim popujsh apo kulturash të reja të përziera. Kjo ka ndodhur dhe do të ndodhë. Nga lëvizja e njeriut të parë prej Afrike (në se i besojmë kësaj teorie), u popullua Europa dhe Azia. Krijimi i perandorive të mëdha, greke, romake, ruse, amerikane, anglo-saksone, kontaktet e popujve, sollën ndryshime të jashtzakonshme. Mirëpo është ndryshe kur shkruan. Letërsia nuk merret me statistika, analizon turbullimet njerëzore, prishjet e ekuilibreve.
Duke u ndodhur në Greqi, duke mësuar gjuhën e këtij populli (vetëm sa për të lexuar), u përqëndrova edhe në letërsinë që shkruhet këtu. Kuptohet, nuk është Greqia e kolosëve të lashtësisë, por gjithësesi vazhdon të shkruhet letërsi e mirë. Këtu më tepër parapëlqehet Eliti, është më i propaganduari. Në rrethet intelektuale të flasin më mirë për Kavafin. Këto ditë u nda nga jeta poeti i madh i fundit i plejadës së vjetër, Sahturi, prej të cilit kemi përkthyer së bashku me Andin njëqind poezi dhe, kur të na krijohet mundësia, do t’ia botojmë.
Grekët nuk kanë ndonjë respekt të veçantë për letërsinë shqiptare, nuk e njohin dhe as që kanë dëshirë ta përkthejnë për ta njohur. U mjafton vetëm një emër, të tjerë janë botuar e botohen me miqësira apo rekomandime. Na quajnë me tendencë popull të prapambetur, të paaftë për të krijuar kryevepra. Fatkeqësi e tyre, jo e jona, mendjemadhësi tipike greke! (Megalomani!)

Revista Haemus: Kur keni qenë për herë të fundit në Shqipëri? Si ju duket tani vendi, nga i cili një fat i pashpjegueshëm, apo një bashkëpunim rrethanash, u larguan artistë e intelektualë të panumurt, që padyshim do t’i japin tonin kulturës dhe qytetërimit shqiptar, siç ka ngjarë edhe në periudha të mëparshme historike? E ka zënë gjumi ndaj mërgimtarëve “Tokën e pagjumë”?

Hiqmet Meçaj: Në Shqipëri kam qenë kohët e fundit para pesë vjetësh, kur më vdiq nëna. Nëna më bëri një nder të madh, vendosi të vdiste pikërisht kur leja ime e udhëtimit donte edhe dymbëdhjetë ditë të mbaronte. Kështu që arrita ta shoh në çastet e fundit, kurse ajo nuk më pa. Megjithatë i mbylli sytë në krahët e mi.
Vlora m’u duk një kaos i vërtetë. Edhe deti ishte ndarë në parcela. Gjithë shokët e mi intelektualë ishin larguar prej saj, disa jashtë vendit, si puna ime, disa në kryeqytet. Vlora ishte ripopulluar. Kudo më pyesnin mua vlonjatin: nga të kemi more shok. E ndjeva veten më mërgimtar se këtu.

Revista Haemus: Në letërsinë e sotme shqipe kanë ndodhur shembje e rritje të pazakonta. Mund të thuhet se në asnjërën nga letërsitë e tjera të zonës nuk janë botuar në një kohë kaq të shkurtër kaq libra të veçantë e që premtojnë të kthehen në gurë themeli. Kurse nga pikëpamja mediatike duket se ende nuk po shpëtojmë nga “bllokada” e disa autorëve që bënë emër dikur dhe që, me atë emër, rropaten t’u zgjasin jetën librave të tyre. Si e përfytyroni lexuesin që tani është ende në pelena?

Hiqmet Meçaj: Diçka thashë edhe më lart për këtë gjë. Nuk jam shumë në kontakt me ç’shkruhet kohët e fundit. Megjithatë vë re një fenomen, : në letërsinë tonë të re ka shumë imitime moderniste. Lexon poezi apo prozë që ngjan me letërsi të përkthyer. Imitohen autorë botërorë që kanë shkruar para rreth një shekulli, si psh. hermetizmi, futurizmi, simbolizmi, realizmi magjik, surealizmi, etj… Pak vetë shkelin truallin e tyre, të tjerë, duke dashur të jenë modernë a postmodernë, vetvetiu vjetërohen, shkojnë pas. Është tjetër gjë të ecësh përkrah kulturës bashkëkohore botërore të të shkruarit, tjetër gjë të shkosh pas në kohë e të jesh i vjetëruar, të imitosh dhe të shpallësh se po bën diçka të re, kur ajo e re është bërë nga të tjerë para teje dhe shumë më mirë sesa nga ti. Por ka shkrimtarë të vërtetë shqiptarë (dhe kjo më gëzon), vepra e të cilëve është e denjë për të konkurruar. Mirëpo këta lihen në hije prej atyre që rrojnë akoma me lavdinë e krijuar nga pushteti i kaluar apo i tanishëm, jo nga vepra. Diçka duhet të ndryshojë, për këtë duhet të luftojnë ndershmërisht sidomos shkrimtarët e rinj që po afirmohen sot me vlera të vërteta.

Revista Haemus: Na thoni diçka për miqtë e shokët, me të cilët qani hallet e ndani gëzimet.

Hiqmet Meçaj: Nga letërsia, mendoj unë, kam fituar vetëm miq e shokë. Por miq e shokë të vërtetë ndoshta janë pak. Ky është një fakt. Këtu në Athinë bëjmë një jetë disi aktive. Dalim çdo të djelë në ndonjë klub shqiptar dhe bisedojmë për letërsinë me gotën e rakisë përpara. Kemi bërë dy antologji të krijuesve të këtushëm, në prozë e poezi dhe tani po i përsëritim. Në greqisht nuk kam botuar asgjë, sepse këtu ndihmojnë kryesisht ata që janë me kombësi greke. Por edhe tek ne nuk shkon çdo gjë vaj. Krijojmë shoqata shkrimtarësh, mendojmë se zgjedhim më të mirin për të na drejtuar dhe ky “i menduar nga ne si më i miri njeri” na e rrëmben shoqatën, gjë kjo e përsëritur disa herë.
Nga miqësitë e reja do të doja të përmendja familjen Kyçyku. Gjithnjë prej tyre më vijnë gëzime në këto çaste të vështira që po kaloj e që nuk kam dëshirë t’i them. Kam shprehur mendimin se ata të dy, at e bir, po ringjallin traditën e dikurshme rilindase, kur nga Bukureshti na vinin reze të vërteta drite. Zoti që ua ka ndriçuar ballin me talent nuk harroi t’ua mbushë zemrën me hire njerëzore.

Revista Haemus: A keni ndonjë ngjarje apo ndonjë thënie që t’ju ketë prirë në jetë?

Hiqmet Meçaj: E kam një ngjarje që më ka prirë në jetë. Duket si e parëndësishme për të tjerë, si e pavënëreshme, por tek unë ka ndikuar thellë. Kjo ka ndodhur në fëmijëri, kur isha rreth tetë vjeç. Është hera e parë që kam dëshirën ta rrëfej, pra ju rrëfehem.
Duhet të kem qënë në klasën e dytë. Shkolla jonë N.2 ndodhej në lagjen Muradie, pranë një xhamie të kuqe. Ngjitur me shkollën kishin qënë shtëpi të të pasurve, tregtarëve të konfiskuar. Dyqanet me qepenët e rëndë ishin plaçkitur. Nuk dinim ç’kishte brenda tyre. Një ditë, drejtori i shkollës nxjerr nga klasa mua dhe dy të tjerë, na çon te një karro me dy kuaj dhe na thotë të ndihmojmë karrocierin.
Karrocieri na fut në njerin nga ishdyqanet. Qe i mbushur me libra. Libra nga toka deri në tavan. Ishte një sallë e madhe, sa një ahur. Na urdhëron të ngarkojmë libra në karrocë. Mbaj mend se disa ishin kaq të mëdhenj, sa mezi i ngrinim dy vetë.
Pastaj hipëm në karrocë dhe bëmë qejf deri te fusha e aeroplanit. Ishte goxha rrugë e gjatë. Atje i shkarkuam, karrocieri i spërkati me vajgur dhe ne u ngrohëm në flakët. Sa bukur digjeshin librat, pa rënkuar, pa kërcitur.
E bëmë këtë rrugë disa herë dhe disa ditë.
Babai im më vuri re blozë në rroba dhe më pyeti : ku je bërë kështu me katran? I tregova. Më pyeti për figurat e librave dhe, kur unë i tregova për një burrë me kapele, bërtiti : budalla, ke djegur Bonapartin! U tremba nga britma e tij dhe i thashë : Bonapartin e dogji karrocieri, ne vetëm sa u ngrohëm dhe bëmë qejf mbi karro.
Që nga ajo ditë nuk mora më pjesë në djegien e librave. Një ditë, u çudita, ishte ditëlindja ime. Babai më solli tre libra të Gorkit dhe më tha t’i lexoja. Duhet t’u kthesh borxhin librave, ndryshe gjithë jetën do të kesh mallkimin e tyre.
Që nga ajo ditë fillova të lexoja libra si i uritur, shkoja në bibliotekë, huaja te njerëz të ditur. Nuk i zgjidhja fare, rëndësi kishte për mua të kishin shkronja e të quheshin libër.
Ato kohë fillova të shkruaja edhe vjershat e para, ndoshta ndjeja që duhej t’u ktheja borxhin librave që unë vetë kisha ndihmuar të digjeshin atje te fusha e aeroplanit. Siç duket, më zuri mallkimi i librave, u bëra shkrues librash.

P.S. Të gjitha sa thashë më lart edhe mund të mos kenë ndodhur, por mua të paktën më duket sikur kanë ndodhur. Rrënqethem kur mendoj se disa prej tyre edhe mund të ndodhin.

(Botuar në revistën “Haemus”, Bukuresht, Rumani, 2006)

BASHKËBISEDIM ME SHKRIMTARIN HIQMET MEÇAJ

(intervistë)

(E drejtoi bisedën Marash Mëhilli)

Marash Mëhilli: I nderuar shkrimtar, këtë vit ju keni 60-vjetorin e lindjes; keni edhe 40-vjetorin e hyrjes suaj në dyert e letërsisë shqipe. Prurjet tuaja janë vërtetë cilësore; do të doja një bashkëbisedim me ju, në se do të pranonit.

HIQMET MEÇAJ: E besoni apo jo, por gjithnjë u kam ikur këtyre lloj bashkëbisedimesh, që do të përfundonin në faqet e gazetave. Bashkëbisedime televiziveve apo radiofonike kam bërë, nuk e di pse. Nuk është se sot po bëj përjashtim për ju. Ndoshta kam dëshirë të them disa gjëra e ato të mbeten të shkruara. As këtë nuk e di.

Marash Mëhilli: Ju erdhët në truallin e vjetër të Pegasit më këmbë, brinjave të malit. Kush qe bashkëshoqëruesi juaj më i afërt në këtë udhëtim: brenga e mbijetesës, apo ëndërrat e ndezura prej poeti?

HIQMET MEÇAJ: Asnjë nga të dyja. Kurrë nuk kam dashur të kaloj kaq vite të jetës sime këtu. Kam ardhur para vitit 1994 edhe tri herë të tjera, kam ndenjur me orë ose me ditë. Të tria këto ardhje ishin të ligjshme, me vizë. Të them të drejtën, kaq vite do të doja t’i kaloja në Europë, të paktën në Itali, jo se e përbuz Greqinë, por nuk puqet gjithsesi me ato që mendoj unë për një vend të huaj të zhvilluar.
U detyrova të vija për herë të katërt, kësaj radhe pa vizë, hajdutërisht, së bashku me Andin. Shkaku nuk qe as Pegasi e as ndonjë ëndërr e ndezur poeti, ishte thjesht brenga nga prapësitë që ndodhnin në vendin tënd dhe timin, por edhe probleme akute ekonomike e shëndetsore.
Këtu dua të ndaloj e të tregoj diçka nga koha para se të shkelja e të vendosesha përfundimisht në Greqi. Jepja mësim në shkollën e mbrëmjes. Rroga mujore ishte 8000 lek të vjetra. Të gjitha çmimet po liberalizoheshin. Kishja vajzën në Universitet dhe djalin në shkollën e pikturës. Ç’të bëja? Me aq të ardhura nuk nxirrja dot as duhanin tim, pa le të paguaja ushqimin e vajzës në Universitet, ngjyrat e Andit, të blinim ushqimet e nevojshme.
E vendosa, dola me një trastë paradite në treg, në mbrëmje u jepja mësim nxënësve të mi, pranë të cilëve. Më kujtohet, para se të fillonte ora mësimore, ata më pyesnin: profesor, si vajte sot, nxorre gjë?
Ato dy-tre vite e quaja veten kryetar i jurisë së këmbëve, sepse i njihja njerëzit vetëm nga këmbët, pasi më vinte turp t’i ngrija sytë. Dikush do të pyesë: nuk të afruan ndonjë vend pune me pagë të lartë? Përgjigja ime është: asnjë. Dhe e dini pse? Sepse, si poet, nuk do të kishja ashpërsinë e duhur të kohës, dëshirën e të korruptuarit. Kishte filluar një luftë e re klasash, më e ashpër, po copëtohej Shqipëria midis pushtetarëve të rinj të uritur, të gjithë turreshin të rrëmbenin thelën më të majme. Asnjë nuk kishte mëshirë për tjetrin. Kurse unë ishja i butë. Nuk bëja. Vërtetë, e them sinqerisht, ishja shumë jashtë kohe, nuk e bëja dot të korruptuarin.
Marash, në se nuk të lodh, me që kam shumë ngjarje të bukura nga koha e artë e tregut, do të të tregoj vetëm një.
Furnizoheshim në Tiranë, së bashku me Xhemil Laton, ortakun tim, murator i shkëlqyer dhe një poet tepër interesant, (sidomos kur dëndej me fërnetë). Tregtonim nga të gjitha, që nga këpucët, orët, magnetofonët, e deri te vrasëset e mizave.
Një ditë sytë e mi panë dy këmbë të fishkura, të zbathura. Kuptohej, ishin këmbë të një gruaje plakë tepër të moshuar. Nuk shisja çorape, prandaj i bleva një palë të trasha te kolegu im fqinj. Qe dimër i ashpër, fillim shkurti. Ia vesha plakës çorapet, i vesha dhe një palë këpucë, i futa në dorë dhe një njëmijëshe. Xhemili ishte larguar për të kthyer fërnetin e zakonshëm. Kur erdhi, syri i tij i sprovuar e kuptoi që mungonin një palë këpucë, sipas tij qenë shitur. Ia tregova si qe puna. Pasi tha me të qeshur “do na nxjerrësh me këpucë të kuqe”, shtoi se edhe ai kështu do të kishte bërë. Mirëpo të nesërmen unë i njoha këpucët që i kishja dhënë plakës. Ngrita sytë. Para meje qëndronin dy plaka, njeren e njihja, tjetra ishte këmbëzbathur. I them Xhemilit që po merrej me një blerës: shiko, ka sjellë një shoqen e saj. Do të të rrah, i tha Xhemili asaj, mos të vish më, edhe ne, goxha burra, për bukën e gojës kemi dalë këtu. Megjithatë edhe ai bëri siç kishja bërë unë një ditë më parë. Veçse u dha të dyjave nga njëmijë lek.
Ky nuk qe i vetmi rast, por, të mos e zgjas.
Kjo punë u mbyll nga unë, pra pushova së qënë kryetar i jurisë së këmbëve, kur fëmijët e mi mbaruan vitin shkollor, u diplomuan dhe vendosëm të emigronim.

Marash Mëhilli: Jeni fitues i çmimeve të para në konkurse kombëtare, keni hyrë në antologji e tekste shkollore, keni botuar deri tani 9 libra. Ju pyes, Hiqmet Meçaj e ka shkruar kryeveprën e vet, apo do të presim?

HIQMET MEÇAJ: Që kur kam filluar të shkruaj e të botoj, çdo gjë që e quaj të përfunduar, dua të më përfaqësojë denjësisht. Për autorin serioz, të gjitha ato dufe që nxjerr jashtë e që quhen vepra, pretendon të jenë kryevepra të tij. Nisur me këtë logjikë, nëse do të jem në gjëndje shëndetërisht edhe për ca kohë, edhe unë vet do ta kërkoj atë, që ju e quani kryevepër.

Marash Mëhilli: Lexuesve tuaj të shumtë nuk u shqitet nga mendja njëvetullori apo kapiteni gjysëm mitik në tregimin “Për askund”. Pena juaj në të ardhmen a do t’i tejkalojë këto skalitje të rralla?

HIQMET MEÇAJ: Mendoj se do t’i shtoj, do të kem më tepër “njëvetullorë” dhe “Kapedan Jani”. Shkrimtari, pasi zë këndin e tij të veçantë, mendon të shtrihet jo vetëm në lartësi, por edhe në gjerësi, të krijojë atë që mund të quhet “trungu i tij”, të cilit i duhen shumë degë, të holla apo të trasha, në pjesën e poshtme apo të sipërme, ndryshe do të mbetet pa kurorën e vet madhështore.

Marash Mëhilli: Si e gjykoni shkrimin problemor të Andit, djalit tuaj, (Dhe ai me talent si poet e prozator që premton shumë) për ekzistencën e klikave letrare. Juve, ju kanë penguar ato klika?

HIQMET MEÇAJ: Është e çuditshme, po Andi ka rreth katër vjet që shkruan dhe në këto katër vjet, jo vetëm që ka botuar katër libra cilësorë, por edhe është mbushur me çmime e botime periodikësh: këtu, në Tiranë e jashtë. Kjo e ka bërë ta ngrerë shumë interesimin e tij për t’u formuar thellësisht si intelektual. Në të gjithë këtë rrugë, të shkurtër në kohë, por plot intensitet, siç duket ka ndjerë se ka grupime të caktuara, të cilat ai i quan klika letrare, që pengojnë afirmimin e të talentuarve. Është e natyrshme të luftojë kundër tyre në mënyrë demokratike dhe me kurajë. Ai shkrim i tij më pëlqeu, i është ribotuar disa herë dhe i kanë ardhur shumë përgëzime me e-mail.
Ju pyesni: a më kanë penguar ato klika? Po, vazhdojnë të më pengojnë. Ti duhet ta dish që shkaku i vërtetë është përfitimi i shumave të mëdha, përkthimi në gjuhë të huaja, vajtja nëpër botë, etj…. Në Shqipëri çdo gjë është bërë biznes. Shitet letërsi surogato, ambalazhohet e çohet nëpër botë, duke na ekspozuar keq para të tjerëve e duke na e larguar afirmimin në botë

Marash Mëhilli: Sot shkruhet një lloj letërsie (jo dendurisht), që të afron lexim dhe jo kuptim, gjithnjë brenda një domethënie të caktuar. Cili është mendimi juaj për të?

HIQMET MEÇAJ: Një pyetjeje të tillë do të doja t’i përgjigjesha kështu: derisa ka njerëz, që veç ujit, nuk pinë gjë tjetër, le të shkruhet për ta edhe një letërsi e tillë, që i ngjan ujit. Nuk pinë të gjithë shampanjë. Veç më shqetëson një gjë: shumë autorë të këtij lloji, ujin mundohen ta shesin për shampanjë.

Marash Mëhilli: Mikrobotizmi juaj ka ngadhnjyer. Kritika hesht. Si e shpjegoni ju, si mosnjohje, moskuptim, apo diçka tjetër?

HIQMET MEÇAJ: Cila kritikë? Më tregoni ju një emër të tillë. Por, Marash Mëhilli, Myslim Maska e ndonjë tjetër, e kanë pranuar dhe vlerësuar, megjithëse ka edhe të tjerë, njerit prej të cilëve i drejtohem kështu, kur shkruan për “Heshtat e barit”, ndonëse më tepër ka synim të godasë “Mikrobotizmin”:
KUR “HESHTAT E BARIT” PËRDOREN KUNDËR MIKROBOTIZMIT
(Fillim i një replike të butë, kësaj radhe me shkrimtarin socrealist X.)

“Dhe as që mund të pranohet se i gjithë ky qëndrim i shërben një farë mikrobotizmi,- fjalë e sajuar nga dy gjuhë vërtetë fqinje, por gjithsesi të pangjashme,-por një bote aq të madhe sa mund të sfidojë fantazia njerëzore, përtej shpirtit të saj.”“Siç ndodh në të tilla krijime tonet luftarake të zemrës rriten dhe bota e madhe bëhet më e prekëshme, më e qartë, më e vërtetë”.
Janë këto disa nga “perlat” e zotit X., me të cilat mundohet të shkëlqejë në shkrimin “Ikja prej heshtjes”, botuar në “Gazeta e Athinës” të datës 24.4.2003 për vëllimin me poezi të Stefan Martikos.
Τë mos pranosh diçka është e natyrshme për këdo, por të fyesh dikë, duhet ose ta urresh shumë, ose ta kesh zili shumë.
Bëhet fjalë për Mikrobotizmin, rrymë letrare për të cilën pretendoj se i përkas dhe është metoda ime krijuese mbi të cilën mbështetem. Gjithçka kam botuar e kanë përshëndetur pothuaj të gjithë ata që kanë patur dashamirësinë të shkruajnë për to, midis tyre edhe zoti X. dhe kështu pa dashur ky zotni ka përshëndetur edhe këtë rrymë, e cila është e pandashme nga krijimtaria ime. Po mundohem më konkretisht të ndërtoj disa supozime për të gjetur cili është burimi i fyerjes. Autori i shkrimit thotë “një farë mikrobotizmi” dhe më tej vazhdon “fjalë e sajuar nga dy gjuhë vërtetë fqinje, por gjthsesi të pangjashme”. Autorit, që siç duket pak e njeh gjuhën shqipe, ose se nuk e do, ose se nuk është i këtij specialiteti, do të doja t’i kujtoja se edhe fjala artikullshkrues është e ndërtuar nga dy fjalë të dy gjuhëve fqinje, aspak të ngjashme, sikurse fjalët autorfyes, antivlerë e të tjera e të tjera. Sipas kësaj më duhet të pranoj se nuk është ky shkaku i urrejtjes ndaj kësaj fjale, pra fjalëformimi (për çudi dhe kjo fjalë e krijuar nga dy gjuhë fqinje, por gjithsesi të pangjashme). Zoti X. ka shkruar e botuar rreth dyzet vjet mbështetur mbi një metodë letrare të quajtur realizëm socialist, e cila sipas tij duhet të jetë e nderuar, sepse emërtimi i saj është ndërtuar nga dy fjalë, që të dyja të huaja. Po kështu mund të pranojë terma të tjerë si surealizëm, realizëm magjik, klasicizëm, por kurrësesi mikrobotizëm, sepse prishet logjika, ose duhet të jenë fjalë të huaja, ose s’ka. Ky është urdhër!
Me që prej fjalëformimit nuk e nxorrëm burimin e vërtetë të fyerjes, po mundohemi të zhytemi më thellë, të zbulojmë ato që zoti X. mundohet t’i fshehë.
Mikrobotizmi nuk ka lidhje fare me poetin Stefan Martiko, për të cilin kam shkruar që para rreth tre vjetësh se poezitë e tij të fundit më tronditën estetikisht, kohë kur siç e pohon artikullshkruesi, nuk i kishte kushtuar poezisë së tij as vëmendjen më të vogël. Stefan Martiko nuk është angazhuar apo prononcuar se i takon mikrobotizmit. Duket sikur X. merr përsipër ta mbrojë këtë autor, se mos bie në mikrobotë, ngatërrohet dhe tonet luftarake të zemrës nuk do t’i rriten ndjeshëm dhe bota e madhe nuk do t’i bëhet më e prekëshme, më e qartë, më e vërtetë. Punë për të, deri sa ka marrë përsipër rolin e dados, megjithëse nuk e di sa i pëlqen kjo gjë poetit Martiko.
As prej këtyre nuk del shkaku i vërtetë, përse mikrobotizmin e quan “një farë mikrobotizmi”, megjithëse shpreh për të inat fjalëformues, megjithëse mundohet të rrëmbejë Stefan Martikon nga kthetrat e tij. Kështu që detyrohem të bëj edhe ndonjë supozim tjetër. Të gjitha rrymat apo metodat letrare kanë lindur diku në Europë, nga autorë të huaj, modernë qofshin ose jo. Sikur mikrobotizmi të kishte lindur diku, në ndonjë cep tjetër të botës, patjetër që zoti X. do ta pranonte. Ne autorët shqiptarë duhet ta kemi të ndaluar të përpiqemi të krijojmë diçka, sepse do të na përgjojë fyerja, urrejtja apo zilia. Mund të na pranojnë si poetë të mirë në se ecim në shtigje të njohura, të rrahura e të shkelura deri në rrafshim nga të tjerët. Origjinalë nuk duhet të bëhemi kurrë. Përse të mos kemi në raste të tilla pak nxitje, një urim, një shtytje për të guxuar edhe më tej?
Duke e mbyllur këtë shkrim të shkurtër do të doja të thoshja se mikrobotizëm nuk do të thotë humbje e kontaktit me botën e madhe, me yjtë, diellin dhe hënën, por futje më thellë në botën e njeriut, në shpirtin që duket fare pak dhe neve si krijues na duhet ta zbulojmë, ta shkruajmë me mjete të reja, duke ngjallur emocione të reja, se krijues i vërtetë sipas meje nuk është ai që rrëfen ç’ndodh rrotull tij, por ai që krijon traditë të re letrare me guxim, duke pranuar edhe fyerjet.

P.S. Kjo replikë nuk ka për qëllim të fyejë, përkundrazi, vendosja e emrit me inicialen X., është bërë për këtë qëllim. Replika ka për qëllim të vetëm t’u thotë artikullshkruesve të tillë ( të tillë ka disa, veç X.-it), të jenë më seriozë kur gjykojnë të tjerët dhe të mos mundohen t’i pengojnë kur guxojnë të sjellin diçka të re

Marash Mëhilli: Sa i përqaset jetës dhe nevojave shpirtërore të emigrantit letërsia shqipe e shkruar këtu, në tokën greke, shpërngulja nga dheu i etërve, ngulja në dheun e tjetrit, rikthimi. Si mendoni, janë ezauruar si tema?

HIQMET MEÇAJ: Mendoj se kush shkruan për të prekur tematikë të caktuar, tematikë për tematikë, mbetet i dështuar. Vetëm vlerat e larta estetike janë të përjetshme. Për mua dheu ësht një, me të është e mbushtur e gjithë Toka. Nuk më mallëngjejnë gjëra të tilla. Nuk jemi vetëm ne që shpërngulemi dhe shpërnguljen nuk e nisëm ne të parët. Historia e njeriut është histori nomade. Në se e pranojmë teorinë e lindjes së njeriut të parë në Afrikë dhe po të pozicionohemi emoconalisht kundër emigrimit, sot të gjitha kontinentet e tjera, përfshi edhe Europën tonë, sipas kësaj pikëpamjeje, duhej të ishin të shkreta, pa njerëz. Në Afrikë duhej të rrinin të gjithë, se atje i kanë eshtrat e të parëve.
Po ja që jeta rrjedh ndryshe. Kontinenti Amerikan e ai Australian lulëzojnë nga këto shpërngulje masive.
Të merret letërsia vetëm me këto aventura, më duket një mjerim dhe rrudhje e saj deri në asgjësim. Letërsia, sipas meje, nuk duhet të jetë kronika e kapur në grackë nga sentimente që zgjasin pak e që janë të sipërfaqshme.
Të mos keqkuptohemi, e dua vendin tim dhe me të jam i lidhur me shumë fije të pazgjidhshme. Por ata që bërtasin shumë në emër të tij, ata ia kanë vënë atij shkelmin në grykë.

Marash Mëhilli: Në forcat prodhuese hyn njeriu, vegla e punës dhe eksperienca. Sa do t’ju ndihmojë përvoja 40-vjeçare në përparimin e mëtejshëm?

HIQMET MEÇAJ: Kur themi njeriu, unë i përjashtoj dy të tjerat, me kuptimin se pa njeriun ato nuk do të egzistonin. Njeriu është qënia më e çuditshme, mrekullia e mrekullive. Ndërton për të shkatërruar, shkatërron për të ndërtuar. Vetëm ai e asnjë krijesë tjetër, u ngjan aq shumë forcave të natyrës, u futet atyre brenda, jo për t’i imituar, por për t’u bërë rival i denjë i tyre. Unë e adhuroj njeriun, nuk i përzgjedh racat. Prej këtej më buron eksperienca. Siç e theksova edhe më lart, letërsia që krijoj tenton të hyjë nëpër indet më të thella të qënies njerëzore, tjetër gjë në e kam arritur aq sa duhet. Kjo eksperiencë do të më ndihmojë edhe në të ardhmen. Më ngjall krupë letërsia që nuk e ndjek zhvillimin njerëzor, por merret me fenomet e jashtme të natyrës, me diej e hëna, me stuhira e vrulle abstrakte.

Marash Mëhilli: Cili mbetet shkrimtari më i pëlqyer për ju, shqiptar apo i huaj?

HIQMET MEÇAJ: Të kam thënë njëherë, se kur erdhëm ashtu siç erdhëm në Greqi, na shoqëronte Gogoli me novelat e tij. Këtu piqemi në shije edhe me Andin.
Gjatë jetës së formimit tim, herë kam pëlqyer një shkrimtar e herë një tjetër. Të gjithë kanë qenë të huaj. Letërsinë shqipe e vlerësoj si traditë, pa të nuk do të kishim këtë zhvillim gjuhe që kemi sot. E respektoj, vetëm kaq.

Marash Mëhilli: Hiqmet Meçaj është po kaq i mirë në familje, sa ç’është në letra? Mund të pranoni ndonjë ves, nëqoftëse e keni, ndonjë trill, ndonjë damar prej “të marri”?

HIQMET MEÇAJ: Duhet ta kem ndonjë ves, edhe ndonjë “marre”. Për shembull, kur shkruaj, dua të jem vetëm, me letrën përpara dhe me Zotin tim. I drejtohem vetëm atij. Gruaja ime, që e ka shpirtin prej ëngjëlli, ankohet se nuk më ka parë ndonjëherë të shkruaj, megjithëse jetojmë së bashku pothuaj dyzet vjet. Mbyllem i vetëm dhe, po nguli këmbë të më japë ndonjë gjë për të pirë, ndoshta edhe shkatërroj shumë gjëra. Por kjo ka ndodhur shpejt, kur ishim të rinj.
Nuk shkruaj dot nëpër kafenera, parqe apo salla. Siç e thashë, më duket sikur më shikojnë.
I dua miqtë e mi njësoj si veten. Ky është një ves i madh, që nuk e luftoj dot. Shumë herë kam mbetur i zhgënjyer prej tyre, por megjithatë mund të krenohem për miqtë e mi të shumtë.
Vese të tjera? Ata që më njohin mund të dinë më shumë për mua.

Marash Mëhilli: Ju faleminderit, jetë të gjatë e krijimtari cilësore. Uroj që të përparojë edhe “dinastia letrare”, babë-bir.
Pena juaj pritet e mirëpritet.

Athinë, 11 maj, 2004

(Botuar në “Gazeta e Athinës”, maj 2004)

ESSÉ

ANKTHI, NJË ATDHE QË IA KRIJUAM VETVETES

(ose ankthi biblik në prozën e Ardian Ch. Kyçykut)
(essé)

Mos është Bibla një ankth brenda nesh?
Mos është ankthi vetja jonë?
Mos është ankthi një atdhe që ia krijuam vetvetes?
Gjithçka është e ardhme, kohë e turbullt, pa fytyrë, sa pa ardhur na rrënqeth, sepse nuk e dimë për ku na mbart e ku do të na shpjerë.
E gjithë proza e Ardian C. Kyçykut, (aq sa kam patur fatin të lexoj: Lumenjtë e Saharasë, Ëngjëjt e tepërt, Sy, Si u pushtua Çmendustani), është një qerthull ankthi biblik, rrjedh brenda kësaj kohe të pasigurtë. Në të lëvizin njerëz të vërtetë, copëra njerëzish, fytyra që duken e zhduken (kataklizma te Ëngjëj të tepërt), ishë (te Dita ndërkombëtare e cicërimave), njerëz që duan të ngjallen së vdekuri (te Ata që rrinë si drapëri).
Gjithçka vjen nga e ardhmja: lindja dhe vdekja. Në mes këtyre dy kufijve është një kohë e ndryshme për secilin, në zgjatje dhe në rastësi, në denduri të jetuari dhe rrallësi, aq sa të duket se, pasi kemi lindur një herë, nga e ardhmja do na vijnë lindje të tjera. Kjo pritje na lodh, nuk na ngop, edhe kur rrojmë në luks, edhe kur lypim atë që na e kanë mohuar.
Unë edhé nuk e di: anonimi te, Ëngjëjt e tepërt, ka qenë vërtetë që në fillim i vetvrarë dhe është ngjallur për ta jetuar sërish atë akt?, kalon nëpërmes ferrit, jo me lundrën e Karonit, por me një tren?!, rijeton edhe një herë fytyrat mëkatare të Bjankës, Mutut, Majorit, kërkon kohë të mjaftueshme të rikurdisë Sahatin Shërues?!
Edhe një i vdekur do të kish ngrirë për së dyti, (te tregimi Pa zë).
Por unë s’jam kufomë, ngulmon ai duke ndezur cigaren (te tregimi Lule, flutura dhe pak skëterrë).
…një sarkofag ku, në një sahat të mbramë të jetës kryesisht të çoroditur, një hordhi ish-ësh qenë dyndur të ngujoheshin. Të ngujoheshin që vdekja t’ua falte edhe një herë. (te tregimi Dita ndërkombëtare e cicërimave).
Te romani Ëngjëjt e tepërt anonimi që kërkon të rivetvritet shet orë, por jo kohë. Po të qe se do të shiste kohë, të parit që do t’ia bënte këtë nder, do të ishte vetvetja, për arsyen e thjeshtë sepse nuk është ngopur plotësisht me ankthin.
-Babi, ç’është shkretëtira,- pyeti Xheki.
Vetë jeta ime, desh i shpëtoi Kapitenit. (te tregimi Leja)
Pikërisht te ky tregim, në rrëfenjën për Gjeneralin, autori na përshkruan fytyrën e ankthit fare shkoqur. “Ish-gjenerali rrëshqet t’i shpëtojë urisë së peshkaqenit, mirëpo ky i vihet pas- dhe përndjekja zgjat gjer në pleqërinë e thellë të ish-gjeneralit”. (thonjëzat nuk janë në tekst,- H.M.)
Ardian C. Kyçyku është shkrimtar i ankthit, (Markezi është shkrimtar i vetmisë), prandaj krahasimi, qoftë edhe prej figurave të nderuara, i këtyre dy shkrimtarëve, nuk më duket i goditur. Vërtetë, midis vetmisë dhe ankthit është një fushë e përbashkët,- pritja,- ajo që duhet të vijë, por që nuk vjen, ose vjen diçka tjetër në vend të asaj që dëshirojmë, mirëpo densiteti i të jetuarit të vetmisë dhe ankthit është i ndryshëm,- vetmia përjetohet më qetësisht, ankthi ka tensione të tjera.
Proza e Ardian C. Kyçykut ka tension dhe denduri. Ai na shëtit në një karnaval tragjikomik, me maska dhe pa maska, me emra dhe pa emra, të gjallë dhe të vdekur. Atdheu i tyre është ankthi, që mund të quhet fare mirë Ballkan, siç mund ta kishte emrin Evropë, Azi, apo Amerikë Latine, ngjyrat në fytyra venë e vinë, mjaft të jesh piktor me fantazi.
Ardian C. Kyçyku ka shkuar që tani shumë larg dhe shumë lart me veprën e tij. Atje te shumë larg dhe shumë lart mund të shkojnë jo ata që kanë këmbë të forta për të ecur dhe dinë pehlivanllëqe për të kërcyer, por ata që i ka zgjedhur fati për ta bërë një gjë të tillë. Dhe fati, fatmirësisht, zgjedh rrallë e pa gabuar.

Hiqmet Meçaj, Athinë,
shkurt, 2005

(Botuar në “Gazetën e Athinës”, shkurt 2005 dhe në revistën “Haemus”, Bukuresht, Rumani)

ANDI MEÇAJ

DUHET NJË MENDËSI E RE,
NJË TJETËR KOHË PO RRJEDH NË TRUPAT TANË

(essé)

Mendoj se në letërsinë shqipe koha ka ngecur këtu e pesëdhjetë vjet prapa. Ecet me të njëjtat mënyra që na dhunoi ajo kohë, duke krijuar dhe ruajtur me të gjitha forcat një klikë të ngushtë shkrimtarësh, që në këtë rreth nuk lejonin dhe as do të lejojnë të hyjë dikush tjetër aty. Këto metoda të vjetra kanë dëmtuar dhe do ta dëmtojnë përherë letërsinë e mirë, pasi ajo nuk është një organizatë apo parti ku, nëse je anëtar, mund të ngjitësh shkallë në hierarki, mund të njihesh, të hysh nëpër antologjira, të marrësh pjesë dhe të fitosh nëpër konkurse kombëtare, të zësh vende të lakmuara pune, të vraposh nëpër takime ndërkombëtare shkrimtarësh, të bredhësh kudo, etj… .
Në vendin tonë vazhdon kulti i njëshi-t, mitomanisë dhe arrogancës së madhështisë. Bëhen antologjira miqsh, ku futen vetëm “anëtarët e organizatës, partisë apo klikës” dhe pasi botohen, trumbetohen si kur ato të ishin pjalmi i letërsisë, sikur vetëm ky grusht shkrimtarësh të ekzistojë në botën e letrave shqipe. Pastaj bëhen shkrime nëpër gazeta ku vlerësohen mbi njëqind emra shkrimtarësh, duke thënë shkarazi ndonjë fjalë për veprën. Si ka mundësi të vlerësohen vlerat e vërteta në këto gjoja studime kritike, kur pena kap kë të mundë ose kë e ka këshilluar “grupi ose klika”, apo kush është munduar t’i bëjë të ditur krijimtarinë e tij me një kafe apo tavolinë të shtruar?! Si është e mundur të veçohen talentet e reja në këtë tollovi botimesh, ku librat të bien në kokë si breshër, ku nuk ka asnjë specialist apo studiues që të jetë i imunizuar ndaj këtij gripi që quhet “klikë”?!
Atëherë ç’duhet bërë?- mund të më pyesni. Të heqim dorë nga të shkruarit apo t’i lutemi Perëndisë të na ndryshojë atdheun?!
JO! Mendoj se Atdheu nuk na ka faj asnjëherë, fajin e kemi ne ose më mirë kultivizimi i mendimit të njëshi-t dhe mykëzimi i trurit. Duhet një mendësi e re, një tjetër kohë po rrjedh në trupat tanë. NE duhet ta ndryshojmë atë.
Mendoj se, që të jesh shkrimtar, duhet të mendosh, të jetosh dhe të ndjehesh si i tillë. Synimi i shkrimtarit është dhe duhet të mbetet cilësia e asaj që shkruan.
Unë i përkasë kësaj dhe pikërisht kësaj, duke menduar se dikur vepra ime do të ndikojë në afrimin e letërsisë shqipe me atë evropiane. Por mos do të më duhet të pres shumë kohë? E them këtë sepse e shikoj tepër të vështirë ta arrij në moshë të re për shkaqet që theksova më lart, që letërsia ime të shkojë te lexuesi, të bjerë në sy, të veçohet e të vlerësohet ashtu siç duhet.
Mendoj se njohja jonë dhe leximi i librit nga lexuesi është një tjetër problem i madh, pasi ka, ose duhet të ketë shumë talente që s’janë zbuluar ose janë të mbuluar nga harresa e “klikës”. Botohet libri pesëqind kopje dhe rri në shtëpi, nuk ka një rrjet shpërndarës, nuk ka librari nëpër gjithë territorin shqiptar, libri nuk reklamohet dhe më e keqja ai është i dënuar të vdesë që në lindje. Kjo është fatkeqësia e autorëve, jo vetëm të rinj.
Përsa i përket ndryshimit të kësaj gjendjeje, s’besoj se ka ndonjë zgjidhje nga qielli, por ndonjë zgjidhje mund ta japin edhe shtëpitë botuese serioze, të cilat të gjurmojnë ku ka talente të rinj e të vjetër (në moshë), jo vetëm në Shqipëri e hapësirat mbarëshqiptare, por edhe në Greqi (ku banoj), Itali, Zvicër, Gjermani, apo kudo ku ka shkrimtarë shqiptarë nëpër botë me shumë talent e vlera letrare, t’u botojë atyre librin, ta shpërndajë dhe t’u ofrojë një përqindje nga shitja e tij. Kjo do të ngjante utopi në rrethanat e sotme, por nëse duam të ecim me kohën duhet të vrapojmë të ndryshojmë.
Nuk besoj se ndonjë shkrimtar vendas a i huaj mund të jetë modeli që unë ta kopjoj, pasi kjo do të ishte sozi letrare. Tjetër është të duash një shkrimtar, tjetër të rendësh pas tij.
Mendoj se letërsia shqipe ka të mirat dhe dobësitë e saj, ajo rrjedh nga një totalitarizëm i cili po e lë gjurmën e tij edhe në këtë “liri pa kufi”. Ajo krijoi kryeveprat dhe paçavuret e saj, si çdo epokë në letërsinë tonë, por për sa kohë do të vazhdohet me po ata njerëz dhe po ato mendësira? Përse këta autorë që vetvlerësohen ose janë të mëdhenj nuk kanë bërë asgjë për evidentimin e talenteve të reja, kujt do t’ia lënë vendin pas tyre?! Përse ky egoizëm dhe kjo shpirtngushtësi?! Unë besoj se letërsia jonë duhet të ngjitet njëherë në nivelin e vendeve ballkanike, pasi Greqia ku unë banoj prej dhjetë vjetësh ka dy nobelistë dhe poetë jonobelistë si Kavafin e Ricosin, një prozator të shquar si Kazanzaqin etj… . Turqia, Kroacia, Rumania, Bullgaria etj…, kanë letërsi me nivel të lartë. Mendoj se vepra e mirë në fillim duhet shkruar e pastaj të pretendosh për cilësimin e saj dhe jo ta papagallizosh atë duke e gjykuar se është e gatshme të marrë këtë çmim apo atë çmim, kjo do të ishte në të mirë të autorëve dhe mbi të gjitha të letërsisë tonë.
Poezia shqipe ka ngecur peng e “kokave të shquara”, ndërsa një pjesë e brezit të ri të poetëve që unë lexoj ose kam patur fatin t’i lexoj, janë zënë rob të rrymave të ndryshme të ashtuquajtura moderniste, ku njëri varg të çon në Mars e tjetri në Tokë për plazh, ku poezia fillon me tjetër mendim e mbaron me tjetër mendim, ku banalizimi konsiderohet vlerë e jashtëzakonshme etj… . Megjithë këtë gjullurdi s’do të thotë se mungojnë talentet, jo, ata ekzistojnë, por kush t’i zbulojë ata, si?!
Romani shqiptar është më i njohuri në botë. Dhe kjo për meritë të madhe të regjimit komunist, i cili ndihmoi me të gjitha mjetet për ta reklamuar dhe shtyrë atë drejt Evropës e më gjerë. Me këtë nuk dua të mohoj vlerat e mëdha dhe të padiskutueshme të të vetmit kandidat për Nobel që kemi, por pranvera me një lule nuk vjen. Bota nuk mbaron këtu. As shkrimtarët e vjetër e të rinj nuk duhet të kënaqen me këtë. Bile, kjo është e rrezikshme për të ardhmen pasi mendësia e lexuesit është kapërthyer keqazi në mitin e uni-t dhe çdo tentativë tjetër për t’u ngjitur lartë duket e kotë. Prandaj duhet një kritik a disa, ndoshta një institucion i specializuar, i paanshëm, do të thosha idealist, seleksionues i vlerave kudo që ato janë evidente, që të përzgjedhin me kujdes ata dhe vetëm ata që ja vlejnë të kenë një përkujdesje, në mos të njëjtë me të mitizuarin, por t’i afrohen sadopak asaj, duke i propaganduar e rekomanduar brenda e jashtë vendit, qoftë edhe nga shteti (në se ekziston), apo nga shtëpi botuese serioze etj.. . Kjo do të sjellë një epokë të re në letërsi. Sigurisht që kjo s’po ndodh, duke u lënë hapësirë disa shkrimtarucëve të rinj të grupohen e të krijojnë “Klika të reja” që shqelmojnë çdo gjë të vjetër, pa dallim dhe vlerësojnë moderne çdo përçartje adoleshente apo rryme të dalë mode këtu e një shekull në Evropë. Unë jam për bashkëjetesën e brezave, por pa shkop në dorë, sepse kështu rrezikojmë të bëhemi diktatorë të rinj, bile më të egër se “klika e vjetër”.
Mendoj se konkursi “Penda e argjendtë” (Penda e Artë) është një farsë tragjikomike, që bëhet vetëm për të mbushur ambiciet dhe xhepat e atij grupimi të ngushtë njerëzish, që mblidhen njëherë në vit tek kjo tortë dhe e ndajnë me radhë e pa radhë. Ky është një turp. Boll me fyerje të tilla. Letërsia shqipe duhet të bëjë një pastrim nga korrupsioni i kokave të cilët e marrin pendën e argjendtë kur u teket, bile dhe disa herë rresht. Kjo paturpësi rëndon dhe do të rëndojë vetëm mbi ta. Mbi të gjitha të jesh njësh-i, qoftë edhe për një vit, qënka gjë e ëmbël, sidomos kur paratë këngëzojnë xhepin.
Mendoj se letërsia shqipe me nivelin e sotëm, nuk mund të them se do të ketë apo jo ndonjë Nobelist, pasi nuk jam profet, por them me bindje e siguri se do të ketë në të ardhmen, megjithëse të them të drejtën mua më pëlqejnë më shumë autorë të tillë si Buxati apo Kavafi, të cilët nuk ishin “të denjë” për një vlerësim të tillë.

Athinë, 12.01.2004

(Botuar në revistën “Ars” dhe në “Gazeta e Athinës”, si dhe në gazetën letrare “Fjala”, Tiranë.)

@Që nga 2006. Revista Letrare Admet. All Rights Reserved.